استغفار در معارف و سیره رضوی
حقیقت، آثار و احکام استغفار از دیدگاه امام رضا(ع)
استغفار، مصدر باب استفعال، از کلمه «غفران» و از ریشه «غ ف ر» به معنای «پوشانیدن» گرفته شده است[۱]؛ پوشانیدن چیزی که انسان را از آلودگی نگه می‌دارد[۲]. استغفار در فارسی به آمرزش خواستن[۳]، پوزش[۴]، در خواست مصونیت از عذاب با گفتار و رفتار[۵] معنا شده است. قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون توبه و انابه و اعتذار، واژه‌پژوهان[۶] را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آنها بپردازند. استغفار طلب آمرزش است یا به دعا یا به توبه یا به غیر این دو، ولی توبه، پشیمانی از گناه با تصمیم بر ترک آن است. بنابراین، استغفار با اصرار در گناه ناسازگار است[۷]. از همین رو به نظر امام، کسی که استغفار می‌کند و باز گناه می‌کند استغفار نکرده، بلکه خود را مسخره کرده است[۸]. «انابه» هم ترک گناه در آینده است و با توبه و و طلب آمرزش تفاوت دارد. این فرق‌گذاری در دعای امام مشخص نشده است[۹]. تائب به گناه خود مقر و به عذر نداشتن خود معترف است، ولی معتذر در انجام کار زشت عذر می‌آورد[۱۰]. استغفار با مشتقاتش بیش از چهل بار در قرآن ذکر شده است. توصیه به استغفار[۱۱]، آثار آن[۱۲]، استغفار انبیا(ع)[۱۳]، تأثیر استغفار پیامبر(ص) در آمرزش گناهان گناهکاران امت[۱۴] و محرومان از استغفار[۱۵] از آن جمله است. در منابع روایی[۱۶] و کتب اخلاقی[۱۷] و عرفانی[۱۸] بابی را به توبه و استغفار اختصاص داده‌اند که مسائلی نظیر وجوب و فضیلت و راه‌ها و شرایط و کمال و حقیقت استغفار در آن وجود دارد[۱۹].
طلب غفران از خدا باید حقیقی باشد و آنچه با زبان گفته می‌شود با قلب و اعضا و جوارح سازگار باشد. امام رضا(ع) می‌فرماید: هفت چیز بدون در نظر گرفتن هفت چیز دیگر مسخره کردن خود است. یکی از آنها استغفار زبانی بدون استغفار قلبی است[۲۰]. نیز می‌فرماید: بنده با این عمل خدا را مسخره کرده است[۲۱]. در بیان دیگر از آن حضرت آمده است: مَثَل استغفار چون برگی است بر درختی که بجنبد و پیاپی فرو ریزد و آنکه از گناهانش آمرزش جوید و باز گناه کند، چون مسخره کنندگان پروردگار خود باشد[۲۲].
سخنانی که از امام رضا(ع) در وصف استغفار رسیده ارزش آن را نمایان می‌سازد. ایشان هفت چیز را از کمال ایمان شمرده است که یکی از آنها استغفار است[۲۳]. در سخنان حضرت استغفار بهترین عبادت شمرده شده[۲۴] و معیاری برای شیعه بودن دانسته شده است[۲۵]. به فرموده حضرت، ابلیس هم به ارزش استغفار واقف بوده است. امام نقل می‌کند که ابلیس نزد امام سجاد(ع) که مشغول عبادت بود آمده و از ایشان تقاضای استغفار کرده است[۲۶]. نیز وقتی که از علت وجوب نماز میت از امام رضا(ع) می‌پرسند حضرت پاسخ می‌دهد که میت در این هنگام به شفاعت و استغفار و مغفرت خداوند نیازمندتر است[۲۷].
در کلام امام، برای استغفار آثار فراوان ذکر شده است. در سخنان حضرت آمرزش گناهان[۲۸] درمان دردها[۲۹]، آمرزش گناهان والدین[۳۰]، افزایش روزی[۳۱]، نجات از آتش جهنم[۳۲]، محشور شدن در زمره رسول خدا(ص) و کرامت الهی[۳۳]، زدوده شدن تعفن گناهان و معطر شدن به عطر استغفار[۳۴]، همراهی با ائمه اطهار(ع)[۳۵] جواز گذر از پل صراط[۳۶]، علامتی برای بندگان خوب خدا[۳۷]، ادای دین[۳۸]، صاحب فرزند شدن[۳۹]، ورود به بهشت[۴۰]، زخم زدن به شیطان[۴۱] و بهترین عبادت، از آثار استغفار شمرده شده است[۴۲].
در فقه و اخلاق در مواردی استغفار را واجب دانسته‌اند. امام رضا(ع) در این موارد استغفار را لازم دانسته‌اند: در صورتی که مُحرِم صید کند یا دچار فسق گردد[۴۳]؛ در صورت قتل نفس عمدی[۴۴]؛ در مورد مجامعت با زن در حال حیض[۴۵]؛ به هنگام ارتکاب گناه[۴۶] و در مورد حِنث قسم افزون بر کفاره استغفار را لازم دانسته است[۴۷]. عیب‌گیری از نعمت‌های خدا[۴۸] و ترک غسل جمعه نیز از مواردی است که گفتن استغفار مطلوب است[۴۹]. از مواردی که توصیه مؤکد به استغفار شده جایی است که بین گفتار و کردار انسان ناهماهنگی باشد، زبان ادعا کند و از عمل اثری نباشد. چنان که عده‌ای نزد امام آمدند و ادعا کردند شیعه امام علی(ع) هستند. امام آنان را تا مدتی نپذیرفت. بعد از دو ماه رفت و آمد پیاپی گفتند: ما از دوستان شما هستیم. حضرت آنان را پذیرفت و از آنان تجلیل کرد. آنان از علت نپذیرفتن امام پرسیدند، حضرت فرمود: با زبان ادعا می‌کنید که شیعه امیرمؤمنان(ع) هستید ولی در عمل با آن مولا مخالفت می‌کنید. شیعه علی(ع)، امام حسن و امام حسین(ع)، سلمان، اباذر و... هستند که در عمل پیرو امامشان بودند. شما باید از این کلام خود استغفار کنید[۵۰].
امام رضا(ع) برای کسب کرامت از خدا، هفتاد بار استغفار در روزهای ماه شعبان را توصیه فرموده است[۵۱]. نیز فرموده است: هر کس در ماه شعبان، هفتاد مرتبه استغفار کند، خداوند گناهانش را هر چند به تعداد ستارگان باشد می‌بخشد[۵۲]. اگر شب نیمه شعبان استغفار کند نیز همین اثر را دارد[۵۳]. خود حضرت مقید بود در نیمه‌های شب از خواب برخیزد و با ذکر تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل، استغفار کند. حضرت در قنوت نماز وتر، پس از درود بر محمد و آل محمد و بیان الطاف خداوند، هفتاد بار می‌گفت:« أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةَ»[۵۴] و می‌فرمود: استغفار در این هنگام موجب رهایی از عذاب قبر و آتش جهنم و باعث طول عمر و وسعت رزق می‌شود[۵۵]. نیز به استغفار در شب جمعه[۵۶] و شب‌های قدر توصیه مؤکد داشت[۵۷].
امام رضا(ع) فرمود: گروهی هستند که دیگران برایشان استغفار می‌کنند. دوستداران ائمه اطهار(ع)[۵۸]، اهل ولایت[۵۹]، علما و دانشجویان[۶۰]، اهل بیت پیامبر(ص)[۶۱]، شیعیان امیرمؤمنان(ع)[۶۲]، تشییع کنندگان میت مؤمن[۶۳]، روزه‌داران[۶۴]، فرزندانی که برای پدران استغفار کنند[۶۵] و قاریان قرآن از آن جمله‌اند[۶۶].
امام به کثرت استغفار نیز توصیه داشت و می‌فرمود: هر کس در ماه شعبان هفتاد مرتبه استغفار کند آمرزیده می‌شود[۶۷] بعید نیست که کلمه هفتاد برای کثرت باشد، مثل آنچه در قرآن آمده است که ﴿إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ﴾[۶۸]. در اینجا مراد عدد خاص هفتاد نیست تا اگر پیامبر(ص) ۷۱ بار استغفار کند خداوند آنها را ببخشاید، بلکه مراد کثرت است. شب نیمه شعبان نیز چنین است[۶۹]. حضرت در انجام اعمال حج نیز به استغفار زیاد سفارش می‌کرد[۷۰]. کثرت استغفار را برای ادای دین نیز مفید می‌دانست[۷۱]. حضرت فرمود: من روزی پنج هزار بار استغفار می‌کنم[۷۲] و می‌فرمود: استغفار بسیار بعد از نماز عصر نیز آمرزش می‌آورد[۷۳]. از کلمات امام توسعه در استغفار هم استفاده می‌شود؛ زیرا استغفار مخصوص به گناهکاران و نیز آدمیان نیست؛ همه نیازمند استغفارند، حتی پیامبران(ع). پیامبر(ص) فرموده است: من روزی صد بار استغفار می‌کنم، آنگاه که در روی قلبم چیزی (غباری) احساس می‌کنم[۷۴]. چنان که قرآن هم از استغفار داود(ع)[۷۵] و ابراهیم(ع)[۷۶] و یعقوب(ع)[۷۷] و پیامبران(ع)[۷۸] یاد کرده است. حدیث استغفار خضر(ع)[۷۹] و ماهیان دریا و حیوانات خشکی[۸۰] برای طالبان علم و کثرت استغفار فرشتگان از آن جمله است[۸۱]. بعد از نزول آیه ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ...﴾[۸۲] فرشتگان اعتراض کردند، ولی بعد پشیمان شدند و به عرش پناه بردند و استغفار کردند...[۸۳]. امام رضا(ع) می‌فرماید در مواردی استغفار اثر ندارد، از جمله در مورد کافران لجوج و عنود و منافقان. امام با استنادی به آیه ۸۰ توبه /۹ به عدم تأثیر استغفار تصریح می‌کند[۸۴]. مورد دیگر در قضیه اتهام به همسر پیامبر(ص) بود. طبق حدیث رضوی آن شخص نزد رسول خدا(ص) آمده و توبه نمود و درخواست استغفار از حضرت کرد، حضرت فرمود: استغفار من برای شما بی‌فایده است. شما چگونه جرأت کرده‌اید که به زن مؤمن تهمت زنا بزنید. آنگاه به آیه قرآن استدلال فرمود[۸۵].[۸۶].[۸۷]
منابع
پانویس
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۴، ص۳۸۵.
- ↑ المفردات، ص۳۷۴؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۷، ص۲۴۱.
- ↑ المصباح المنیر، ص۴۴۹.
- ↑ لغت‌نامه، ج۲، ص۲۱۶۸.
- ↑ المفردات، ص۳۷۴.
- ↑ المفردات، ص۷۲، ۳۷۴، ۵۲۹.
- ↑ معجم الفروق اللغویة، ص۴۸.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۵۰۴.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ص۱۲۸.
- ↑ معجم الفروق اللغویة، ص۱۴۶.
- ↑ ﴿وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ «و کسانی که چون (کار) ناشایسته‌ای می‌کنند یا به خویش ستم روا می‌دارند خداوند را به یاد می‌آورند و از گناهان خود آمرزش می‌خواهند- و چه کس جز خداوند گناهان را می‌آمرزد؟- و (آن کسان که) بر آنچه کرده‌اند دانسته پافشاری نمی‌کنند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.
- ↑ ﴿قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ «گفت: ای قوم من! چرا پیش از نیکی به بدی شتاب دارید؟ چرا از خداوند آمرزش نمی‌خواهید باشد که بر شما بخشایش آورند؟» سوره نمل، آیه ۴۶.
- ↑ ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ «گفت: درود بر تو، از پروردگارم برای تو آمرزش خواهم خواست که او با من مهربان است» سوره مریم، آیه ۴۷.
- ↑ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۲۵۳.
- ↑ جامع السعادات، ج۳، ص۶۵.
- ↑ أوصاف الأشراف، ص۴۰.
- ↑ جامع السعادات، ج۳، ص۶۵-۹۳.
- ↑ معدن الجواهر، ص۶۰؛ تنبیه الخواطر، ج۲، ص۱۱۰.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۵۰۴؛ جامع الأخبار، شعیری، ص۵۷.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ معدن الجواهر، ص۶۰.
- ↑ جامع الأخبار، شعیری، ص۵۷.
- ↑ مشکاة الأنوار، ص۲۴۷.
- ↑ الهدایة الکبری، ص۲۱۴.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۹۹.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۹۱، ۵۳۸؛ علل الشرایع، ج۱، ص۵؛ الأمالی، صدوق، ص۱۷، ۹۳.
- ↑ جامع الأخبار، شعیری، ص۵۷.
- ↑ بحار الأنوار، ج۷۴، ص۱۲۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۶۳.
- ↑ عدة الداعی، ص۱۴۷؛ الأمالی، صدوق، ص۶۶۴؛ وسائل الشیعة ج۱، ص۵۰۹.
- ↑ الخصال، ص۵۸۲.
- ↑ وسائل الشیعة، ج۱۶، ص۷۰.
- ↑ بحار الأنوار، ج۱۰، ص۲۴۸.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۶۶۴؛ وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۵۰۹.
- ↑ تحف العقول، ص۴۴۵؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۴.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۳۹۷.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۴؛ مصباح الکفعمی، ص۱۶۵.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۱۲۷.
- ↑ مکارم الأخلاق، ص۱۳۸.
- ↑ جامع الأخبار، شعیری، ص۵۷.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۲۱۴.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۲۷۰.
- ↑ الکافی، ج۷، ص۲۴۲.
- ↑ تحف العقول، ص۴۴۵.
- ↑ تحف العقول، ص۴۶۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۵۲.
- ↑ کتاب الوافی، ج۶ ص۳۹۴؛ وسائل الشیعة، ج۳، ص۳۱۸.
- ↑ الاحتجاج، ج۴، ص۱۸۸.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۵۲۷.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۵۹۱.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۵۹۳.
- ↑ الاحتجاج، ج۲، ص۴۲۱.
- ↑ روضة الواعظین، ج۲، ص۳۲۰.
- ↑ الجواهر السنیة، ص۲۸۳.
- ↑ هدایة الأمة، ج۳، ص۲۹۵.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۶۱.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ الأمالی، طوسی، ص۵۲۱.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۹۱.
- ↑ إقبال الأعمال، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ هدایة الأمة، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ فضائل الأشهر الثلاثة، ص۱۰۴.
- ↑ الکافی، ج۵، ص۳۳۴.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۳۴۲.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۱۷.
- ↑ «چه برای آنان آمرزش بخواهی چه نخواهی (سودی ندارد زیرا) اگر هفتاد بار برای آنها آمرزش بخواهی هیچ‌گاه خداوند آنان را نخواهد آمرزید» سوره توبه، آیه ۸۰.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۲۶.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۲۱۴.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۳۹۷.
- ↑ الزهد، ابن سعید، ص۷۴.
- ↑ بحار الأنوار، ج۷۴، ص۱۲۳.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۵، ص۳۲۰.
- ↑ ﴿قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ﴾ «(داود) گفت: بی‌گمان او با خواستن میش تو برای افزودن به میش‌های خویش، به تو ستم کرده است و بسیاری از همکاران بر یکدیگر ستم روا می‌دارند جز آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند و آنان اندکند؛ و داود دانست که ما او را آزموده‌ایم و از پروردگار» سوره ص، آیه ۲۴.
- ↑ ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ «بی‌گمان برای شما ابراهیم و همراهان وی نمونه‌ای نیکویند آنگاه که به قوم خود گفتند: ما از شما و آنچه به جای خداوند می‌پرستید بیزاریم، شما را انکار می‌کنیم و میان ما و شما جاودانه دشمنی و کینه پدید آمده است تا زمانی که به خداوند یگانه ایمان آورید؛ جز (این) گفتار ابراهیم که به پدرش گفت: برای تو از خداوند آمرزش خواهم خواست و من برای تو در برابر خداوند هیچ اختیاری ندارم؛ پروردگارا! ما بر تو توکل داریم و به سوی تو روی می‌آوریم و بازگشت (هر چیز) به سوی توست» سوره ممتحنه، آیه ۴.
- ↑ ﴿قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ «گفت: به زودی برایتان از پروردگارم آمرزش می‌خواهم که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره یوسف، آیه ۹۸.
- ↑ ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۹۱.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۴۸۷.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۵۳۷.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم.».. سوره بقره، آیه ۳۰.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۸۸.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ «به راستی آنان که به زنان پاکدامن بی‌خبر مؤمن، تهمت (زنا) می‌زنند، در این جهان و در جهان واپسین لعنت شده‌اند و آنان را عذابی سترگ خواهد بود» سوره نور، آیه ۲۳.
- ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۳.
- ↑ یغمایی، ابوالفضل، مقاله «استغفار»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۱۴۱.