آسیب‌شناسی آزادی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آزادی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

آزادی همچون هر امر ارزشمند دیگر ممکن است دچار آسیب‌هایی شود و به پیامدهای ناخواسته و نامطلوبی منجر شود. بنابراین این آسیب‌ها باید شناسایی شود تا بتوان از بروز آنها پیشگیری نمود تا در صورت گرفتاری به آن آسیب‌ها، بتوان آنها را علاج کرد. به نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، یک آسیب در فهم معنای آزادی، محدود کردن آن در حوزه سیاسی و عدم توجه به دیگر ابعاد آزادی اجتماعی است. اما آسیب اساسی‌تر، بدفهمی از آن است. توهم تعارض آزادی با دین یکی از این بدفهمی‌ها است. این بدفهمی دو موضع نسبت به آن ایجاد کرده است: موضع ترس از آزادی و موضع نگاه غربی به آزادی و اباحی‌گری. از آنجا که آزادی مفهومی اسلامی است؛ هر دو موضع، مانع اسلامی کردن و بومی کردن و خودی کردن مفهوم آزادی به شمار می‌آید. ایشان از هر دو گروه عمیقاً اظهار تأسف می‌کند که میان مرداب سکوت و جمود با گرداب هرزه‌گویی و کفرگویی، طریق سومی نمی‌شناسند؛ چراکه نتیجه ترس از آزادی، گریز از مناظره و منع از نقد بوده و پیامد اباحی‌گری نیز جدال و مراء به جای مناظره، و هتاکی و مسئولیت‌گریزی است. به هیچ وجه پذیرفتنی نیست که بر اساس مصلحتی پنداری، آن هم خارج از حدود قانونی و ایمان رایج، محدودیتی برای آزادی قایل شویم. از سوی دیگر، کوبیدن دین به نام آزادی که البته از دوران مشروطیت سابقه دارد نیز خطرناک است و نمیتوان با سوء استفاده از آزادی، دین را مخدوش کرد. عدم تعادل در مطالبه ارزش‌هایی چون آزادی، امنیت، دین و استقلال یک آسیب جدی است و همگان، به ویژه دستگاه‌های حکومتی، در این مورد مسئول‌اند.

دشمن و دوستان دشمن نیز با سوء تعبیر از آزادی، سوء استفاده زیادی می‌کنند که رهبر انقلاب از آن اظهار تأسف بسیار دارد. البته غرب از این سوء تعبیر و سوء استفاده غرب تجربه موفق در فروپاشی شوروی سابق دارد. از جمله این سوء استفاده‌ها تشدید فضای اختلاف و تشنج، تشویش افکار عمومی، ایجاد بدبینی نسبت به نظام و تضعیف اعتماد به مسئولان، شبهه افکنی، ترویج فرهنگ بیگانه، میراندن روح امید، بزرگ‌نمایی قضایای کوچک، توهین به نهادهای اصلی کشور، بدگویی آشکار و صریح از اشخاص، ترویج منکرات و فحشا و بی‌بندوباری و از بین بردن فضای مناسب برای آزاداندیشی است. این سوء تعبیر و سوء استفاده تا آنجا پیش رفت که حتی تعبیرهای مضحکی مانند «براندازی قانونی» نیز به کار رفت. با همه اینها، باید توجه شود که سوء استفاده از آزادی به معنای استفاده زیاد از آن نیست و بدفهمی در این مورد خود آسیبی دیگر بر آزادی است. جلوگیری از سوء استفاده‌ها به معنای این نیست که دشمنان نظام و مخالفان اسلام نمی‌توانند در این نظام زندگی کنند. آنان به عنوان شهروند حقوق شهروندی و امنیت هم برخوردارند؛ اما حق معارضه و مبارزه با نظام را ندارند. همچنین، سیاست اتهام‌زنی دشمن نیز از همین سوء استفاده‌ها است که در صورت برخورد با این امور، به سرعت فریاد عدم آزادی را سر می‌دهد؛ اما بدون توجه به اتهام‌زنی دشمن، در این موارد برخورد قاطع لازم است و تعلل خطر بزرگی دارد که نمی‌توان آن را جبران کرد. از اتهام‌زنی دشمن نیز نباید ترسید که دشمن هم هرگز از اتهام‌زنی دست برنمی‌دارد. رهبر معظم انقلاب مخالف آزادی نیست؛ اما سم‌پاشی و گمراه کردن مردم و شاد کردن دشمن غیر از استفاده از آزادی است. در این موارد باید توجه داشت که دشمن و دوستان دشمن قابل اعتماد نیستند و آزادی‌خواهی آنان را نمی‌توان باور کرد.

مرزهای آزادی

این آسیب‌ها مستلزم تبیین مرزهای آزادی است. درست است که انقلاب، برای گسستن زنجیرهاست و احساس آزادی را در پی دارد، اما زنجیرهایی از قانون را نیز می‌بندد. قلمرو و مرز آزادی وابسته به تعریف و ملاک آزادی است. وقتی آزادی بر اساس اسلام تعریف شد و ملاک آن الهی باشد؛ مرزهای آن نیز بر همان اساس تعیین می‌گردد. به نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، اگرچه در اسلام آزادی امری فطری است؛ اما، همانند حق فطری حیات، در مواردی استثناء بر می‌دارد. اگر آزادی در خدمت ضایع کردن فرآورده‌های ارزشمند معنوی یا مادی یک ملت به کار گرفته شود، مضر است؛ چنان که حیات یک انسان نیز در چنین مواردی مضر است. ایشان مبنای تحدید آزادی در اسلام را وجود حقایق و ارزش‌های ثابت در اسلام می‌داند که حرکت در سمت آن حقیقت ارزش، ارزش آفرین و کمال است. بنابراین، مرزهای آزادی در دست دولت یا حتی مقام رهبری نیست؛ بلکه مرزها با فهم صحیح از قرآن و حدیث به دست می‌آید. حد آزادی در غرب، همانند عظمت این کشورها و سلطه علمی این کشورها با منافع مادی و استحکام پایه‌های این حکومت‌ها تعریف می‌شود. اگرچه غرب‌زدگان به شدت بر آزادی بی‌قید و شرط تأکید دارند؛ اما او حدود و مرزهای آزادی در دنیای مادی غرب را نشان می‌دهد؛ مرزهای آزادی در غرب، برخلاف مرزهای آزادی در اسلام، مرزهای مادی است. در تأیید این نکته، به نمونه‌هایی می‌توان اشاره کرد. برای نمونه، نهضت آزادی زنان در چارچوب منافع مادی اقتصادی تعریف می‌شود. نمونه دیگر آزادی تعلیم و تربیت است که از مسلم‌ترین حقوق انسان‌هاست. اما این آزادی در دانشگاه‌های بزرگ دنیای غربی در مورد دانش و فن‌آوری والا محدود می‌شود؛ زیرا با خروج این دانش از انحصار این قدرت‌ها، سلطه آنان به حال خود باقی نمی‌ماند و اساساً فناوری غربی را همراه با اسارت انسان می‌داند. از محدودیت‌های دیگر آزادی در غرب، آزادی انتقال اطلاعات و اخبار، آزادی زنده ماندن، آزادی عقیده، آزادی مبارزه سیاسی است. به هر حال نمونه‌هایی از این دست بسیارند.

رهبر انقلاب در مسأله حدود آزادی بسیار قاطع است و بعضی امور را به این علت تحمل می‌کند که تا حد امکان دستگاه‌های مسئول، وزارت ارشاد، دستگاه قضایی و دستگاه، امنیتی وظیفه خود را انجام دهند. ایشان تصریح می‌کند که در این مورد هیچ به این فکر نمی‌کند که دنیا چه می‌گوید یا روزنامه‌ها و سازمان‌های دنیا چه می‌گویند؛ چنان که نباید به آن فکر کرد. در حفاظت از مرز آزادی نمی‌توان تنها به نصیحت اکتفا کرد و نمی‌توان مردم را به بهانه انتخاب آزاد در دست دشمنان دین اخلاق و زندگی رها کرد؛ بلکه این امر اقدام قاطع امنیتی و قضایی لازم دارد. اساسی‌ترین مرز آزادی اصل اسلام است. بنابراین، سوق مردم به بی‌ایمانی و عقاید مخالف اسلام و اشاعه فساد فکری آزاد نیست و آن را خیانت می‌نامد. حد آزادی حدودی است که اسلام تعیین کرده است و در درون آن مرزها است که آزادی باید استفاده شود. تبلیغ اباحی‌گری اعتقادی و عملی کار دشمن بوده و خروج از مرز آزادی به شمار می‌آورد؛ در حالی که آزادی اسلامی برای خود اسلام است. به نظر معظم له اباحی‌گری یعنی گرفتن پایبندی‌ها، تقیدات و تکیه‌گاه‌هایی که انسان را در حرکت به سمت هدف مشخص عازم و مصمم می‌کند و او را سرگردان و لنگ کردن.

اخلاق یکی از فارق‌های اساسی دیگر میان آزادی اسلامی و آزادی لیبرالی غربی است. در لیبرالیسم غربی حقیقت و ارزش‌های اخلاقی نسبی است و اعتقاد به ارزش‌های اخلاقی بر عدم اعتقاد به آنها ترجیح ندارد و در آن نظام، اعتقاد یک فرد به مجموعه‌ای از ارزش‌های اخلاقی، به او این حق را نمی‌دهد که از تعرض به این ارزش‌ها نهی کند؛ چون ممکن است دیگران به این ارزش‌ها معتقد نباشد و نیز بیان می‌کند که در این نظام از لحاظ معنوی نیز هیچ حدی برای آزادی وجود ندارد و از معنای وسیع آزادی، غرب بیشتر به حدود و مرزهای نادرست و مضر آن گرایش پیدا کرده است. اما در اسلام، ارزش‌های اخلاقی و معنوی مرز آزادی‌اند. برای نمونه، اشاعه فساد جنسی و سوق مردم به شهوات، دروغ‌گویی و مانند آنها آزاد نیست. همچنین، در حوزه هنر، آزادی تخیل یا آزادی هنری بهانه فضیلت‌سوزی و هتک اخلاق نمی‌شود. به علاوه، ارجاف (شایعه‌پراکنی برای ترساندن و فتنه‌انگیزی) نیز مرزی از ارزش‌های معنوی آزادی است.

منابع

1. حسنی، ابوالحسن، مقاله «آزادی اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