ابوسعید یحیی بن سعید قطان

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دانشمندان رجال اهل سنت است. ابوسعید یحیی بن سعید قطان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوسعید یحیی بن سعید قطان در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

(متوفای سال ۱۹۸) او نزد اهل سنت از علمای بزرگ جرح و تعدیل است و از او به عنوان «أمیرالمؤمنین فی الحدیث» تعبیر می‌کنند. علی بن مدینی -استاد بخاری- در مورد یحیی بن سعید می‌گوید: ما رأیت أحدا أعلم بالرجال من یحیی بن سعید؛ احدی را در رجال عالم‌تر از یحیی بن سعید نیافتم. بالاترین جرح در یحیی بن سعید این که از مخالفان خاندان رسول الله(ع) است. وی در مورد امام صادق(ع) می‌گوید: «فی نفسی منه شیء».

مقدمه

ابوسعید یحیی بن سعید بن فروخ قطان یکی از موالیان بنی‌تمیم بود و به سال ۱۲۰ ﻫ.ق چشم به جهان گشوده. درباره زندگی و دیگر ویژگی‌های او اطّلاعات زیادی در دست نیست. از گزارش‌های پراکنده معلوم می‌‌شود که فرزندش «محمد بن یحیی بن سعید» و نوه‌اش «احمد بن محمد بن یحیی بن سعید» از راویان او به شمار می‌‌روند.

ابن حبّان می‌‌نویسد: او در حفظ حدیث، پارسایی، فهم، فضیلت، علم و دین سرآمد معاصران خود بود. او بود که راه و رسم حدیث گفتن و حدیث شنیدن را نشان داد و در نقد راویان حدیث و شناخت ثقات از غیر ثقات، بسیار کوشید. او بسیار با قرآن مأنوس بود و در هر شب و روز یک قرآن ختم می‌‌کرد.

یحیی بن معین اندکی مبالغه کرده و می‌گوید: او در هر شب قرآن را تا آخر تلاوت می‌‌کرد. او از شوخی کردن و قهقهه زدن پرهیز داشت و تا چهل سال نماز ظهرش در مسجد ترک نشد.

محمد بن بشار می‌‌گوید: بیست سال با او معاشرت داشتم. گمان نمی‌کنم او در این مدت مرتکب گناهی شده باشد.

او از درآمد غهت خود امرار معاش می‌‌کرد و لقب قطّان، نشانه آن است که وی از راه فروش پنبه نیز امرار معاش می‌‌کرده است.

ابن قتیبه و ابن رسته او را در شمار شیعیان ذکر کرده‌اند، اما سکوت رجالیون اهل سنّت درباره مذهب وی، بلکه توقّف او در باره برتری علی بن ابی طالب(ع) و عثمان بر یک دیگر و پیروی او از مذهب استادش سفیان ثوری و ابو حنیفه و نیز عقیده‌اش در باره قدیم بودن قرآن و بالأخره تصریح نجاشی بر عامی بودن وی، نشان می‌‌دهد که یحیی عامی‌مذهب است.

او یکی از شاگردان برجسته شعبه و سفیان ثوری است و مدت بیست سال از شعبه، فقه و حدیث آموخته است. او می‌‌گوید: در این مدت، هر روز حد اکثر سیزده روایت می‌‌آموختم.

از میان شاگردان وی می‌‌توان از: احمد بن حنبل، محمد بن بشار علی بن مدینی، یحیی بن معین، سلیمان بن داوود شاذکونی منقری و عمرو بن علی نام برد. آنان پس از اتمام نماز عصر در برابر وی می‌‌ایستادند و در باره حدیث می‌‌پرسیدند. از محمد بن بشار نیز روایت است که: بیست سال شاگرد یحیی بن سعید قطان بوده است.

در میان اینها علی بن مدینی، بیش‌تر از دیگران باوی مأنوس بوده و علم رجال را از یحیی بن سعید آموخته و ابو عبداللّه محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بخاری علم رجال را از علی بن مدینی فرا گرفته و ترمذی نیز از او اخذ کرده است.

ذهبی به سرسختیِ او در نقد رجال و جرح و تعدیل آنان خرده گرفته و می‌‌نویسد: از آنجا که وی در نقد راویان، سرسخت بود، هرگاه شیخی را توثیق کرد، به او اعتماد کن و هرگاه کسی را ضعیف دانست، در باره‌اش درنگ کن تا نظر دیگری را نیز در باره آن راوی دیده باشی.

دلیل این مطلب سخن نادرستی است که از یحیی بن سعید در باره امام صادق(ع) نقل شده است. علی بن مدینی می‌‌گوید: در باره جعفر بن محمّد(ع) از یحیی پرسیدند، پاسخ داد: از او در دلم چیزی است. و در نقل دیگر است که در باره امام صادق(ع) گفت: او دروغ گو نیست!.

این سخن یحیی بن سعید، یکی از لغزش‌های بزرگ اوست و همان طور که ذهبی گفته است، بر خلاف اجماع اهل فنّ و یکی دیگر از دلایل عامی بودن اوست.

او از طبقه نهم راویان حدیث و سرآمد حافظان و رجالیون عصر خویش است. وثاقت او مورد اتّفاق همه ارباب رجال اهل سنّت است و در شیعه، نجاشی و پیروان او از متأخرین بر وثاقت او تصریح کرده‌اند. از این رو می‌‌توان گفت - جز شیخ طوسی - همه رجالیون مسلمان در باره او وحدت نظر دارند. به علاوه، او یکی از راویان روایات تفسیر قمی است و توثیق عمومی قمی درباره این راویان، به عقیده آیةاللّه خوئی معتبر و پذیرفتنی است.

روایات او در منابع معتبر اهل سنت و شیعه نقل شده است. او در این روایات از امام جعفر صادق(ع)و کسانی چون: شعبه، سفیان ثوری، ابوحیان، یحیی بن سعید تیمی، حماد بن سلمه، حمید طویل، سفیان بن عیینه، عبدالملک بن جریج، عطاء بن سائب، عکرمة بن عمار، مالک بن انس، هشام بن عروة و فطر بن خلیفه نقل حدیث کرده است و کسانی چون: احمد بن حنبل، احمد بن سنان؛ اسحاق بن راهویه، شعبه، سفیان ثوری و ابن عیینه، علی بن مدینی، سلیمان بن داوود منقری، محمد بن بشار، فرزندش محمد، نوه‌اش احمد بن محمد، نصر بن علی جهضمی، و یحیی بن معین نقل حدیث کرده‌اند.

محدث قمی و شیخ صدوق به اسناد خودشان از او روایت کرده‌اند که: امام صادق(ع) در تفسیر آیه ﴿مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ﴾، ﴿بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ﴾، ﴿يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ﴾ فرمود: علی و فاطمه دریاهای ژرفِ دانش‌اند که هیچ کدام بر دیگری نشورند. از آن دو لؤلؤ و مرجان درآیند که همان حسن و حسین ی هستند.

ابونعیم از او روایت می‌‌کند که پیامبر(ص) فرمود: (اگر بیم از دشواریِ کار نداشتم به امت خودم دستور می‌‌دادم تا با هر نمازی مسواک کنند) .

علی بن عبدالله نقل می‌‌کند که یحیی بر اثر شنیدن آیات سوره دخان، به ویژه آیه ﴿إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقَاتُهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ آن چنان دگرگون شد که بی‌هوش افتاد و از ناحیه سینه آسیب دید و این زخم را تا واپسین دم، همراه داشت .

او روز یک شنبه دوازدهم ماه صفر سال ۱۹۸ ﻫ.ق و در زمان خلافت مأمون در بصره رخ در نقاب خاک کشید و اسماعیل بن جعفر بن سلیمان عباسی، امیر بصره بر او نماز خواند.

جستارهای وابسته

• محمد بن یحیی بن سعید بن فروخ (فرزند)
• احمد بن محمد بن یحیی بن سعید (نواده)

منابع

1. عزیزی، رستگار، بیات، راویان مشترک ج۲