امت قائمه
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
واژه‌شناسی
امت قائمه ترکیبی وصفی است. «امت» در لغت به معنای گروهی [۱] است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.[۲]
«قائمه» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمم است،[۳] بر این اساس «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم بر پاداشتن امری را داشته باشند.
امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن،[۴] قیام کننده به اطاعت خداوند[۵] و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.[۶] گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک [۷] و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.[۸] با توجّه به معنای قیام (ایستادن)انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها [۹] و آمادگی او برای انجام امور [۱۰] است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسان‌های مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و بر پا خاسته در برابر کج‌روی‌ها و ناهنجاری‌های کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابری‌های ستم است. در قرآن کریم رسول خدا (ص) ﴿قُمْ فَأَنْذِرْ﴾[۱۱] و سایر انسان‌ها ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ﴾[۱۲] فرمان یافتند برای انجام وظایف خویش برپا خیزند. آیه ﴿وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا﴾[۱۳] بر پا خاستن گروهی (اصحاب کهف) در راه عبودیت پروردگار و تأیید ایشان از سوی خداوند را حکایت می‌کند.
ترکیب خاص امّت قائمه تنها یک بار در قرآن آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند: آیات خدا را شبانگاهان می‌خوانند و سجده می‌کنند، به خدا و روز بازپسینایمان دارند، به‌کار پسندیده فرمان می‌دهند و از بدی باز می‌دارند و در کارهای نیک می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و پاداش کارهای نیک خویش را خواهند دید: ﴿لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾[۱۴]، ﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۱۵] ، ﴿وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ﴾[۱۶].[۱۷]
تبیین امت قایمه
خداوند به رسول اکرم (ص) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: «یـاَیُّهَا المُدَّثِّر * قُم فَاَنذِر». (مدثّر / ۷۴، ۱ ـ ۲) برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: «قُل اِنَّما اَعِظُکُم بِوحِدَةٍ اَن تَقوموا لِلّهِ مَثنی وفُردی..».. (سبأ / ۳۴، ۴۶) منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است [۱۸] و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.[۱۹] البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: «نَحنُ نَقُصُّ عَلَیکَ نَبَاَهُم بِالحَقِّ اِنَّهُم فِتیَةٌ ءامَنوا بِرَبِّهِم وزِدنـهُم هُدًی * و رَبَطنا عَلی قُلوبِهِم اِذ قاموا فَقالوا رَبُّنا رَبُّ السَّمـوتِ والاَرضِ لَن نَدعوا مِن دونِهِ اِلـهـًا..».. (کهف / ۱۸، ۱۳ ـ ۱۴) حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است. [۲۰] آیات ۱۱۳ ـ ۱۱۵ آل‌عمران / ۳ نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکّر شده است.
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر (ص) یا علی (ع) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.[۲۱] مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند: به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌سعیه و اسید بن‌سعیه و اسد بن‌عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم (ص) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید،دین پدری خود را رها نمی‌کردید[۲۲] و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.[۲۳] بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد (ص) است.[۲۴] براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَیسوا سَواءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر «مِن اَهلِ الکِتـبِ اُمَّةٌ قامَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.[۲۵] در این صورت «أهل الکتـب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان [۲۶] بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ اَورَثنَا الکِتـبَ الَّذینَ اصطَفَینا مِن عِبادِنا» (فاطر / ۳۵، ۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول (ص) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران / ۳ را قرائت فرمودند.[۲۷] با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل * کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.
برخی نیز به همین دلیل[۲۸] و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند [۲۹] امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد: «اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والنَّصـری والصّـبِـ ٔ نَ مَن ءامَنَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ وعَمِلَ صــلِحـًا فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولا خَوفٌ عَلَیهِم ولا هُم یَحزَنون». (بقره / ۲، ۶۲) [۳۰] با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند؛ زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.[۳۱] بدیهی است نظر اخیر ـ اگر قابل پذیرش باشد ـ تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند؛ امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: «اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والصّـبِـ ٔ نَ والنَّصـری والمَجوسَ والَّذینَ اَشرَکوا اِنَّ اللّهَ یَفصِلُ بَینَهُم یَومَ القِیـمَةِ اِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَی‌ءٍ شَهِید». (حجّ / ۲۲، ۱۷).[۳۲]
ویژگی‌های امت قایمه و قدرشناسی از آنان
تلاوت آیات خداوند
امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت * می‌کنند: «یَتلونَ ءایـتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ و هُم یَسجُدون». (آل‌عمران / ۳، ۱۱۳)[۳۳] برخی گفته‌اند: با توجه به جمله «وهُم یَسجُدون» قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است؛[۳۴] امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه [۳۵] یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.[۳۶] این گروه در مورد «و هُم یَسجُدون» گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است [۳۷] و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایستهسجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.[۳۸].[۳۹]
ایمان به خدا و روز قیامت
امت قائمه به خداوندایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: «یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ» (آل عمران / ۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.[۴۰] ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسان‌ها در روز قیامت است.[۴۱] برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقاداتباطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.[۴۲].[۴۳]
امر به معروف و نهی از منکر
این گروه امر * به معروف و نهی از منکر می‌کنند: «و یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ». «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد (ص) و «منکر»تکذیبتوحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است؛[۴۴] ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.[۴۵].[۴۶]
شتاب در انجام کارهای نیک
آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: «یُسـرِعونَ فِی الخَیرتِ» (آل‌عمران / ۳، ۱۱۴)؛ زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند [۴۷]. مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.[۴۸].[۴۹]
توصیف به صلاح
امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند: «و اُولکَ مِنَ الصّــلِحین». برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند؛ زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: «و اَدخَلنـهُم فی رَحمَتِنا اِنَّهُم مِنَ الصّــلِحین = و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند». (انبیاء / ۲۱، ۸۶)[۵۰] در پایان خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [[[حال]]] پرهیزکاران داناست: «وما یَفعَلوا مِن خَیرٍ فَلَن یُکفَروهُ واللّهُ عَلیمٌ بِالمُتَّقین». (آل‌عمران / ۳، ۱۱۵) به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود به محمد (ص)ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده [۵۱] و از آنان به عظمت یاد کرده است.[۵۲].[۵۳]
منابع
پانویس
- ↑ المنجد، ص۱۷، «ام»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص۳۷.
- ↑ مفردات، ص۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص۵۰۸، «امم».
- ↑ مقاییس اللغه، ج ۱، ص۴۳؛ مفردات،ص ۶۹۰.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص۵۶۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۳۳۲.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص۳۸۵.
- ↑ المیزان، ج ۱۱، ص۴۷.
- ↑ نمونه، ج ۱۸، ص۱۳۵.
- ↑ «برخیز و هشدار بده!» سوره مدثر، آیه ۲.
- ↑ «بگو: تنها شما را به (سخن) یگانه‌ای اندرز می‌دهم و آن اینکه: دو تن دو تن و تک تک برای خداوند قیام کنید سپس بیندیشید، در همنشین شما دیوانگی نیست؛ او برای شما جز بیم‌دهنده‌ای پیش از (رسیدن) عذابی سخت نیست» سوره سبأ، آیه ۴۶.
- ↑ «و دل‌هایشان را استوار داشتیم، هنگامی که برخاستند و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمان‌ها و زمین است؛ جز او خدایی را (به پرستش) نمی‌خوانیم که در آن صورت بی‌گمان سخنی نادرست گفته‌ایم» سوره کهف، آیه ۱۴.
- ↑ «آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه 113.
- ↑ «به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه 114.
- ↑ «و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه 115.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۸، ص۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص۱۹۹.
- ↑ البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص۳۱۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص۲۸۴.
- ↑ المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص۱۳۲.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.
- ↑ مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۴.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.
- ↑ راهنما، ج ۳، ص۱۸ ـ ۱۹.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۴.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۶.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۲.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۳.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۸۱۶.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.
- ↑ جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۲.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۶.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۳.
- ↑ روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص۵۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۲۰۳.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص194.