خزانه‌داری علم الهی در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صفت معصوم و مرتبط با مدخل علم معصوم است. مدخل‌های وابسته به این بحث:

خزانه‌داری علم الهی در قرآن | خزانه‌داری علم الهی در حدیث | خزانه‌داری علم الهی در عرفان اسلامی | خزانه‌داری علم الهی بودن معصوم | مقام خزانه‌داری علم الهی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

از جمله صفات امامان معصوم(ع) صفت خزانه‌داری علم الهی است.

چیستی خزینه و خزانه دار بودن امامان

• از برخی روایات چنین برداشت می شود، امامان(علیهم السلام) خزانه‌دار علم خدا و صندوق وحی او و حجت رسا بر همۀ کسانی هستند که زیر آسمان و روی زمین‌اند، خداوند امامان را پس از پیامبر، به بخشی از علومی که نزد ذات مقدّسش هست واقف ساخته و آنها گنجینه‌دار این علومند و علومی را در اختیار ایشان قرار داده که در اختیار احدی از مردم قرار نداده است، زیرا این تعبیر که آنان خزانه‌دار و نگهدارنده علم خداوند هستند تنها در مورد اهل بیت(علیهم السلام) به کار رفته است.
• واژۀ "خُزّان" و "خزنة" جمع خازن است به معنای حافظ و نگهدارنده؛ و به کسی گفته می‌شود که چیزی را اعم از مادی یا معنوی در جایی ذخیره و نگهداری می‌کند. خزینه و معدن یعنی چیزی که کم‌کم و به تناسب نیازهای گوناگون، از آن برداشته شود. آن بزرگواران مخزن علم و دانش هستند. در مخزن، حقیقت هر چیزی وجود دارد، نه صورت و تصویر آن و لذا حقیقت و ملکوت همۀ موجودات نزد امامان(علیهم السلام) حاضر است و این یعنی دسترسی به علم غیب.
• در یک تقسیم علم بر دو قسم است:

1. علوم دینی که ارتباط مستقیم با دین دارند؛
2. علوم دنیوی که ارتباط مستقیم با دین ندارد؛

به مقتضای "خُزَّانُ‏ الْعِلْمِ" هر دو قسم از علوم نزد امامان(علیهم السلام) است. امامان(علیهم السلام) در هر عصری که زندگی می کردند از همۀ مردم آگاه تر بودند و لذا تطبیق "خُزَّانَ‏ الْعِلْمِ‏" از نظر عقلی، نقلی و واقع خارجی بر ایشان روشن است.

روایات خزانه دار بودن اهل بیت(علیهم السلام)

• در این زمینه روایات بسیاری از امیرالمؤمنین و امام سجاد و امام صادق(علیهم السلام) وارد شده است، در کتاب بحارالانوار حدود 16 روایت و در کتاب کافی هم حدود نه روایت نقل شده است. برخی از این روایات عبارتند از:

1. امام صادق(علیه السلام) به عبدالله بن ابی یعفور می فرماید: «به راستی خدا یگانه است، یگانگی پیرایه او است، در کار خود یکتا است، آفریدگانی را آفرید و آن‌ها را برای این کار سنجیده و اندازه گرفت، ای پسر یعفور ما آنانیم، ما در میان بندگانش حجت های خدائیم و خزانه‌دار علم او هستیم و قائم بر این کاریم.»
2. در روایتی دیگر امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «ما را در آسمان و زمینش خزانه‌داران خود ساخت، درخت برای ما سخن گفت و به وسیله عبادت ما خدای عزوجل پرستش شد و اگر ما نبودیم خدا پرستیده نمی‌شد.»
3. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «ماییم خزانه‌های علم خداوند و ماییم مفسران حقیقی وحی الهی.»
4. ابوحمزۀ ثمالی نقل می کند امام باقر(علیه السلام) در در تفسیر آیۀ «صِراطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» می‌فرمایند: «منظور علی(علیه السلام) است، همانا خداوند علی(علیه السلام) را خزانه‌دار خویش بر هر آنچه در آسمان ها و هر آنچه در زمین است و امین خود بر آنها قرار داده است.»
5. در حدیث قدسی آمده است، خداوند به رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «در میان جانشینان بعد از تو سنت تو و سنت پیامبران پیش از تو قرار دارد. آنان خزانه‌داران علم من بعد از تو هستند.»
6. در روایتی امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «به خدا سوگند، ما گنجوران خدا در آسمان و زمین هستیم، نه بر زر و سیم، که گنجوران علم اویم.»
7. امام مهدی(علیه السلام) هم در وصف اهل بیت(علیهم السلام) می فرماید: «خداوند اهل بیت را گنجوران دانش خود و ودیعت‌داران حکمت خویش قرار داده است.»
8. امام حسن عسکری(علیه السلام) نیز می فرمایند: «ما گنجینه‌های حضرت حق در دنیا و آخرت هستیم.»

