نماز جماعت در معارف و سیره معصوم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نماز جماعت است. نماز جماعت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نماز جماعت در کلام اسلامی - نماز جماعت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - نماز جماعت در معارف و سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

به‌پاداشتن نمازهای واجب به جماعت یکی از دستورهای مهم اسلام است که افراد جامعه را همسو و هماهنگ و متحد و از مشکلات یکدیگر آگاه می‌سازد، از اختلافات و مناقشات آنان می‌کاهد و زمینه را برای فراگیری دستورهای شرع و پیام‌های رهبر مسلمین فراهم می‌کند. بر نماز جماعت تأکید فراوان شده است. زنان نیز در نماز جماعت حضوری فعال داشتند تا از ثواب و اجر آن بهره‌مند گردند.

برخورد شدید پیامبر با ترک‌کنندگان نماز جماعت

به جهت اهمیت زیاد نماز جماعت، پیامبر اکرم(ص) با کسانی که در نماز جماعت شرکت نمی‌کردند، برخورد شدیدی داشت؛ ایشان حتی به نابینا توصیه فرمود برای آمدن به مسجد طنابی در مسیر راه خود قرار دهد. دراین‌باره روایات متعددی نقل شده است:

1. ابن‌ابی‌یعفور از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمود: «رسول خدا(ص) تصمیم گرفت خانه‌های کسانی را که در منزل‌های خود نماز می‌خواندند و در نماز جماعت شرکت نمی‌کردند، به آتش بکشد. مرد نابینایی آمد و گفت: ای پیامبر خدا، من نابینایم و چه‌بسا صدای اذان را می‌شنوم و کسی نیست که مرا به نماز جماعت ببرد تا با شما نماز بخوانم. پیامبر(ص) به او فرمود: از خانه‌ات تا مسجد طنابی بکش و در نماز جماعت حاضر شو». این روایت به‌زیبایی اهمیت حضور در نماز جماعت را نشان می‌دهد. گرچه این روایت از جهت سند ضعیف است، اما روایتی مشابه با سند صحیح داریم که این مضمون را تأیید می‌کند.
2. عبدالله بن سنان گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: مردمی در زمان پیامبر(ص) از شرکت در نماز جماعت در مسجد کوتاهی می‌کردند؛ پیامبر(ص) فرمود: «لَيُوشِكُ قَوْمٌ يَدَعُونَ الصَّلَاةَ فِي الْمَسْجِدِ أَنْ نَأْمُرَ بِحَطَبٍ فَيُوضَعَ عَلَى أَبْوَابِهِمْ»: «هر آینه انتظار می‌رود مردمی که نماز را رها می‌کنند و به مسجد نمی‌آیند، دستور دهیم که هیزم بر در منزل آنان قرار داده شود و سوزانده شوند».
3. شیخ صدوق هم نقل کرده است که رسول خدا(ص) به قومی فرمود: « لَتَحْضُرُنَّ الْمَسْجِدَ أَوْ لَأُحْرِقَنَّ عَلَيْكُمْ مَنَازِلَكُمْ‌»: در مسجد حاضر می‌شوید یا منزل‌هایتان را بر روی شما به آتش می‌کشیم». صدوق و برقی با سندی معتبر نقل می‌کنند که رسول خدا(ص) با همسایگان مسجد شرط کرد که در نماز حاضر شوند و آنان را تهدید به آتش‌زدن منازلشان کرد.
4. امام صادق(ع) بیان می‌کند: رسول خدا(ص) نماز صبح را خواند؛ وقتی به پایان رسید رو به اصحابش کرد و از مردمی با نام‌هایشان پرسید که آیا در نماز حاضرند، گفتند: نه ای رسول خدا(ص)، فرمود: آیا اکنون آنان غایب‌اند و در مدینه نیستند؟ گفتند: نه؛ یعنی در شهر مدینه هستند. فرمود: «أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ صَلَاةٍ أَشَدَّ عَلَى الْمُنَافِقِينَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ وَ الْعِشَاءِ...»: آگاه باشید نمازی بر منافقان از این نماز صبح و نماز عشا سخت‌تر نیست». اگر می‌دانستند این دو نماز چه منزلتی دارند، برای انجام آن حاضر می‌شدند؛ گرچه با خزیدن روی زمین باشد. اینها همه نشان‌دهندۀ اهمیت نماز جماعت است؛ به‌ویژه برای همسایگان مسجد و دراین‌باره روایت زیاد است؛ البته در خبری صحیح نبودن نمازهای واجبِ همسایه مسجد، مشروط به سلامتی و نداشتن مشکل برای حضور در مسجد شمرده شده است.

