ابراهیم بن محمد خراسانی
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
از راویان امام رضا(ع). وی از دیار خراسان[۱] و از راویان حدیث در قرن سوم قمری بود. اکثر رجالیون به اتفاق وی را ثقه و از اصحاب و راویان امام رضا(ع) دانسته‌اند[۲]. علامه حلی می‌گوید: من به روایت‌هایش اعتماد می‌کنم[۳]. شیخ طوسی ضمن اختصاص سه عنوان جداگانه به وی، ابتدا از وی به نام ابراهیم بن ابی‌محمود و بدون قید خراسانی یاد کرده و او را از اصحاب امام کاظم(ع) و صاحب مسائل دانسته[۴]، سپس از وی به همان نام، اما با قید خراسانی، یاد کرده و او را ثقه و مولی خوانده و در شمار اصحاب امام رضا(ع) آورده است[۵]، پس از آن از شخصی به نام ابراهیم بن محمد مولای خراسانی نام برده و او را نیز از اصحاب امام رضا(ع) دانسته است[۶]، اما از آنجا که متأخران چون تفرشی[۷]، محسن امین[۸] و خویی[۹] از چنین شخصی فقط از قول شیخ طوسی در رجال نام برده‌اند و دیگر رجالیون به این شخص اشاره نکرده‌اند، به اتحاد او با ابراهیم بن ابی محمود خراسانی نظر دارند.
برخی معاصران هم بر اساس مشترکات بین آنها، چون اسم، مولی بودن، یعنی غیر عرب خالص[۱۰]، و از اصحاب امام رضا(ع) بودن، احتمال اتحاد آنان را داده‌اند[۱۱]، اما مامقانی گرچه نظر آنان را انعکاس می‌دهد، اصراری بر این اتحاد ندارد و با این استدلال که ابراهیم بن ابی محمود در زمره اصحاب امام کاظم(ع) ذکر شده و صاحب کتابی بوده، ولی ابراهیم بن محمد در میان اصحاب امام کاظم(ع) ذکر نشده و هیچ اثری نیز به وی منسوب نشده است، ترجیح می‌دهد که اینان را دو شخص جدا بداند[۱۲]، با اینکه کشی ضمن روایتی او را از اصحاب کاظم(ع) نیز یاد می‌کند و برقی نیز بر آن صحه می‌گذارد[۱۳].
به هر حال، در عین وجود احتمال اتحاد این دو، نظر بر جدایی آنها خالی از قوت نیست. برابر روایتی از حسن بن موسی خشاب از قول ابراهیم آمده است که خدمت امام جواد(ع) رسید و نامه‌هایی از امام رضا(ع) را به ایشان نشان داد. امام پس از قرائت نامه‌ها، آنها را بر دیدگانش گذاشت و با اندوه و تأثر، بر صحت انتساب آنها به پدرش تأکید کرد. او می‌گوید: به امام عرض کردم: پدرتان در مجلسی چند بار به من گفت: خداوند تو را داخل بهشت کند و در آن ساکن گرداند. پس ایشان نیز گفت: من نیز چنین می‌گویم[۱۴]. بر اساس این روایت، می‌توان شأن ابراهیم نزد امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را دریافت.
برخی وی را فردی نابینا ذکر کرده‌اند[۱۵]، اما بنا به روایتی از او که می‌گوید، امام رضا(ع) را هنگام وداع خانه خدا دیدم، چون می‌خواست از در مسجد خارج شود، رو به قبله می‌ایستاد و سجده می‌کرد[۱۶] و همچنین روایت ابی‌جعفر و دیدن گریه آن حضرت، می‌توان نهایتاً نابینایی‌اش را مربوط به اواخر عمرش دانست. باقر شریف قرشی با عنایت به برخی از روایات ابراهیم بن ابی‌محمد، متن وصیتی از امام رضا(ع) خطاب به او را آورده است[۱۷]. امام رضا(ع) ضمن بیان حدیثی از پیامبر(ص) راجع به فضائل حضرت علی(ع) و توصیف آن حضرت توسط پیامبر(ص) و سپس سؤال ابراهیم مبنی بر اخبار اهل بیت(ع) در نزد مردم، فرمود: اخبار مردم سه قسم است: یا غلو است یا تقصیر و یا تصریح به مثالب دشمنان ما[۱۸]. سپس به ابراهیم سفارش می‌کند: آنچه را برایت می‌گویم، به خاطر بسپار و حفظ کن و اگر آن را جمع‌آوری کردی و نگهداری نمودی، در آن برای تو خیر دنیا و آخرت است، زیرا متابعت از اهل بیت(ع) و اقتدا به سیره آنها باعث نجات و امنیت است[۱۹]. ابراهیم یکی از سه طریق اصلی شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه می‌باشد[۲۰]، چنان که بیش از ۳۲ روایت از امام رضا(ع) را از قول ابراهیم روایت کرده است[۲۱]. همچنین وی یکی از سلسله اسناد روایی شیخ صدوق در الامالی و نیز در الکافی کلینی و شیخ طوسی در الاستبصار است. ابراهیم بن ابی‌محمد، علاوه بر ائمه(ع) پیش گفته، از علی بن یقطین روایت کرده است[۲۲].
کسانی چون ابراهیم بن هاشم ابواسحاق کوفی قمی، از اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع)[۲۳]، احمد بن محمد بن عیسی، حسن بن احمد مالکی[۲۴]، علی بن اسباط، حسین بن سعید[۲۵]، عبدالعظیم حسنی[۲۶] و حسن بن موسی خشاب[۲۷]، از راویان حدیث ابراهیم بن ابی محمدند.
احادیث روایت شده توسط وی را در کتب فقهی و حدیثی، می‌توان به لحاظ موضوع به چند دسته اصلی تقسیم نمود. مهم‌ترین بخش روایات، راجع به فضائل اهل بیت(ع)[۲۸] چون فضائل حضرت علی(ع)[۲۹] و علم ائمه(ع) به آینده است[۳۰]. تفسیر برخی آیات قرآن[۳۱]، احکام حج و طواف[۳۲]، حکم گرفتن اموال شیعیان توسط حکومت[۳۳]، مسائل فقهی چون نماز[۳۴]، مسائل وضو[۳۵]، تطهیر[۳۶]، انواع غسل و طهارت[۳۷] و زکات مال غایب[۳۸]، دیگر مضامین روایی وی است، علاوه بر مسائل فقهی، بخشی از روایات وی درباره رد برخی عقاید و باورهای غلط رایج در بین مردم، چون نزول خداوند در شب‌ها در دنیا و اصلاح آن است[۳۹]. از زمان وفات وی مانند تاریخ تولد و زندگی او اطلاعی در دست نیست.[۴۰].[۴۱]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ الفهرست، طوسی، ص۲۸۸.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۵؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۳۱.
- ↑ خلاصة الأقوال، ص۴۷.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۳۲.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۱.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۳.
- ↑ نقد الرجال، ج۱، ص۸۵.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۰۸.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۶۷.
- ↑ تعلیقة علی منهج المقال، ص۲۵؛ توضیح المقال فی علم الرجال، ص۲۲۷.
- ↑ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ تنقیح المقال، ج۴، ص۳۵۲.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۸؛ کتاب الرجال، برقی، ص۱۲۵.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۸.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۸.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۵۳؛ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۸۱.
- ↑ حیاة الإمام الرضا(ع)، ج۲، ص۷۵.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۷۱؛ بشارة المصطفی(ص)، ص۳۳۹.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۷۱؛ بشارة المصطفی(ص)، ص۳۴۰.
- ↑ نقد الرجال، ج۴، ص۲۸۰؛ ج۵، ص۳۴۸-۳۴۹؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۵.
- ↑ الکافی، ج۵، ص۱۱۰.
- ↑ الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۴۳۹.
- ↑ جامع الرواة، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۰۹؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۰۵؛ التوحید، ص۱۱۶؛ الأمالی، صدوق، ص۴۹۴.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۰۹؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۷۱-۲۷۲؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۷۱-۲۷۲؛ بشارة المصطفی(ص)، ص۳۳۹-۳۴۰.
- ↑ بصائر الدرجات، ص۵۰.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۰۵، ۱۱۳؛ التوحید، ص۱۱۶.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۴۲۴، ۳۵۱؛ الاستبصار، ج۲، ص۱۸۷، ۲۱۶؛ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۱۰۶، ۱۳۷، ۳۱۱.
- ↑ الکافی، ج۵، ص۱۱۰؛ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۳۳۵.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۲۶۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۱۲۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۸۴؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۶؛ وسائل الشیعة، ج۱، ص۵۱.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۵۵؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۶۹.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۵۱؛ الاستبصار، ج۱، ص۵۱؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۴۶، ۱۳۰، ۳۶۸، ۳۶۹، ۳۹۹.
- ↑ الاستبصار، ج۲، ص۲۸: تهذیب الأحکام، ج۴، ص۳۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۱۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۴۲۱؛ التوحید، ص۱۷۶.
- ↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استرآبادی، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت بها لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سیدمحسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق، الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، تهران، اول، ۱۴۱۷ق؛ بشارة المصطفی ا لشیعة المرتضی علی، محمد بن علی طبری (قرن ۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۲۰ق، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمدی، محمد بن حسن معروف به صفار قمی (۲۹۰ق)، تحقیق: محسن کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله بن محمدحسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت عنا لإحیاء التراث، اول، ۱۴۲۳ق، التوحید، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۳۹۸ق؛ توضیح المقال فی علم الرجال، علی بن قربان معروف به ملا علی کنی (۱۳۰۶ق)، تحقیق: محمد حسین مولوی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۱ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق؛ حیاة الإمام علی بن موسی الرضا باقر بن شریف قرشی (۱۴۳۳ق)، قم، انتشارات سعید بن جبیر، دوم، ۱۳۸۰ش؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۱۵ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادقی بحرالعلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق) تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۰ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹قی)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ کتاب الرجال، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ ش؛ کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سیدابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق، المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ نقد الرجال، سیدمصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ وسائل الشیعة تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عال لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
- ↑ حیدری، گلشاد، مقاله «ابراهیم بن محمد خراسانی»، دانشنامه امام رضا ص ۳۶۷.