برداشت هایی از روایات

• از روایات مذکور در باب خزان العلم بودن اهل بیت(علیهم السلام) نکاتی برداشت می شود که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. چیزی که در خزینه، حفظ و نگهداری می‌شود ممکن است به دیگران برسد و آنان نیز بهره‌مند گردند، لیکن چون در اختیار خازن و کلیددار است حساب و برنامه‌ای دارد، همانند چشمه جوشان نیست که معمولاً از اختیار انسان خارج است و هر کسی می‌تواند به آن دسترسی پیدا کند، بلکه اولاً در اختیار خود خازن و نگهبانی است که هرگاه بخواهد، از آن استفاده می‌کند، ثانیا از دسترسی و دست برد دیگران خارج است و ثالثاً هر مقدار که خود خزانه‌دار بخواهد، به دیگران می‌دهد بدون این که از اختیار و کنترل او خارج شود.
2. امامان(علیهم السلام) به خازنین تشبیه شده اند و خازن باید کاملا امین باشد و چون امامان(علیهم السلام) خازن علم پروردگار هستند پس مورد اطمینان و وثوق او می‌باشند و این فضیلت بزرگی است.
3. علم در رأس تمام فضائل انسان است؛ زیرا به برکت علم، خدا و رسول شناخته می‌شوند و به واسطۀ علم، انسان از جهل و ضلالت خلاص می‌شود و به برکت علم دین را می‌شناسد و بالاخره به سبب علم خیر دنیا و آخرت حاصل می‌گردد پس عالم افضل است و هر کس از این نعمت بیشتر برخوردار گردد به همان نسبت فضیلت و شرف او بیشتر می‌شود پس کسانیکه خازن علمند یعنی دارای تمام علوم هستند افضل از دیگرانند لذا امامان(علیهم السلام) افضل از تمام افراد و بلکه از تمام ملائکه‌اند چون هیچ مخلوقی غیر از اهل بیت(علیهم السلام) خازن تمام علوم نیست.
4. لازمۀ آنکه کسی خازن چیزی باشد، این است که بر آن علم داشته باشد و اگر تصور شود کسی خازن "مَا فِي‏ السَّمَاوَاتِ‏ وَ مَا فِي‏ الْأَرْضِ‏‏" می‌باشد، معنایش آن است که در همۀ عوالم، خازن همۀ موجودات است و لازمه‌اش عالم بودن به همۀ اشیاء است. بنابراین، این روایات، دلالت التزامی بر عمومیت علم امامان(علیهم السلام) می‌نمایند.
5. تعبیر خزانه‌دار، به این نکته اشاره دارد که این علوم، علوم ذاتی اهل بیت(علیهم السلام) نیستند؛ بلکه ایشان خزانه‌داران علوم خداوند هستند.
6. رحمت، علم و فضل خداوند در گنجینه‌ها به ودیعه نهاده شده، هر کس بخواهد از رحمت، علم و فضل خدا بهره‌مند شود، باید سراغ این گنجینه‌ها و خزانه داران آن برود.
7. از روایات معلوم می‌شود علم پیامبر و اهل بیت همه شأنی است، یعنی تنها چیزی را که اراده کنند و خدا بخواهد می‌دانند، ایشان به خزینه علم الهی راه دارند و معنای خزینه و معدن این است که کم‌کم، و به تناسب نیازهای گوناگون، از آن برداشته می‌شود، لذا امامان(علیهم السلام) که خزینه دارهای علم الهی و معدن وحی هستند، در مواردی که اراده کنند و خدا بخواهد، از علم الهی بهره‌مند می‌گردند و عالم می‌شوند. و معنای روایاتی که می‌گوید: "ما به آنچه بوده و هست و خواهد بود عالم هستیم"، همین است که ما، به خزینه و معدن علم خدا راه داریم، به طوری که هرگاه اراده کنیم چیزی را بدانیم یا سؤالی را پاسخ گوئیم، با اذن خدا از آن استفاده می‌کنیم.

• بنابراین بر اساس روایات امامان(علیهم السلام) به عنوان خزانه داران علم الهی محسوب می شوند.

پرسش‌های وابسته

• خزانه‌داری معصوم برای علوم الهی به چه معناست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

• خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۲.

منبع‌شناسی جامع خزانه‌داری علم الهی

• کتاب‌شناسی خزانه‌داری علم الهی؛
• مقاله‌شناسی خزانه‌داری علم الهی؛
• پایان‌نامه‌شناسی خزانه‌داری علم الهی.

پانویس