آیا نماز جماعت واجب است؟ علامه مجلسی پس از نقل روایت صحیحی از عبدالله بن سنان می‌نویسد: بر وجوب نماز جماعت در غیر جمعه و دو نماز عید، کسی از علمای ما معتقد نیست؛ گرچه ظاهر این اخبار وجوب نماز جماعت است. برخی از عامه قایل به وجوب شرکت در نماز جماعت هستند. بعد می‌افزاید: این اخبار بر جماعت واجب که جمعه است، حمل شده؛ گرچه برخی از آنها مانند خبر ابن‌سنان با این جمع ناسازگار است. این سخن علامه مجلسی نشان‌دهندۀ اهمیت نماز جماعت است. در جمع بین اخبار هم می‌توان گفت: ممکن است تأکید این اخبار دربارۀ همسایگان مسجد باشد و تعبیر «مکتوبه» از حضور در نمازهای واجب حکایت دارد. روایات دیگر هم آن را تأیید می‌کند و آنچه از حضرت علی(ع) در کوفه نقل شده، مؤید آن است. از امیرالمؤمنین علی(ع) در خبری نقل شده که مگر اینکه به سبب عذر یا مریضی نتواند در مسجد حاضر شود و آن حضرت ملاک همسایه مسجد بودن را شنیدن صدای اذان در زمان آن دانسته‌اند.

مجلسی سه توجیه دیگر هم برای روایات ذکر کرده که بیان آن خالی از فایده نیست. او می‌گوید: ممکن است گفته شود این حکم مختص به زمان پیامبر(ص) بوده است؛ زیرا مردم ملزم به یادگیری مسائل نماز و احکام آن بودند و این یادگیری با حضور در مسجد اتفاق می‌افتاده است یا اینکه آنان منافق بودند و در منزل‌هایشان نماز نمی‌خواندند؛ بنابراین لازم بوده با حضور در مسجد نماز بخوانند یا آنان نماز را سبک می‌شمردند و از آن کراهت داشتند. شاید سخن امیرالمؤمنین(ع) که عذر و مریضی را بیان کرده، توجیه علامه مجلسی را تأیید کند که زمان پیامبر(ص) با دیگر زمان‌ها تفاوت دارد؛ چون ممکن است همیشه افراد، مدعی عذر شوند. روایتی راجع به منافقان ذکر شد که برای آنان حضور در نماز صبح و عشا سخت است.

مرتب‌کردن صف‌های جماعت

در نماز جماعت لازم است صف‌های جماعت مرتب باشد؛ به همین جهت رسول خدا(ص) به یاران خود دستور می‌داد صف‌ها را مرتب سازند. پیامبر(ص) فرمود: «أَقِيمُوا صُفُوفَكُمْ فَإِنِّي أَرَاكُمْ مِنْ خَلْفِي كَمَا أَرَاكُمْ مِنْ قُدَّامِي وَ مِنْ بَيْنِ يَدَيَ وَ لَا تُخَالِفُوا فَيُخَالِفَ اللَّهُ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ»: صف‌هایتان را به پا دارید؛ زیرا من از پشت سرم شما را می‌بینم، همان‌طور که از جلوی پاها و مقابلم می‌بینم و پراکنده نایستید که خدا دل‌هایتان را از هم پراکنده و جدا می‌گرداند». در روایتی مشابه هم فرمود: صف‌ها را به پا دارید؛ پهلو به پهلوی هم بایستید تا بین شما شکافی نباشد. امام صادق(ع) فرمود: «أَتِمُّوا الصُّفُوفَ إِذَا وَجَدْتُمْ خَلَلًا»: «صف‌هایتان را کامل نمایید، وقتی در آنها شکافی می‌بینید».

اعلم شایسته‌ترین فرد برای امامت جماعت

از روایتی استفاده می‌شود که اعلم بر دیگران در امامت نماز جماعت مقدم است؛ گرچه این خبر از نظر سند مرفوعه است و نمی‌توان آن را دلیل بر حکم الزامی شرعی دانست. پیامبر(ص) فرمود: «مَنْ صَلَّى بِقَوْمٍ وَ فِيهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ لَمْ يَزَلْ أَمْرُهُمْ إِلَى سَفَالٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»: «هر کس با قومی نماز بخواند درحالی‌که در میان آنان اعلم از او وجود دارد، همیشه کار آنان تا روز قیامت رو به تنزل است».

شیخ طوسی آورده: «مَنْ أَمَّ قَوْماً وَ فِيهِمْ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ...»: «هر کس امامت کند قومی را درحالی‌که در میان آنان فردی دانشمندتر است». در دیگر آثار صدوق مانند این خبر آمده و در آن تعبیر «اعلم و افقه» بیان شده است. در محاسن تعبیر «اعلم یا أفقه» آمده است. امامت را می‌توان به معنای رهبری جامعه هم دانست؛ ولی با توجه به نقل من لایحضره الفقیه به معنای پیش‌نمازی است. جالب است که شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه پس از نقل این حدیث، سخنی را از ابوذر غفاری درباره امام جماعت نقل می‌کند که بسیار نیکوست. ابوذر می‌گوید: امام تو شفیع تو نزد خداوند است؛ پس شفیعت را سفیه و فاسق قرار مده. فقها در کتب فقهی خود مرجحاتی را برای امامان جماعتی که همه عادل هستند، بیان کرده‌اند. برابر روایتی، کسی که در قرائت بهتر یا فصیح‌تر است مقدم است.

توجه به ضعیفان

امام جماعت باید دقت کند که با طولانی‌کردن نماز مأمومین را ناراحت نکند. امام صادق(ع) دراین‌باره می‌فرماید: «يَنْبَغِي لِلْإِمَامِ أَنْ يَكُونَ صَلَاتُهُ عَلَى صَلَاةِ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَهُ»: «سزوار است برای امام جماعت که نمازش بمانند نماز ناتوان‌ترین افراد پشت سرش باشد». معاذ بن جبل در زمان پیامبر(ص) در مسجدی نماز می‌خواند و قرائت را طول می‌داد. مردی به وی گذشت، دید که سوره طولانی را شروع کرد؛ پس او قرائت نماز خود را خواند و آن را به پایان برد؛ سپس بر مرکب خود سوار شد و رفت. خبر به پیامبر(ص) رسید. به دنبال معاذ فرستاد و به وی فرمود: «يَا مُعَاذُ إِيَّاكَ أَنْ تَكُونَ فَتَّاناً عَلَيْكَ بِالشَّمْسِ وَ ضُحَيهَا وَ ذَوَاتِهَا»: «‌ای معاذ، دوری کن که دیگران را دچار مشکل نمایی، بر توست که سوره ﴿وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا﴾ و مانند آن را بخوانی»؛ یعنی از خواندن سوره‌های مفصل و طولانی و طولانی‌کردن نماز بپرهیز. امیرالمؤمنین(ع) نیز به ضعفا توجه داشت و در نماز عید پیش‌نماز ویژه‌ای برای آنان برمی‌گزید. نقل است که حضرت در مصلا نماز عید می‌خواند و عبدالرحمان بن ابی‌لیلی در مسجد اعظم با مردم نماز عید می‌خواند.

لباس پیش‌نماز

طبق دستورهای اسلامی پیش‌نماز لازم است لباسی مناسب داشته باشد. برابر روایتی عبای زمستانی و تابستانی وی متفاوت باشد، به‌ویژه در نماز جمعه؛ اما این بدان معنا نیست که اگر به گونه‌ای دیگر باشد، نمازش درست نیست؛ چون پیامبر(ص) در آخر عمر با ملحفه‌ای که با خود داشت، نماز جماعت را برگزار کرد. زراره از امام باقر(ع) نقل می‌کند: آخرین نمازی که رسول خدا(ص) با مردم برگزار کرد، در جامه‌ای بود که گوشه طرف راست آن را بر بازوی چپ و گوشه چپ آن را بر بازوی راست قرار داه بود؛ (یعنی لباس دیگری نداشت). آیا دوست داری آن را به تو نشان بدهم؟ گفتم: آری؛ پس ملحفه‌ای درآورد. آن را متر کردم؛ هفت ذراع در هشت وجب (چهار ذراع) بود.

مجلسی اول تخالف بین دو طرف پارچه را این‌گونه معنا می‌کند: «در یک جامه بود که یک طرف آن را لنگ کردند و طرفی دیگر را ردا یا جانب راست را به جانب چپ انداختند و جانب چپ را به جانب راست و ردا نداشتند و این جامۀ بزرگ به منزله سه جامه بود: لنگ، پیراهن و ردا». این حدیث نشان می‌دهد که پیامبر(ص) از بستر برای آخرین نماز رفته است؛ چون برخی ابوبکر را جلو انداخته بودند؛ حضرت خود نماز خواند. نکته دیگری که در این حدیث وجود دارد توجه به آثار مربوط به رسول خدا(ص) است که نشان می‌دهد معصومان این اثر گران‌قدر را در خاندان خود تا آن زمان حفظ کرده بودند و آثار و یادگارهای پیامبر(ص) را ارج می‌نهادند.

توجه به گریۀ بچه‌ها

همان‌گونه که بیان شد، در نماز جماعت باید هم حال افراد ضعیف و ناتوان را مراعات کرد و هم حال کودکانی را که ممکن است همراه با والدینشان در نماز جماعت شرکت کرده باشند. در مورد مراعات حال بچه‌های خردسال و کودکان، در سیره نبوی خبری صحیح وارد شده است. امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) با مردم نماز ظهر را می‌خواند. دو رکعت پایانی را سریع خواند. وقتی نماز تمام شد، مردم به حضرت گفتند: آیا در نماز اتفاقی افتاد که سریع خواندید؟ فرمود: چه شده؟ گفتند: دو رکعت آخر را سریع خواندید. به آنان فرمود: «أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِيِّ‌؟»: «آیا صدای گریه بچه را نشنیدید؟» یعنی این سریع‌خواندن نماز به دلیل گریۀ طفل شیرخوار و برای جلوگیری از آزار وی بوده است.

اقامه نماز جماعت جدید پس از اتمام جماعت اول

معمولاً در مساجد ما شیعیان وقتی نماز جماعت تمام می‌شود، افرادی که دیر می‌آیند نماز خود را فرادا می‌خوانند، گرچه شخص عادلی در جمع آنان باشد؛ ولی در مسجدالنبی دیده می‌شود که افرادی که دیر آمده‌اند، نماز جماعت مستقلی بر پا می‌کنند؛ البته در قم از گذشته در مساجدی رسم بوده که چند نماز جماعت با فاصله برگزار می‌شده است؛ مثلاً در مسجد امام حسن عسکری(ع) دو نماز ظهر و عصر بر پا می‌شود یا در حرم حضرت معصومه(س) دو نماز صبح برگزار می‌شود. در حدیثی از سیره امیرالمؤمنین(ع) استفاده می‌شود که اقامه جماعت جدید برای چند نفر رواست؛ البته باید توجه کرد که این کار به صورت عادت در نیاید که افراد به‌عمد دیر بیایند تا جماعت مستقلی بر پا کنند. روایت چنین است: دو مرد وارد مسجد شدند، درحالی‌که علی(ع) نماز را با مردم خوانده بود؛ حضرت به آن دو فرمود: «إِنْ شِئْتُمَا فَلْيَؤُمَّ أَحَدُكُمَا صَاحِبَهُ وَ لَا يُؤَذِّنُ وَ لَا يُقِيمُ‌»: اگر می‌خواهید، یکی از شما به دیگری اقتدا کند؛ ولی اذان و اقامه نگوید». این بیان نشان می‌دهد آن دو با فاصله‌ای اندک از اتمام نماز جماعت به مسجد رسیده بودند. شیخ طوسی طبق این روایت فتوا داده است که در گوشه‌ای نماز بخوانند. این حدیث با تفاوتی در مسند زید آمده است. راوی این روایت ابو‌خالد عمرو بن خالد واسطی از زید بن علی از پدرانش است. عمرو بن خالد توثیق نشده است. نجاشی او را راوی از زید دانسته که دارای کتاب بزرگی است که نصر بن مزاحم و دیگران از او نقل کرده‌اند. او را بتری و از عامه دانسته‌اند. شاید شیوه اهل سنت برگرفته از چنین نقلی باشد.

شرکت زنان در نماز جماعت در زمان پیامبر(ص)

در زمان رسول خدا(ص) زنان نیز مانند مردان در نماز جماعت حضور داشتند؛ با اینکه به‌ظاهر مشکلاتی برای آنان وجود داشت. این موضوع نشان‌دهندۀ اهتمام به حضور در مسجد و جماعت مسلمین است. مشکل این بود که با توجه به وضعیت اقتصادی مسلمانان که از توان مالی کافی برخوردار نبودند، برخی مردان از اصحاب صُفّه به جهت فقر، در آغازین سال‌های هجرت به خود لنگ می‌بستند تا عورتشان در هنگام نماز پوشیده باشد. این لنگ‌ها گاهی چنان تنگ و کوتاه بود که حجم عورت آنان در هنگام رکوع و سجده مشخص می‌شد؛ ازاین‌روی رسول خدا(ص) برابر روایتی صحیح، دستور خاصی در این زمینه داد. امام صادق(ع) گوید: پدرم نقل کرد که علی(ع) فرمود: « كُنَّ النِّسَاءُ يُصَلِّينَ مَعَ النَّبِيِّ(ص) وَ كُنَّ يُؤْمَرْنَ أَنْ لَا يَرْفَعْنَّ رُءُوسَهُنَّ قَبْلَ الرِّجَالِ‌، لِضِيقِ الْأُزُرِ»: «زنان با پیامبر نماز جماعت می‌خواندند و به آنها دستور داده شد که سرهایشان را قبل از مردان از سجده بر ندارند؛ برای اینکه لنگ‌های مردان تنگ بود». منظور این است که زنان اگر قبل از مردان سرهای خود را بر می‌داشتند، امکان دیدن عورت مردان برای آنان وجود داشت و این مناسب و درست نبود یا به تعبیر برخی از بزرگان، حجم عورت مردان برای آنان قابل رؤیت بود و این هم درست نبود. مرحوم مجلسی اول مدعی است که منظور از «أزر» چادر زنان است؛ یعنی زنان زودتر سرشان را بر ندارند که مردان آنان را ببینند و در اصل عبارت «لضیق أزرهن» بوده است. دلیلی که ممکن است بر این مطلب باشد، روایت علل الشرائع از امام صادق(ع) است که می‌فرماید: «كُنَّ يُؤْمَرْنَ النِّسَاءُ فِي زَمَنِ الرَّسُولِ(ص) أَنْ لَا يَرْفَعْنَ رُءُوسَهُنَّ إِلَّا بَعْدَ الرِّجَالِ لِقِصَرِ أُزُرِهِنَّ»: به زنان در زمان پیامبر(ص) دستور داده شد که سرهایشان را بعد از مردان بلند کنند، به جهت اینکه چادرهای آنان کوتاه بود»؛ اما این ادعا درست نیست و با متن روایت سازگاری ندارد، به چند دلیل:

1. «أُزُر» جمع «إزار» است و ازار به معنای لنگ است که مردان به کمر خود می‌بستند و آن را نمی‌توان به معنای لباس زنان و چادر گرفت. فیض کاشانی در شرح این حدیث می‌نویسد: «أُزُر» جمع «إزار» است و شاید مراد این باشد که ازار مردان گاهی تنگ بوده است؛ پس وقتی سجده می‌کردند، برخی از پایین‌تنه آنان برای زنانی که پشت سر وی بودند، ظاهر می‌شده است؛ به همین جهت پیامبر(ص) زنان را از بلندکردن سر قبل از مردان نهی کرده است.
2. باید توجه داشت که نقل من لایحضره الفقیه بر نقل علل الشرائع ترجیح دارد؛ زیرا اولاً بیشتر از علل الشرائع مورد توجه بوده و امکان تصحیف در آن کمتر است؛ ثانیاً در هنگام اختلاف دو متن، اصل عدم زیاده است و کلمه «هنّ» در عبارت «أزرهن» در متن علل الشرائع ممکن است افزوده شده باشد؛ ثالثاً با توجه به اینکه زنان بعد از مردان در صف نماز جماعت قرار داشتند، این اشکال در صورتی به وجود می‌آید که مردان به پشت خود نگاه کنند و انحراف از قبله تا این حد موجب بطلان نماز می‌شود مگر منظور این باشد، مردان در حین رکوع هم می‌توانستند به گونه‌ای به زنان نگاه کنند.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه