انتقاد

انتقاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انتقاد در حقوق اسلامی - انتقاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قوه نقادی و انتقاد کردن به معنای عیب گرفتن نیست. معنای انتقاد، یک شئ را در محک قرار دادن و به وسیله محک زدن به آن، سالم و ناسالم را تشخیص دادن است

انتقاد

پندار برترنشینی و خطاناپذیری از سوی قدرتمندان، به دنبال خود، نقدناپذیری می‌آورد. انتقاد، جامعه و پیرامونیان قدرت‌مداران را وحشت‌زده می‌سازد، پس دانایان جامعه اجازه هرگونه اظهار نظر و نقد توهم‌های ناشایست آنان را نمی‌یابند و انتقاد کالای ممنوع جامعه می‌گردد؛ پس در این اوضاع، جوانه آزادی در جامعه اجازه برآمدن نمی‌یابد و زبان، ذهن و ضمیر خیرخواهان و صاحبان اندیشه، به لکنت می‌افتد. به تعبیر قرآن کریم، ظالمان و طاغیان را باد نخوت و پندار عترت در بر می‌گیرد و کسی یارای نقد و انتقاد آنان را ندارد: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ﴾.

فعل قیل، مجهول آمده، شاید از این رو که گویی عنصر طغیان در طاغوت به آن حد می‌رسد که کسی را یارای روبه‌رو شدن با او نیست تا شاید پندش دهد و از سرْخودی و طغیانش باز دارد. ﴿أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ﴾، دلالت به این حقیقت دارد که خوی خودْسری و سرکشی در او آن‌چنان راسخ و ملکه و مالک عقل و اراده‌اش گشته که چون مواجه شود با هرچه و هر که بخواهد او را رام و وجدان و عقلش را بیدار و هشیار کند، این خوی طغیان از جای برمی‌خیزد و او را فرا می‌گیرد و روزنه‌های درونش را یک‌سر می‌بندد. معنای ﴿الْعِزَّةُ﴾، درباره طاغی همین خوی سرکشی بر هر قانون و حقوق و طغیان بر هر خیراندیش و عاقبتْ‌بین است. پس از تولیت و پیشرفت در فساد و طغیان، چون نام خدا و پروای از او را که متضمن اندیشه در خیر و مصلحت است بشنود، به جای آنکه بیندیشد و پروا گیرد، طبیعت سرکشش با آلودگی به گناه و تجاوز او را فرا می‌گیرد. همین طبیعت و شراره‌های آن، هر روزنه اندیشه به خیر و حق را به رویش می‌بندد. او در میان این خودسوزی و تاریکی، پیوسته وحشت‌زده و هراسناک است، بانگ و شبحی از غلامان خدمتگزار سر به زیر باشد یا آزادگان سرفراز.

حق نقد و انتقاد از حقوقی است که با حوزه قدرت سیاسی برخورد بسیار دارد؛ زیراکه نقد فردی، ناظر به تصمیم‌های شخصی است و از حقوقی است که غالباً در جامعه، اجرایی می‌شود و پیامد چندانی هم ندارد، آنچه چالش‌زاست، نقدقدرت، برنامه‌های سیاسی و تصمیم‌سازی‌های حکومت‌هاست و البته همین ساحت است که اهمیت دو چندان و گشایش‌گرانه دارد. جامعه اگر دارای آزادی باشد، منتقدان، صاحب‌نظران و اندیشوران در بستری آسوده و آرام می‌توانند، نقد قدرت کنند. همه آموزه‌هایی مانند امر به معروف، نهی از منکر، رایزنی و مشورت، نقد و نصیحت، در زمینه و جامعه‌ای معنادار می‌شوند که حق انتقاد وجود داشته باشد. هرچند این آموزه‌ها می‌توانند حوزه فردی را شامل شود، اما به نظر می‌رسد بیشترین جلوه و حضور این دستورها، در حوزه سیاسی و اجتماعی رخ می‌دهد.

در قرآن کریم بر این امر تکیه شده است که در جامعه اسلامی، گروهی منتقد و خیرخواه وجود داشته باشد که به معروف و امور شایسته، امر کنند. طبیعی است که این امر در حیطهای گسترده‌تر از امر فردی قرار دارد و جامعه را از گزند استبداد، فساد و ظلم دور می‌دارد. قرآن، از اینکه در امت‌های گذشته، کسی به این اصل عمل نکرده است، به نکوهش و اعتراض بیان می‌کند: ﴿فَلَوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ أُولُو بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الْأَرْضِ﴾.

جوادی آملی با انتقاد از اینکه برخی می‌پندارند، جنبه مثبت سکولاریزم آن است که هیچ فرد و عنصری در جامعه از جهت نقد و نظارت استثنا نخواهد شد؛ بر این امر تأکید دارد که واقعیت امر چنین نیست، وی با توجه به اینکه همه امور جامعه اسلامی اعم از قانون، هیئت حاکم، دولتمردان و غیر آن باید این آمادگی و ظرفیت را داشته باشند که مورد انتقاد و سؤال قرار گیرند؛ به ظرفیت‌های آموزه امر به معروف و نهی از منکر می‌پردازد و اینکه با تأمّل در حدود و ثغور و کیفیت اجرای این فریضه، به برتری انکارناپذیر آن، پی می‌بریم. در امر به معروف و نهی از منکر، هیچ‌گاه انتقاد و تذکر به شخص یا گروه خاصی واگذار نشده است، بلکه همه افراد موظفند به یکدیگر تذکر دهند و همه وظیفه دارند در برابر تخطّی دیگران ساکت نمانند و از این جهت فرقی بین فرد عادی با دولتمرد نیست. همان‌گونه که افراد عادی جامعه می‌توانند به مسئول دولتی تذکر بدهند و به این وسیله، خطاهای او را در مسئولیتش به وی گوشزد کنند، مسئول نیز می‌تواند خطاهای مسئول دیگر یا فردی از افراد جامعه را به وی تذکر دهد. و نکته چشمگیر آن است که نقد و پرسش از حاکمان و رهبران در هیچ حالتی از میان نمی‌رود و امکان دارد که در هر موقعیتی نقد شوند، به بیان شهید بهشتی، هیچ حکومتی تحت هیچ عنوانی، تحت شرایط فوق‌العاده و غیرعادی و به طورکلی تحت هیچ شرایطی حق ندارد آزادی انتقاد از رهبران را از مردم بگیرد. فقها می‌گویند برخی امور به عنوان اولی، واجب است و به عنوان ثانوی، حرام. بعضی چیزها هست که عنوان ثانوی برنمی‌دارد. طبق آنچه ما از اسلام می‌شناسیم، هیچ حکومتی تحت هیچ شرایطی حق ندارد، آزادی انتقاد از رهبران را از دست مردم بگیرد

انتقاد کردن

فرهنگ انتقاد کردن یکی از مهارت‌های پیچیده‌ای است که هر شخصی لازم است آن را فراگیرد. انتقاد با غرض‌ورزی خیلی فرق دارد. بدگویی و انتقاد یکی نیست. شرط اساسی در انتقاد، خیرخواهی و دلسوزی است. در انتقاد از شخص باید کرامت و احترام او به هیچ وجه خدشه‌دار نشود. در نقد یک سازمان، باید عملکردها، در چارچوب قوانین و وظایف آن مجموعه، آن هم در حدود توانایی‌ها و اختیارات مدیران، مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد. شخص منتقد باید که خالی از هرگونه کینه و حسادت و طمع باشد. حرفش را با تکبّر نزند. خوش زبانی را با مهربانی و آرامش درهم آمیزد، چنان‌که حتی شخص یا سازمان مورد انتقاد نیز، به خیرخواهی و حسن نیت او گواهی دهند. انسان منتقد باید از همه جوانب امر آگاه باشد و در داوری به عدالت حکم کند. همین رعایت انصاف در انتقاد است که آن را به امری دشوار تبدیل می‌‌کند.

اگر انتقاد ناشی از خودخواهی و لجاجت و حسادت، یا ناشی از عقده‌ها و عقیده‌های پنهان باشد، به یقین از مصادیق ستم بر بندگان خداست. کسی که خودش را محور تمام خوبی‌ها قرار می‌دهد، آدم بیماری است که مدت‌ها باید به عیب‌یابی و عیب‌زدایی از خویش مشغول گردد. در دین والای اسلام، انتقاد کردن از یکدیگر به عنوان یک وظیفه همگانی قلمداد شده است. امر به کارهای پسندیده و معروف و نهی از کارهای ناپسند و منکر، یک واجب مسلم دینی است. ناگفته نماند که عمل به این وظیفه، کار آدم جاهل و مقدس نما و مغرض و بد اخلاق نیست و شرایط بسیار ظریف و لطایف دقیقی دارد. یکی از پسندیده‌ترین وجوه امر به معروف، انتقاد از عملکرد اصحاب قدرت و ثروت و نفوذ است. همانان که به میل خویش، قانون وضع می‌کنند و عزل و نصب می‌نمایند و هرگونه که بخواهند فرمان می‌رانند. و کسی را جرأت مخالفت با میل آنان نیست. هرچه انتقاد سازنده در یک جامعه رایج‌تر باشد، پایه‌های فرهنگ و تمدن آن استوارتر خواهد بود و برعکس هرچه انتقاد‌ستیزی در یک جمع و جامعه فراگیرتر باشد، موانع پیشرفت و ترقی و آفات درونی به خصوص سالوسی، در بطن آن جامعه و در وجود تک تک افراد و نهادهای آن بیشتر و بیشتر رخنه خواهد کرد، تا آنکه سرانجام نابودی آن قوم، به دست خودشان رقم خواهد خورد. و از آنان جز افسانه‌ای بر لب روزگار چیزی باقی نخواهد ماند. مرحوم دکتر علی شریعتی می‌گوید: «علامت اینکه جامعه یا فردی از لحاظ فکری پیشرفته و باز است، این است که قدرت تحمّل عقیده مخالف را زیاد دارد».

امروزه وظیفه اساسی رسانه‌های گروهی نظیر رادیو و تلویزیون و روزنامه‌ها و مجلات و سایت‌های اینترنتی، انتقاد از عملکرد سازمان‌ها و نهادهای وابسته به حکومت‌هاست، تا بدان وسیله از بروز استبداد و خودکامگی و پدیدار شدن قطب‌های عظیم ثروت و قدرت و نفوذ، در جامعه پیشگیری شود. به دلیل همجواری انتقاد و عیب‌جویی، کمتر کسی از منتقد خوشش می‌‌آید. بنابراین، شرط اول گام زدن در راه دشوار انتقاد، شجاعت و از خود گذشتگی توأم با ادب است.

منابع

1. سیدباقری، سید کاظم، آزادی سیاسی از منظر قرآن کریم
2. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر