مودت اهل بیت در کلام اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت و وظایف امت نسبت به اهل بیت است. "مودت اهل بیت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مودت اهل بیت در قرآن | مودت اهل بیت در حدیث | مودت اهل بیت در کلام اسلامی | مودت اهل بیت در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مودت اهل بیت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی معنای مودت اهل بیت(ع)

• یکی از وظایف مهم مسلمانان در هر زمانی، مودت اهل بیت پیامبر(ص) است. مودت به معنای محبّت شدیدی است که آثار آن در احساسات، گفتار و رفتار انسان آشکار و نمایان شود؛ به عبارت دیگر، مودت، محبتی است که ابراز می‌شود و به اطاعت و الگوبرداری از محبوب منجر می‌شود و نقطه مقابل آن، عداوت است. منظور از مودت اهل بیت(ع) همان پذیرش ولایت آن بزرگواران است؛ لذا دوستداران اهل بیت، همان شیعیان ایشان و منظور از مبغضان همان‌هایند که ولایت ایشان را ترک کرده‌اند. اساساٌ در مکتب شیعه، دین چیزی جز معرفت اهل بیت(ع) و قبول ولایت ایشان نیست و تجلی این امر هم در شدت محبت به ایشان است؛ به طوری که هر چه محبت بیشتر باشد، تبعیت و پیروی از ایشان بیشتر و کامل‌تر است. از همین رو، خداوند به پیامبرش دستور می‌‌دهد: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾.
• امام صادق(ع) فرمودند: «هَلِ الْإِیمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْضُ؟»ایمان هر کس به اندازه «حُبٌّ فِی اللَّهِ» و «بُغْضٌ فِی اللَّهِ» در اوست. هر اندازه حب و بغض انسان منطبق بر محبوب‌ها و مبغوض‌های پروردگار باشد، به همان اندازه از ایمان بهره‌مند شده است. «حُبٌّ فِی اللَّهِ»، یعنی همه دوستی‌ها به خاطر خدا باشد و هر کس و یا هر چیزی را که محبوب خداست، دوست داشته باشد و از آنچه که مبغوض خداست، بدش بیاید. حال که چنین است، باید دید چه چیز و چه کسانی محبوب خدا و یا مبغوض او هستند تا انسان محور حب و بغض الهی را بشناسد و بتواند ایمان خود را به آن وسیله محک بزند. مطابق روایات شیعه و سنی، پیامبر اکرم(ص) حبیب خداست و به دنبال ایشان اهل بیت آن حضرت در این ویژگی جدا نیستند؛ زیرا همه آنان نور واحدند. فردی از پیامبر اکرم(ص) سؤال کرد: دوست خدا کیست تا با او دوستی کنم و دشمن او کیست تا با او دشمنی کنم؟ حضرت در پاسخ به امیرالمؤمنین(ع) اشاره کرد و فرمود: «دوست امیرالمؤمنین(ع) دوست خداست، پس با او دوستی کن و دشمن ایشان دشمن خداست، پس با او دشمن باش»؛ پس محور «حُبٌّ فِی اللَّهِ» و «بُغْضٌ فِی اللَّهِ»، حب و بغض در راه اهل بیت است و این همان چیزی است که به عنوان اجر رسالت پیامبر(ص) در قرآن کریم معرفی شده است: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.
• بنابراین اگر کسی می‌‌خواهد مورد توجه و عنایت الهی قرار گیرد، باید نسبت به پیامبر و اهل بیت او مودت داشته باشد. با این دیدگاه، مودت می‌‌تواند زمینه ساز اطاعت بوده و سختی‌های مسیر بندگی را هموار سازد.
• مفهوم مودت هر چند با مفاهیم دیگر از جمله محبت ارتباط دارد اما از جهاتی مانند اینکه محبت بدون عمل هم می‌شود، ولی مودّت، همیشه همراه با عمل و تبعیت است، متفاوت است. به همین جهت می‌‌توان گفت، مودت از دو عنصر اساسی محبت و تبعیت تشکیل شده است. از سوی دیگر، مودت، واسطه‌ای میان معرفت و اطاعت است؛ زیرا مودت از سویی معلول معرفت و از سوی دیگر، علّت اطاعت است. بنابراین، مودت، بدون ‌معرفت به دست نمی‌آید، همانطور که اطاعت نیز بی‌مودت، محقق نمی‌شود.

مودت اهل بیت در قرآن

• از مسائلی که در آیات متعددی از قرآن کریم یادآوری شده است، محبت امت به خاندان پیامبران است. بنابر نص قرآن کریم، مودت اهل بیت بر هر مسلمانی واجب است: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾. دو شأن نزول برای آیه بیان شده است، در شأن نزول اول که آیه مکی محسوب می‌‌شود، آمده است که روزی مشرکان مکه در جایی گرد آمدند و گفتند: «آیا محمد در برابر آنچه آورده است، مزدی می‌خواهد؟» این آیه در پاسخ آنان فرود آمد و مردم را بر مودت پیامبر و خویشاوندان مأمور ساخت. در شأن نزول دوم که مدنی بودن آیه از آن فهمیده می‌‌شود، نقل شده زمانی که پیامبر(ص) حکومت اسلامی را در مدینه برقرار رکد به دشواری‌های مالی دچار شد.انصار نزد او آمدند و اموال خویش را به حضرت عرضه کردند. در این هنگام آیه نازل.
• مراد از "مودت به قربی" که در آیه ذکر شده است دوستی با خویشاوندان پیامبر(ص) یعنی عترت و اهل بیت است. این خویشاوندان همان کسانی‌اند که آیۀ تطهیر در مورد آنان نازل شده است. روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی نقل شده است که بر درستی این نظریه گواهی می‌دهند، از جمله آنکه، پس از نزول آیۀ مودت از پیامبر(ص) پرسیدند: "یا رسول الله! خویشاوندان تو کیانند که مودت آنان بر ما واجب است؟ فرمود: «علی و فاطمه و دو فرزند آنان" و این پاسخ را سه بار بر زبان آورد».
• ابن عباس می‌‌گوید: زمانی که آیۀ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ نازل شد، از پیامبر(ص) سؤال شد: خویشاوندان تو که مودت آنان بر ما واجب شده، چه کسانی‌اند؟ حضرت فرمودند: «علی(ع)، فاطمه(س) و دو پسر آنها». این تفسیر از آیه زمانی نمایان می‌‌شود که این دسته از روایات را به روایاتی که مردم را در فهم قرآن به اهل بیت ارجاع می‌دهند پیوند دهیم. در این صورت، شکی نمی‌ماند که مراد از مزد رسالت، محبتی است که با آن مردم به اهل بیت مراجعه می‌نمایند و آنها را مرجع علمی و عملی خود قرار می‌دهند و از این گذر با راهنمایان راستین خویش پیوند می‌خورند و به سعادت دنیوی و اخروی می‌رسند.

مودت اهل بیت از منظر روایات

• در روایات فریقین نیز همانند قرآن کریم به طور صریح بر محبت اهل بیت(ع) تأکید شده است مانند:

1. فردی از پیامبر اکرم(ص) سؤال کرد: دوست خدا کیست تا با او دوستی کنم و دشمن او کیست تا با او دشمنی کنم؟ حضرت در پاسخ، به امیرالمؤمنین(ع) اشاره کرد و فرمود: «دوست امیرالمؤمنین(ع) دوست خداست، پس با او دوستی کن و دشمن ایشان دشمن خداست، پس با او دشمن باش».
2. همچنین در روایتی دیگر فرمودند: «من دوست دارم هر کس را که آنان را دوست بدارد و دشمنم با کسی که آنان را دشمن بدارد».
3. امیرمؤمنان(ع) فرمود: شنیدم رسول خدا(ص) می‌‌فرماید: «من سرور فرزندان حضرت آدم هستم و تو ‌ای علی و امامان پس از تو سروران امت من هستید. هرکس ما را دوست بدارد خدا را دوست داشته است و هرکس بغض و کینه ما را داشته باشد بغض و کینه خدا را دارد و هرکس ولایت ما را دارد ولایت خدا را داشته است و هرکس ما را دشمن بدارد خدا را دشمن داشته است و هرکس از ما اطاعت کند خدا را اطاعت کرده است و هرکس عصیان ما کند خدا را عصیان کرده است».
4. رسول اکرم(ص) می‌فرمایند: «اولاد خود را بر سه خصلت تربیت کنید:دوستی پیامبرتان، دوستی اهل بیتش و قرائت قرآن».

همسانی مودت اهل بیت با مودت خداوند

• مودت اهل بیت(ع) با مودت خداوند و بالعکس رابطۀ یکسانی دارند. عبارت «مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ» در زیارت جامعه، به این همسانی و یکسان بودن مودت، اشاره دارد که موضوع دوستی خدا و اهل بیتِ پیامبر، یکی است و نمی‌توان به خداوند عشق ورزید و اهل بیت او را دشمن دانست، به همین جهت در روایات، اطاعت از پیامبر و اهل بیت، اطاعت خدا و نافرمانی از آنان، عصیان خداوند شمرده شده است. در روایتی رسول خدا(ص) فرمود: «خدا را دوست بدارید، به دلیل نعمت‌هایی که به شما خورانده است و مرا دوست بدارید به دلیل محبت خداوند عزوجل و اهل بیتم را دوست بدارید به دلیل محبت من». در روایتی دیگر، فرمودند: «اگر بنده‌ای هزار سال میان صفا و مروه، خدا را عبادت کند و هزار سال دیگر و هزار سال دیگر، اما محبت ما را نداشته باشد، خداوند، او را در آتش (دوزخ)، سرنگون می‌سازد»، سپس این آیه را تلاوت کردند: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.
• مسئلۀ همسانی مودت اهل بیت با مودت خداوند از آن روست که مودت اهل بیت(ع)، تنها یک احساس نیست؛ بلکه برخاسته از نگرش حقیقی انسان به خدا و جهان خلقت است. شیعه، پیش از آنکه به امام عشق بورزد، خدا را شناخته است و بر اساس دستورهای الهی، محبت خود را برای دوستان خدا و کینه خود را برای دشمنان او، نثار می‌کند.

آثار مودت اهل بیت

• مودت نسبت به خاندان پیامبر(ص) نوعی تشکر از زحمات پیامبر خاتم در ادای رسالت الهی است. این مودت دارای ثمرات مختلفی است که مهمترین آنها سعادت دنیا و آخرت است. پیامبران الهی از امت خود اجر و پاداشی نمی‌خواسته‌اند؛ زیرا اجر آنان با خداست. بنابراین، اگر اجر و پاداش زحمات پیامبران به خصوص پیامبر خاتم در مودت نسبت به اهل بیت آن حضرت قرار داده شده، درواقع چیزی بوده که منفعت آن به خود امت برمی‌گشته است. امت با محبت به خاندان عصمت، به آنها نزدیک شده و بر اثر نزدیکی، کمالات، علم و هدایتشان را درک می‌‌کنند و به امامت و ولایت آنها پی برده و راه کامل عبودیت را می‌‌یابند، به طور کلی، با مودت اهل بیت، راه کمال انسان به سوی خداوند هموار می‌شود. در نتیجه این مهرورزی از یک سو موجب هدایت هر چه بیشتر مردم به دین خداوند و از سوی دیگر عامل گرایش به خوبی‌ها و فضیلت‌های اهل بیت از طریق پذیرش الگوهای کمال است. از همین رو، پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «فرزندان خود را با محبت خاندان من تربیت کنید»؛ چراکه این مودّت، مایۀ نجات انسان در آخرت بوده و موجب جلب رحمت و لطف الهی به دوستداران این خاندان است.

جلوه‌های عملی مودت اهل بیت

• همانطور که در توضیح معنای مودت گفته شد، صرف دوستی با اهل بیت نمی‌تواند مودت به حساب آید. از این رو، فردی که دوست دار اهل بیت است، باید در مقام عمل نیز آن را به اثبات برساند. به همین جهت، مودت به اهل بیت(ع) از جلوه‌های عملی متعددی برخوردار است، همچون:

1. ترویج فضایل اهل بیت(ع): ترویج فضایل اهل بیت(ع) از جلوه‌های مودت به آنهاست. امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب می‌فرمایند: «خدا رحمت کند قومی‌را که چراغ و مشعل بودند. مردمان را، با اعمال خود و تلاش خود، به سوی ما دعوت می‌کردند و همه قدرت خویش را بکار می‌بردند و از کسانی نبودند که اسرار ما را فاش نمایند». ما شیعیان منسوب به پیروی از اهل بیت(ع) هستیم از این رو، باید موجب زینت اهل بیت(ع) باشیم، نه مایه شرمساری آنان و باید میان مردم مانند اصحاب امیرمؤمنان(ع) باشیم. البته، در ترویج فضائل اهل بیت(ع) و دعوت مردم به سوی آنها نباید از حد اعتدال بیرون برویم و به غلو برسیم؛ همان‌گونه که امام صادق(ع) فرمودند: «مبادا درباره ما غلوّ کنید بدانید ما بندگان مورد توجه خداییم و در فضل ما هر چه خواستید بگویید. هر که ما را دوست می‌دارد، عمل ما را انجام دهد و باید از ورع کمک بگیرد.
2. احساس تألم و اندوه در مصایب اهل بیت(ع):ذکر مناقب اهل بیت(ع) و احساس تألم و اندوه در مصایب آنان از جلوهای مودت به آنها و بغض به دشمنان آنهاست. عزاداری سیّد شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) نمونه برجسته این ماجراست. در روایتی از امیرمؤمنان آمده است که فرمودند: «خداوند شیعیانی برای ما برگزیده است که در شادی ما شاد و در غم ما غمگین‌اند و مال و جانشان را در راه ما هزینه می‌کنند. آنان از ما و به‌سوی مایند». حضرت رضا(ع) در حدیثی می‌فرمایند: «هر که یاد مصیبت ما کند و بگرید و بداند با ما چه کردند روز قیامت با ما و در درجه ما است و هر که یاد مصیبت ما کند و بگرید و بگریاند دیده‌اش گریان نشود؛ روزی که همه دیده‌ها گریانست و هر که بنشیند در مجلسی که امر ما در آن زنده می‌شود، دلش نمیرد؛ روزی که دل‌ها بمیرد».
3. تبعیت و اطاعت از اهل بیت(ع): محب هرگز درباره محبوب خود عصیان نمی‌ورزد. همانطور که محب خدا بودن، در همه جوانب محقق می‌شود، مودت نسبت به اهل بیت نیز به همین نحو است. به همین جهت، فرمانبرداری کامل، محبت کامل می‌زاید و اطاعت ناقص، محبت ناقص؛ و تنها راه کمال محبت، پیروی است. نمی‌توان ادعای محبت و مودت ذوی القربی را داشت و از سوی دیگر از آنها تبعیت نکرد و بلکه با آنها درگیر شد؛ زیرا مودّت، تنها محبت قلبی نیست، بلکه فرمانبرداری محبّانه و اطاعت مطلق از مقام ولایت آنان است و تنها امر تشریفاتی و اخلاقی نیست، بلکه فریضۀ الهی است. بنابراین، بزرگترین جلوۀ ابراز مودّت نسبت به ایشان، پذیرش رهبری و امامت آنان و مقدم داشتن ایشان بر دیگران و حجّت شمردن قول و فعل آنان است و وقتی مودّت، واجب الهی باشد، اطاعت نیز تکلیف الهی است و شایستگی و برتری همه جانبۀ آنان معیار لزوم اطاعت است.

تأکید بر مودت خاص نسبت به امام عصر(ع)

• گرچه شیعیان وظیفه دارند تمام ائمه(ع) را دوست بدارند و به آنها عشق بورزند، اما نسبت به دوستی و محبت به امام عصر(ع) به خصوص تأکید شده است؛ زیرا او صاحب، سرور و امام زمان ماست و شخصیتی است که همۀ ائمه(ع) دربارۀ او، به عظمت و بزرگی سخن‌ها گفته و تأکیدها کرده‌اند و اساساً ایمان با محبت و ولایت امام عصر(ع) کامل می‌‌شود. اصولاً تا زمانی که محبت به امام زمان(ع) در وجود انسان شکل نگرفته و شعله ور نشده باشد، او نمی‌تواند به وظایف منتظر واقعی عمل نماید. منتظران واقعی کسانی هستند که وضعیت روحی و عاطفی خود را به گونه‌ای سامان می‌دهند که با حضرت مهدی(ع) بیشترین سنخیت را داشته باشند؛ زیرا فقط در صورتی که امیال انسان، مطابق میل امام زمان(ع) باشد، آتش محبت آن امام فرزانه در دل منتظر زبانه خواهد کشید و دوری‌اش را بر او سخت و ناگوار خواهد ساخت. پر واضح است که ایجاد سنخیت با امام زمان(ع) از طریق تقویت ایمان، تثبیت تقوا، تحکیم فضایل اخلاقی و توسعه درجات معنوی حاصل می‌شود .
• سال‌ها پیش از آنکه امام زمان(ع)، زندگی دنیایی خود را آغاز کند، انسان‌های پاک به او ابراز محبت کرده‌اند. رسول اکرم(ص) زمانی که سخن از آخرین وصی خود به میان می‌آورد، در نهایت احترام، از بزرگ‌ترین واژگان محبت یعنی "بابی و امی؛ پدر و مادرم فدای او" بهره برده است؛ آنجا که می‌فرماید: «بِأَبِی وَ أُمِّی سَمِیی وَ شَبِیهِی وَ شَبِیهُ مُوسَی بْنِ عِمْرَانَ عَلَیهِ جُیوبُ النُّور». همچنین امیرالمؤمنین(ع) فرمایند: «فانْظُرُوا أَهْلَ بَیْتِ نَبِیِّکُمْ، فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا وَ إِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فَانْصُرُوهُمْ، فَلَیُفَرِّجَنَّ اللَّهُ الْفِتْنَةَ بِرَجُلٍ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ بِأَبِی ابْنُ خِیَرَةِ الْإِمَاء». خلاد بن صفار می‌گوید: از امام صادق(ع) سؤال شد: «آیا قائم به دنیا آمده است؟ حضرت فرمود: نه؛ اگر او را درک کنم، روزهای زندگانیم را خدمت گزار او خواهم بود». با توجه به روایت‌های یاد شده، جای تردیدی نیست که مودت نسبت به آخرین حجت الهی در دوران غیبت، کاری بس مهم و ارزشمند است.

منابع

1. پرونده:34532.jpg مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
2. دانشنامه نهج البلاغه ج۱
3. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
5. فرهنگ شیعه

جستارهای وابسته

• مودت
• آیه مودت
• محبت اهل بیت
• عشق به اهل بیت

منبع‌شناسی جامع اهل بیت

• کتاب‌شناسی اهل بیت
• مقاله‌شناسی اهل بیت
• پایان‌نامه‌شناسی اهل بیت

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: