وظایف امت نسبت به اهل بیت
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل بیت است. وظایف امت نسبت به اهل بیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: وظایف امت نسبت به اهل بیت در قرآن - پرسش مرتبط نداردوطایف امت نسبت به اهل بیت (ع) از مواردی است که در آیات و روایات بدان اشاره شده است که در سه بخش معرفتی، عاطفی و رفتاری دسته‌بندی می‌شود. وظایف معرفتی آن است که یک انسان مسلمان، بینش درستی از شخصیت، جایگاه حقوق و معارف اهل بیت (ع) داشته باشد تا در مقام عمل و رفتار نسبت به آنها درست عمل نماید. مهمترین وظایف معرفتی درباره اهل بیت (ع) عبارت‌اند از: شناخت شخصیت و جایگاه اهل بیت؛ شناخت حقوق ایشان و شناخت سیره و معارف اهل بیت (ع). برخی از مهمترین وظایف قبلی و عاطفی عبارت‌اند از: ایمان به اهل بیت؛ کفر به دشمنان ایشان؛ پذیرش ولایت؛ بیزاری از دشمنان اهل بیت (ع)؛ محبت به اهل بیت (ع) و غیره. اما مهمترین وظیفه امت نسبت به اهل بیت (ع)، عمل به دستورات و آموزه‌های آنهاست، برخی از مهمترین وظایف عملی عبارت است از: تمسّک به اهل بیت (ع)؛ اعتصام به ایشان؛ تبعیت؛ اطاعت؛ معیت با اهل بیت (ع)؛ وفاداری در بیعت و غیره.
مقدمه
در قرآن کریم و روایات علاوه بر شمردن فضایل اهل بیت (ع)، وظیفۀ عموم مسلمانان را نیز در برابر آنان تعیین کرده است، وظایفی مانند مودت، تمسّک به آنان، ولایت، مقدم دانستن آنان، اقتدا به ایشان، تکریم، پرداخت خمس، صله و پیوند، صلوات بر آنان، یاد ایشان، ذکر مصائب، زیارت و...[۱].
وظایف امت پیامبر اسلام درباره پیامبر و اهل بیت (ع) او را می‌توان در عبارت تمسک به پیامبر و اهل بیت خلاصه و به سه بخش معرفتی، عاطفی و رفتاری دسته‌بندی کرد:
نخست: وظایف معرفتی
وظایف معرفتی آن است که یک انسان مسلمان، بینش درستی از شخصیت، جایگاه حقوق و معارف اهل بیت (ع) داشته باشد تا در مقام عمل و رفتار نسبت به آنها درست عمل نماید. مهمترین وظایف معرفتی درباره اهل بیت (ع) عبارت است از:
- شناخت شخصیت و جایگاه اهل بیت (ع): آنچه بر عهده امت است، شناخت شخصیت و جایگاه اهل بیت (ع) است، نه شناخت شناسنامه‌ای و شخصی، گرچه شناخت شخصی آنها نیز لازم است. امام عسکری (ع) می‌فرمایند: زمین تا روز قیامت از حجت خدا بر خلقش خالی نیست. هر که بمیرد، در حالی که امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است[۲].
- شناخت حقوق اهل بیت (ع): جنبه‌‌ای که در عرصه شناخت اهل بیت (ع) باید به آن توجه داشته باشیم شناخت حقوق اهل بیت (ع) است. پیامبر اسلام (ص) می‌فرمایند: به خداوند سوگند بنده‌ای از اعمال خود سود نمی‌برد مگر اینکه حق ما را بشناسد[۳].
- شناخت سیره و معارف اهل بیت (ع): شناخت زندگی معصومان (ع)، دارای مراتب و مراحلی است که بخشی از آن به شناخت خاندان آن بزرگواران و بخشی به شناخت فضایل، مناقب و مصائب آنان اختصاص دارد و بخشی نیز با شناخت حکمت رفتار و نحوه عملکرد آنان به‌دست می‌آید. شناخت سیره به معنای فهم و دریافت سیر هدایتی اهل بیت (ع) در عرصه اجتماعی و تاریخی است. به دیگر سخن، شناخت سیره، نگرش روشمند و هماهنگی به عملکرد معصومان (ع) است. پیروی از ائمه اطهار (ع)، نیازمند شناخت سیره آنهاست تا در رویارویی با نیازهای پیش رو، مطابق با الگوی رفتاری ائمه هدی (ع) عمل نماید[۴].
وظایف قلبی و عاطفی
پیوند قلبی و عاطفی با اهل بیت (ع) به این معناست که ما قلب‌ها و احساسات‌مان را با اهل بیت (ع) پیوند بزنیم، به گونه‌ای که همه اعمال قلبی و عاطفی ما در راستای خواست خدای متعال و اهل بیت (ع) باشد. برخی از مهمترین اعمال قلبی و عاطفی ما درباره اهل بیت (ع) چند چیز است:
- ایمان به اهل بیت (ع): ایمان به اهل بیت (ع) نخستین و مهمترین پیوند قلبی ما با آنهاست. ایمان به اهل بیت (ع) و دارای مراتب و جلوه‌های متعددی است مانند: ایمان به خود اهل بیت (ع) و آنچه آنها به آن ایمان دارند[۵].
- کفر به دشمنان اهل بیت (ع): کفر به دشمنان اهل بیت چونان ایمان به آنان نیز لازم است[۶]، همچنین باید کفر ورزید به آنچه اهل بیت (ع) بدان کفر ورزیدند[۷].
- پذیرش ولایت اهل بیت (ع): پذیرش ولایت اهل بیت (ع) در ردیف پذیرش ولایت خدا قرار گرفته است[۸]. امام صادق (ع) می‌فرمایند: "خداوند دستور به پذیرش ولایت ائمه (ع) داده که در آیه
وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا
[۹] به آنها تصریح می‌نماید[۱۰]. - بیزاری از دشمنان اهل بیت (ع): همان‌گونه که پذیرش ولایت اهل بیت (ع) وظیفه است، برائت از دشمنان اهل بیت نیز یک وظیفه به‌شمار می‌آید. تبری از دشمنان اهل بیت دارای مراتب و مصادیق متعددی است مانند: بیزاری از دشمنان اهل بیت[۱۱]؛ بیزاری از هر فرمانروایی جز اهل بیت (ع)[۱۲] و غیره.
- محبت به اهل بیت (ع): محبت، به معنای دوست داشتن و امری قلبی و در برابر بغض است[۱۳]. امیر مؤمنان (ع) محبّت به خاندان پیامبر (ص) را حق خدا بر انسان می‌داند[۱۴] و از سویی محبّت اهل بیت (ع) با محبّت خدا گره خورده است: «فَمَنْ أَحَبَّنَا فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ»[۱۵].
- بغض به دشمنان اهل بیت: بغض در برابر حبّ و به معنای نفرت داشتن از چیزی است، هم باید به اهل بیت محبت ورزید و هم باید به دشمنان آنها نفرت و بغض داشت[۱۶].
- مودت اهل بیت (ع): یکی از وظایف مهم مسلمانان در هر زمانی، مودت اهل بیت پیامبر (ص) است. منظور از مودت اهل بیت (ع) پذیرش ولایت آن بزرگواران است. مودت نسبت به خاندان پیامبر (ص) دارای ثمرات مختلفی است که مهمترین آنها سعادت دنیا و آخرت است[۱۷].
- عداوت با دشمنان اهل بیت: عداوت نقطه مقابل مودت و به معنای دشمنی است. مسلمانان به همان اندازه که موظف‌اند به اهل بیت (ع) مودت داشته باشند باید با دشمنان اهل بیت نیز باید دشمنی نمایند[۱۸].
- دوستی با دوستان اهل بیت: اگر کسی اهل بیت را دوست داشته باشد، عشق به دوستان و شیفتگان آنها نیز بر او واجب است. علت این وجوب، تبعیت و هدایت آنان است[۱۹].
- زیارت اهل بیت (ع): مهمترین هدف در زیارت، اتصاف زائر به اوصاف مزور است از این رو، دستورهای اکیدی درباره زیارت اهل بیت (ع) و کیفیت آن رسیده است؛ چنان‌که سیره سلف صالح از اولیای خدا نیز چنین بوده است و روایات فراوان جوامع روایی، شاهد گویای آن است.
- توسل به اهل بیت: دستور به توسل یک دستور الهی است[۲۰]. مصادیق وسیله نیز در نگاه رسول خدا (ص) اهل بیت‌اند[۲۱]. سرّ توسل به اهل بیت (ع) و سوگند دادن خدا به حق ایشان این است که آنان بهترین مجرای فیض الهی‌اند.
- صلوات بر اهل بیت (ع): خدای متعال به همراه ملائکه بر پیامبر (ص) صلوات می‌فرستند و به مؤمنان نیز دستور می‌دهد تا بر حبیبش صلوات بفرستند و تسلیم وی باشند: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا[۲۲].
- لعن بر دشمنان اهل بیت (ع): لعن به‌معنای طلب دوری از رحمت و جلوه عاطفی و لفظی برائت از باطل و اهل باطل است و بر هر انسان مسلمانی لازم است تا از باطل و اهل باطل تبری جسته و آنان را لعن نمایند. یکی از مهمترین مصادیق اهل باطل، دشمنان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) هستند[۲۳].
سوم: وظایف رفتاری و عملی
مهمترین وظیفه امت نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، عمل به دستورات و آموزه‌های آنهاست، وظایف معرفتی و عاطفی مقدمه‌ای برای وظایف عملی است. چنانچه معرفت، عواطف و احساسات ما، جامه عمل نپوشاند، راه به‌جایی نمی‌برد. برخی از مهمترین وظایف عملی نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) اشاره می‌شود:
- تمسّک به اهل بیت (ع): یکی از وظایف مسلمانان نسبت به اهل بیت (ع) تمسّک به آنهاست. تمسک به‌معنای چنگ زدن به اهل بیت (ع) و محکم گرفتن آنهاست، به گونه‌ای که با وجودمان آمیخته گردد و هیچ جدایی از آن نداشته باشیم.
- اعتصام به اهل بیت (ع): خدای متعال به انسان دستور می‌دهد اعتصام به حبل الهی داشته باشد: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا[۲۴]. حبل الهی، اهل بیت عصمت و طهارت‌اند[۲۵].
- تبعیت از اهل بیت: تبعیت از اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در اصطلاح به معنای عمل نمودن به دستورات اهل بیت (ع) است که در بسیاری از آیات قرآن و روایات بر آن تأکید شده است[۲۶].
- اطاعت از اهل بیت (ع): اطاعت و پیروی به عنوان یک حق بر گردن هر انسانی است که از امام خود اطاعت کند.
- معیت با اهل بیت (ع): یکی از دستورات خدا به مؤمنان، همراهی مؤمنان با صادقان است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ[۲۷]. در پاره‌ای از روایات شیعه و سنّی، صادقان، پیامبر و اهل بیت (ع) او معرفی شده‌اند[۲۸].
- وفاداری در بیعت با اهل بیت: یکی از حقوق امام بر گردن امت و وظایف امت نسبت به امام، وفاداری در بیعت با امام است.
- اجابت دعوت اهل بیت (ع): یاری و نصرت اهل بیت عصمت و طهارت (ع) در همه حالات؛ چه در هنگام یارخواهی آنان[۲۹] و چه در سکوتشان بر همه مسلمین واجب است[۳۰].
- پرداخت حقوق مالی اهل بیت: پرداخت حقوق مالی اهل بیت (ع) از وظایف امت مسلمان به‌شمار می‌رود که امروزه بیشتر در قالب خمس جلوه کرده است[۳۱]. گاهی نیز در قالب "انفال" [۳۲] و گاهی در قالب فیء است[۳۳].[۳۴]
- تسلیم اهل بیت (ع): تسلیم اهل بیت (ع) بودن، دستوری الهی است. خدای سبحان فرشتگان را موظف کرده که به همراه او بر پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (ص) درود فرستند: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا[۳۵] و در برابر راهنمایی آن حضرت تسلیم محض باشند.
- جنگ با دشمنان اهل بیت (ع): یکی از وظایف رفتاری امت نسبت به اهل بیت (ع) زندگی مسالمت‌آمیز با کسانی است که تسلیم آنهایند[۳۶] و جنگ بی‌امان با کسانی که با آنها سر جنگ و نزاع دارند[۳۷].[۳۸]
- انتظار فرج اهل بیت (ع): انتظار ظهور امام مهدی (ع) از مهمترین ارکان اعتقادی شیعیان است که بسیاری آن را صرفا یک حالت قلبی تلقی می کنند در حالی که روح سازنده انتظار، با حرکت و عمل پیوند خورده است و تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان را دربر می گیرد و آثار عمیق تربیتی، روانشناختی، سیاسی، اقتصادی و... بر فرد و جامعه باقی می گذارد[۳۹].
جستارهای وابسته
- وظایف معرفتی
- جایگاه اهل بیت
- شناخت شخصیت اهل بیت
- شناخت جایگاه اهل بیت
- خلافت اهل بیت
- نصب اهل بیت
- ولایت اهل بیت
- شهادت اهل بیت
- مقام شهادت
- عصمت اهل بیت
- حکومت اهل بیت
- رهبری اهل بیت
- مقام حکومت
- مقام رهبری
- شناخت حقوق اهل بیت
- شناخت سیره اهل بیت
- شناخت معارف اهل بیت
- وظایف قلبی
- وظایف عاطفی
- ایمان به اهل بیت
- کفر به دشمنان اهل بیت
- پذیرش ولایت اهل بیت
- تولی اهل بیت
- بیزاری از دشمنان اهل بیت
- تبری ز دشمنان اهل بیت
- محبت به اهل بیت
- بغض به دشمنان اهل بیت
- مودت اهل بیت
- عداوت با دشمنان اهل بیت
- صلوات بر اهل بیت
- لعن دشمنان اهل بیت
- وظایف رفتاری
- وظایف عملی
- تمسک به اهل بیت
- اعتصام به اهل بیت
- تبعیت از اهل بیت
- اطاعت از اهل بیت
- معیت با اهل بیت
- وفاداری در بیعت
- اجابت دعوت اهل بیت
- پرداخت حقوق مالی
- تسلیم اهل بیت
- تسلیم امر اهل بیت
- انتظار فرج اهل بیت
- پیمان با خدا
منابع
مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
محمدی ری‌شهری، محمد، شرح زیارت جامعه کبیره ۴
محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
میرباقری، سید محمد حسین، وظایف منتظران
شکری، آرزو، حقوق اهل بیت
یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
سلیمیان، خدامراد، مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین، گفتمان مهدویت مقاله‌های گفتمان هشتم ج۱
موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، فصلنامه مشرق موعود
پانویس
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۱۰.
- ↑ «أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَنَّ مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً»؛ وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۴۶.
- ↑ «وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَا يَنْفَعُ عَبْداً عَمَلُهُ إِلَّا بِمَعْرِفَةِ حَقِّنَا»؛ بحارالأنوار، ج۲۷، ص۱۷۰؛ فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج۲، ص۷۹.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۶۲ ـ ۷۱.
- ↑ «مُؤْمِنٌ بِكُمْ وَ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ»؛ من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ «كَافِرٌ بِعَدُوِّكُمْ»؛ من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ «وَ بِمَا كَفَرْتُمْ بِهِ»؛ من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ «مَنْ وَالاكُمْ فَقَدْ وَالَى اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاكُمْ فَقَدْ عَادَى اللَّهَ»؛ کافی، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ «و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.
- ↑ «فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِوَلَايَةِ الْأَئِمَّةِ الَّذِينَ سَمَّاهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فِي قَوْلِهِ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ هُمُ الَّذِينَ أَمَرَ اللَّهُ بِوَلَايَتِهِمْ وَ طَاعَتِهِمْ»؛ بحارالأنوار، ج۷۵، ص۲۲۳.
- ↑ «بَرِئْتُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَعْدَائِكُمْ».
- ↑ «وَ كُلِّ مُطَاعٍ سِوَاكُمْ»؛ مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره.
- ↑ «وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ»؛کافی، ج۱، ص۲۰.
- ↑ «عَلَيْكُمْ بِحُبِّ آلِ نَبِيِّكُمْ فَإِنَّهُ حَقُّ اللَّهِ عَلَيْكُمْ»؛ غررالحکم، ص۱۱۷.
- ↑ صدوق، أمالی، ص۴۷۶.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۷۱ ـ ۸۰.
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۸۱ و ۹۵؛ میرباقری، سید محمد حسین، وظایف منتظران ص ۷۹-۹۱؛ محمدی ری‌شهری، محمد، شرح زیارت جامعه کبیره، ص۴۷۷ ـ ۴۷۸؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۸.
- ↑ «عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاكُمْ»
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۹۰- ۹۱.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ «وَ هُمُ الْوَسِيلَةُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ عیون أخبار الرضا، ج۲، ص۵۸.
- ↑ «خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۸۶ ـ ۹۲.
- ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
- ↑ «نَحْنُ حَبْلُ اللَّهِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»؛ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۸۴.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۳۱.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.
- ↑ « عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِهِ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ قَالَ مَعَ آلِ مُحَمَّدٍ (ع)»؛بحارالأنوار، ج۲۴، ص۳۱.
- ↑ «وَ أَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ... وَ الْإِجَابَةُ حِينَ أَدْعُوكُمْ»؛ بحارالأنوار، ج۳۴، ص۴۸.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۹۳ ـ ۱۰۲.
- ↑ سوره انفال، آیه ۴۱.
- ↑ سوره انفال، آیه ۱.
- ↑ سوره حشر، آیه ۷.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۱۰۲-۱۰۳؛ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۹۳.
- ↑ «خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.
- ↑ «سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ»
- ↑ «وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ»
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۱۰۳ ـ ۱۰۴.
- ↑ ر.ک: سلیمیان، خدامراد، مؤلفه‌های انتظار توانمند از نگاه روایات معصومین؛ موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، ص۳۸-۳۹.