اهداف نظام اقتصادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نظام اقتصادی است. اهداف نظام اقتصادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف نظام اقتصادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اهداف، در هر حوزه‌ای بسیار مهم و محوری هستند و جایگاه و ارزش نهایی هر مقوله‌ای را مشخص می‌کنند. اهداف یک نظام اقتصادی، آنهایی هستند که اجزاء نظام (رفتارها و نهادها) برای دستیابی بدان سامان می‌یابند. ایشان به درستی این تصور نادرست را که مدعی است نظام‌های اقتصادی دارای اهداف مشترک‌اند مورد تردید قرار می‌دهند. این عده معتقدند: اختلاف در راه‌ها و روش‌های دستیابی به اهداف مشترکی است که برای هر هدف در نظر گرفته می‌شود. از نظر برخی، افزون بر اختلاف در روش‌ها و اولویت‌ها، تفسیری که از مفهوم برخی اهداف می‌شود نیز متفاوت است. بیشتر اختلافات ریشه در نگرش‌های گوناگون به مفهوم سعادت انسان و جامعه انسانی دارد و این خود نتیجه جهان‌بینی‌های متفاوت است. شهید مطهری در تشریح جایگاه اقتصاد در تفکر اسلامی به نقش و ماهیت ابزاری آن در قبال اهداف متعالی اسلام اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: اسلام طرفدار تقویت بنیه اقتصادی است؛ اما نه به عنوان اینکه اقتصاد خود هدف است یا تنها هدف است، بلکه به عنوان اینکه هدف‌های اسلامی بدون اقتصاد سالم و نیروی مستقل اقتصادی میسر نیست؛ اما اسلام اقتصاد را یک رکن از ارکان حیات اجتماعی می‌داند، لهذا به خاطر اقتصاد به سایر ارکان ضربه و لطمه نمی‌زند. از نظر ایشان اسلام طرفدار این نظریه که سرچشمه درآمد تقاضاها و تمایلات است نیست؛ بلکه معتقد است باید تمایلات با مصالح عالی و همه جانبه بشریت تطبیق بکند. در اندیشه رهبر معظم انقلاب، اهداف نظام اقتصادی اسلام، ذیل اهداف اصلی نظام اسلامی و در طول آن تعریف می‌شود. در اندیشه ایشان، نظام اقتصادی اسلام نمی‌تواند اهدافی جدا از این اهداف اصلی که در نیل به کمال انسانی و قرب إلی الله خلاصه می‌شود، داشته باشد. اما در مجموع و به طور مشخص ایشان چند هدف را برای نظام اقتصادی اسلام در نظر می‌گیرند.

رفاه اقتصادی بخشی از حیات طیبه اسلامی

رهبر معظم انقلاب معتقدند: ثمره و هدف نهایی انقلاب اسلامی، حیات طیبه است. حیات طیبه، یعنی یک ملت، هم از لحاظ مادی و زندگی روزمره از رفاه و امنیت و دانش و سواد و عزت سیاسی و استقلال اقتصادی و رونق مالی و اقتصادی برخوردار باشد و هم از جهت معنوی، انسان‌های مؤمن و خداشناس و پرهیزکار و برخوردار از اخلاق والای الهی در آن زندگی کنند.

هدف اصلی، تأمین عدالت

رهبر انقلاب هدف اصلی در نظام جمهوری اسلامی را تأمین عدالت دانسته و رونق اقتصادی و تلاش برای سازندگی را مقدمه آن می‌دانند. به باور ایشان، سازندگی و رونق اقتصادی که نتیجه آن تمکن بیشتر عده‌ای و فقیرتر شدن عده‌ای دیگر باشد به هیچ وجه مورد رضای الهی و رضای اسلام نیست. از نظر ایشان باید هدف اصلی از رونق اقتصادی و پیشرفت مادی، نزدیک شدن به عدالت اجتماعی باشد تا دیگر فقیر نداشته باشیم، طبقات محروم در جامعه، احساس محرومیت نکنند و محروم نباشند، منطقه محروم در کشور نداشته باشیم و فاصله بین فقیر و غنی، روز به روز کمتر شود. بر این اساس فعالیت، کار و تلاش اقتصادی حتماً باید با شاخص و شاقول عدالت باشد. بدون عدالت هر تلاش اقتصادی به ضرر منتهی خواهد شد. ایشان یکی از تفاوت‌های اصلی و اساسی نظام اقتصادی اسلام با اندیشه سرمایه‌داری را در همین موضوع می‌بینند. از نظر ایشان نظام سرمایه‌داری، به جمع ثروت، به رونق اقتصادی و به مجموع درآمد ملی نگاه می‌کند و برایش مهم نیست که این ثروت، چگونه به دست می‌آید به دست چه کسی می‌رسد و چند درصد از مردم، چگونه از آن استفاده می‌کنند. اما از نظر ایشان باید درآمد ملی بالا برود، ثروت زیاد شود، تلاش اقتصادی مورد حمایت قرار گیرد و قوانین هم در این جهت (عدالت) باشد. از نظر آیت‌الله خامنه‌ای کشورهای سرمایه‌داری - آن هم نه همه بلکه بعضی - حداکثر کاری که می‌کنند این است که بیمه‌ها و تضمین‌هایی برای قشرهای مظلوم و محروم می‌گذارند، تا حداقلی هم به آنها برسد. اما نظام اسلامی، این گونه نیست. نظام اسلامی می‌فرماید: «بِالْعَدْلِ قَامَتِ السَّمَوَاتُ وَ الْأَرْضُ‌». اصل، عدالت است. البته، تولید ثروت هست. نظام اسلامی یک جامعه فقیر یک ملت فقیر و یک درآمد عمومی ناچیز نمی‌خواهد. از ثروت‌ها استفاده می‌کند؛ علم را پیشرفت می‌دهد، منابع زیرزمینی را استخراج می‌کند، انسان‌ها را به رشد عقلانی می‌رساند، تجارت می‌کند و صنعت راه می‌اندازد. اما جهت همه اینها، عدالت است.

مقام معظم رهبری معتقدند در نظام‌های سرمایه‌داری، اساس، رشد اقتصادی و شکوفایی اقتصادی و ازدیاد و تولید ثروت است. هرکه بیشتر و بهتر تولید ثروت کند، او مقدم است. آنجا مسأله این نیست که تبعیض یا فاصله پیش آید. فاصله درآمدها و نداشتن رفاه جمع کثیری از مردم، نگرانی نظام سرمایه‌داری نیست. در نظام سرمایه‌داری، حتی تدابیری که ثروت را تقسیم کند، تدابیر منفی و مردودی است. نظام سرمایه‌داری می‌گوید: «معنی ندارد که ما بگوییم ثروت جمع کنید تا آن را از شما بگیریم تقسیم کنیم! این معنی ندارد. اینکه شکوفایی نخواهد شد!». نظام اسلامی معتقد به یک جامعه ثروتمند است، نه یک جامعه فقیر و عقب‌مانده. معتقد به رشد اقتصادی است. آنچه در درجه اول است، این است که فقیر در جامعه نباشد؛ محروم نباشد؛ تبعیض در استفاده از امکانات عمومی نباشد. هرکس برای خودش امکاناتی فراهم کرد، متعلق به خود اوست. اما آنچه که عمومی است مثل فرصت‌ها و امکانات، متعلق به همه کشور است و باید در اینها تبعیضی وجود نداشته باشد. به بیان ایشان معنی ندارد که یک نفر پای خود را بگذارد روی دوش مأمورین دولتی و با ترفند و خدای ناکرده با اعمال روش‌های غلط، امتیاز بگیرد، رشدی افسانه‌ای بکند و بعد بگوید: «آقا، من ثروت را خودم به دست آورده‌ام». در نظام اسلامی، چنین چیزی نداریم. ثروتی که بر پایه صحیحی نیست، از اصل نامشروع است. رهبر معظم انقلاب همچنین معتقدند: ما با نظام سوسیالیستی هم، به همین اندازه فاصله داریم به این دلیل که نظام سوسیالیستی، فرصت و ابتکار و میدان را می‌گیرد؛ کار، ثروت ابزار تولید و منابع عمده سرمایه و تولید را در دولت متمرکز، و به آن متعلق می‌کند. از نظر رهبر انقلاب، هر دو رویکرد مردود است. این طور نیست که نظام اقتصادی اسلامی، عبارت باشد از هرچه که در هر دوره‌ای مصلحت باشد. اسلام یک روش خاص خود دارد. مسلکی در مسائل اقتصادی جامعه اسلامی دارد و آن سلک را طی می‌کند. اساس سیاست کلی اقتصادی کشور، عبارت است از رفاه عمومی و عدالت اجتماعی. البته ممکن است یک نفر با تلاش و استعداد بیشتر، بهره بیشتری برای خودش فراهم کند. این مانعی ندارد. اما در جامعه فقر نباید باشد.

بر همین اساس، ایشان نتیجه‌گیری می‌کنند ما باید خودمان را از دنباله‌روی فرهنگ غربی در زمینه مسائل اقتصاد کاملاً خلاص کنیم. شکوفایی اقتصاد معنایش چیزی نیست که در غرب می‌گذرد؛ بلکه شکوفایی اقتصاد این است که به دولت امکان بدهد تا فقر را از میان جامعه بردارد. از نظر ایشان ما بایستی نه فقر یک گروه خاص، بلکه فقر عمومی را از بین ببریم. این نوع اقتصاد، اقتصاد اسلامی است و همین بایستی تحقق پیدا کند. در تمام برنامه‌ها و تصمیم‌ها، پیش از هر چیز لازم است استیفای حقوق و تأمین رفاه و آسایش و رشد مادی و معنوی و حفظ عزت و شرف طبقات محروم و پابرهنگان مورد توجه باشد. از نظر ایشان اگر در دوران‌های گذشته، همه سرمایه‌ها و پول و شغل و تحصیل و عمران و خلاصه همه خیرات در جهت منافع مرفهین به کار می‌رفت و قشرهای ضعیف - یعنی اکثریت – همواره به فراموشی سپرده می‌شدند، نظام اسلامی به عکس باید تمام همت خود را به پرکردن شکاف‌های عمیق اقتصادی و اجتماعی میان فقیر و غنی مصروف کند.

امنیت اقتصادی

در دیدگاه ایشان می‌توان امنیت را یکی از اهداف میانی نظام اقتصادی اسلام دانست. ایشان ناامنی اقتصادی را بخشی از ناامنی در سطح کلان می‌دانند. کسانی که امکانات دولتی و عمومی را با زرنگی‌ها، با تسلط بر قوانین و مقررات و گریزگاه‌های قانونی، به نفع خودشان مصادره می‌کنند و هر جا که بتوانند، از سوء استفاده‌های شخصی نمی‌گذرند؛ اینها محیط‌های اقتصادی را ناامن می‌کنند. از نظر ایشان یکی از چند علت بیماری در وضعیت اقتصادی یک کشور، وجود گریزگاه‌های از قانون است که کسانی می‌توانند با استفاده از اینها سوء استفاده کنند، جیب‌های خودشان را پر کنند و امکانات مردم و دولت را به نفع و سمت خودشان بکشانند. مقام معظم رهبری معتقدند لازم است در کشور، کار اقتصادی، حرکت اقتصادی، تلاش، اقتصادی، رونق اقتصادی و سازندگی اقتصادی- از هر نوعش - امکان پذیر باشد و کسانی که اراده این کار را دارند، با امنیت بتوانند این کار را انجام دهند.. ایجاد امنیت اقتصادی به معنی بازگذاشتن راه برای مفت‌خورهای اقتصادی، سوءاستفاده‌چی‌های اقتصادی و زالوهای اقتصادی نیست. امنیت اقتصادی، به معنای این نیست که قوانین و مقررات سالم کشور، ندیده گرفته شود. به تعبیر ایشان امنیت اقتصادی به این معنی است که انسان‌ها و آحاد مردم این کشور، از هر قشری، بخواهند کار اقتصادی بکنند - چه کار صنعتی، چه کار کشاورزی، چه سرمایه‌گذاری، چه تجارت - بدانند کسی مزاحم آنها نخواهد شد؛ اما این معنایش آن نیست کسانی که توانستند از پیچ و خم‌های اقتصادی، استفاده‌های نامشروع بکنند و ثروت‌های نامشروع به وجود آورند، این امکان را داشته باشند که بتوانند چنین حرکت نامشروعی را به عنوان امنیت اقتصادی انجام دهند. معنای امنیت اقتصادی، هُرهُری مسلک بودن در مسأله اقتصاد نیست؛ معنایش میدان دادن به زرنگ‌ها و سوءاستفاده‌چی‌ها و کسانی که منتظرند از هر فرصتی برای پر کردن کیسه خود از راه نامشروع – نه راه مشروع - بهره ببرند، نیست. هر نوع سرمایه‌گذاری‌ای که قانون آن را اجازه دهد، بایستی امنیت داشته باشد.

اقتدار نظام

یکی از اهداف مهم نظام اقتصادی اسلام از نظر مقام معظم رهبری را می‌توان کسب اقتدار و عزت در سطح بین‌المللی دانست. به طور کلی ایشان عوامل و زمینه‌های اقتدار را در بخش‌های گوناگون سیاسی، فرهنگی، نظامی و اقتصادی متکثر می‌بینند. از نظر ایشان رشد و تعالی در هر بخش منجر به رشد کلی اقتدار و عزت نظام اسلامی خواهد شد. رشد اقتصاد نیز در نهایت می‌تواند مبنای بسیار مهمی برای اقتدار نظام باشد. بنابراین یک هدف مهم در نظام اقتصادی را می‌توان کسب اقتدار و عزت دانست. از نظر رهبر انقلاب، امروز استکبار جهانی در سرتاسر جهان که در فساد و انحطاط غرق‌اند، با اسلام و نظام اسلامی دشمن هستند؛ زیرا افشاگر و تهدید کننده آنها، اسلام و بیداری مسلمین است. طبیعی است هر کاری که علیه اسلام و نظام اسلامی و جمهوری اسلامی از عهده آنها برآید، می‌کنند. به نظر ایشان در یک صورت نظام جمهوری اسلامی می‌تواند خود را به طور کامل از خطر و آسیب دشمن مصون نگهدارد و آن وقتی است که با اقتدار خویش آنها را مأیوس کند. روزی که جمهوری اسلامی، با اثبات اقتدار سیاسی و اقتصادی خود و با اثبات قدرت ادامه زندگی، دشمن را مأیوس کرد، می‌توان اطمینان داشت که دشمن از توطئه دست خواهد کشید؛ چون احساس می‌کند تلاش او بی‌فایده است.

منابع

1. سیاه‌پوش، امیر، مقاله «نظام اقتصاد اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