امامت عامه در حدیث
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت عامه است. امامت عامه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امامت عامه در قرآن - امامت عامه در حدیث - امامت عامه در نهج البلاغه - امامت عامه در کلام اسلامی - امامت عامه در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
مقصود از امامت عامّه، اصل نیاز جامعه بعد از پیامبر (ص) به امامی است که از طرف خداوند برای رهبری و هدایت جامعه منصوب شده است. در این باره ماجرایی سرشار از مبانی اعتقادی و معارف الهی در زمان امام صادق (ع) به وقوع پیوسته که مناسب است در این مقام ذکر شود: یونس بن یعقوب گوید: جمعی از اصحاب حضرت صادق (ع) از جمله حمران بن أعین، محمد بن نعمان، هشام بن سالم، طیّار و هشام بن حکم - که جوان بود - خدمت آن حضرت نشسته بودند. امام (ع) رو به هشام کرد و فرمود: «ای هشام! به من خبر نمی‌دهی که با عَمرو بن عُبَید چه کردی و چه سؤال‌هایی از او پرسیدی؟
هشام عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! من شما را بزرگ‌تر از آن می‌دانم که در حضورتان سخن گویم و شرم می‌کنم و زبانم می‌گیرد. حضرت صادق (ع) فرمود: هر گاه به شما دستوری دادم، انجام دهید.
هشام گفت: به من خبر رسید که عمرو بن عبید در مسجد جامع بصره می‌نشیند و مردم گِردش جمع می‌شوند و او لزوم وجود امام را انکار می‌کند! این مطلب بر من گران آمد و به سوی او رهسپار شدم و روز جمعه، داخل بصره شدم و به مسجد جامع بصره رفتم و مردم زیادی را دیدم که گِرد عمرو بن عبید حلقه زده‌اند و او جامه پشمینه سیاهی به کمر بسته و عبایی بر دوش انداخته بود و مردم از او سؤال می‌کردند. از مردم خواستم به من راه دهند و نزد او رفتم و بر دو زانو نشستم و گفتم: ای عالم! من مردی غریب هستم، اجازه می‌دهی که مسأله ای بپرسم؟
عمرو بن عبید گفت: بلی. گفتم: آیا چشم داری؟
گفت: پسرم! این چه سؤالی است؟ چگونه از چیزی که می‌بینی، می‌پرسی؟! گفتم: پرسش‌های من همین گونه است!
گفت: پسرم! بپرس اگر چه سؤالت احمقانه است. گفتم: شما جواب سؤال هایم را بده.
گفت: بپرس. گفتم: آیا چشم داری؟
گفت: بلی. گفتم: با آن چه می‌کنی؟
گفت: با آن رنگ‌ها و اشخاص را می‌بینم. گفتم: آیا بینی داری؟
گفت: بلی. گفتم: با آن چه می‌کنی؟
گفت: با آن بوها را استشمام می‌کنم. گفتم: آیا زبان داری؟
گفت: بلی. گفتم: با آن چه می‌کنی؟
گفت: با آن مزه‌ها را می‌چشم و تشخیص می‌دهم. گفتم: آیا گوش داری؟
گفت: بلی. گفتم: با آن چه می‌کنی؟
گفت: با آن صداها را می‌شنوم. گفتم: آیا قلب داری؟
گفت: بلی. گفتم: با آن چه می‌کنی؟
گفت: هر آنچه با اعضا و حواس خود، حس می‌کنم، درستی و نادرستی آن را با قلب تشخیص می‌دهم. گفتم: آیا این حواس، ما را از قلب بی‌نیاز نمی‌سازد؟
گفت: نه. گفتم: چگونه این حواس ما را از قلب بی‌نیاز نمی‌سازد با این که صحیح و سالم هستند؟
گفت: ای پسرم! هر گاه حواس در چیزی که آن را بوییده یا دیده یا چشیده یا شنیده، شک کند، آن را به قلب ارجاع می‌دهد تا شکّش از بین برود و به یقین برسد. گفتم: پس خداوند، قلب را برای بر طرف کردن شکِّ حواس قرار داده است؟
گفت: بلی. گفتم: قلب لازم است وگرنه، شکّ حواس برطرف نمی‌شود و به یقین نمی‌رسد؟ گفت: بلی.
به او گفتم: خداوند متعال، اعضا و حواس تو را رها نکرده و به خود وانگذاشته و برای آنها امامی قرار داده است که صحیح را از غیر صحیح تشخیص دهد و شک آنان را بر طرف سازد و به یقین برساند، امّا همه این مخلوقات را در سرگردانی و شک و اختلافشان در دین، رها کرده و امامی برای آنها قرار نداده که هنگام سرگردانی و شک به او مراجعه کنند؟!
عمرو بن عبید ساکت ماند و چیزی نگفت.... یونس بن یعقوب (راوی حدیث) گوید: حضرت صادق (ع) خندید و فرمود: ای هشام! چه کسی این دلیل را به تو آموخت؟ عرض کرد: چیزهایی از شما فرا گرفتم و آنها را به هم پیوند دادم و به این صورت در آوردم.
حضرتش فرمود: به خدا قسم که این دلیل در صحیفه‌های ابراهیم و موسی (ع) نوشته شده است[۱].
فقیه کبیر آیت‌الله شیخ جعفر کاشف الغطاء در مقدمه کتاب کشف الغطاء در این مقام می‌نویسد: در اثبات وجوب وجود امام در طول تاریخ، آنچه بین هشام بن حکم و عمرو بن عبید اتفاق افتاده، کافی است... علاوه بر این که هر گاه وجود امام در وقتی واجب باشد، استمرار او در تمام زمان‌ها لازم و واجب خواهد بود؛ زیرا علّت وجوب امام در ابتداء برای همیشه مستمر است و در اثبات همیشگی وجود امام، این حدیث متواتر بین خاصه و عامّه کافی است که رسول خدا (ص) فرمودند: «هر کس بدون امام بمیرد، به مرگ جاهلیّت مرده است»[۲] و حدیث متواتر ثقلین...[۳]. و چون ثابت شد که جایز نیست زمین هیچ وقت خالی از امام باشد. و از سویی، آمدن پیامبر دیگر بعد از پیامبر ما ممتنع است، پس وجود امام، واجب و متعیّن است[۴].
در حدیثی دیگر، مناظره ای از هشام بن حکم در محضر امام صادق (ع) نقل شده که احتیاج خلائق به امام را واضح‌تر می‌نماید. یونس بن یعقوب گوید: خدمت حضرت صادق (ع) بودم که مردی شامی نزد آن حضرت آمد و عرض کرد: من دارای علم کلام و فقه و آگاه به قوانین ارث هستم و برای مناظره با اصحاب شما آمده‌ام.... حضرت صادق (ع) به مرد شامی فرمود: با این جوان (هشام بن حکم) گفت و گو کن.
آنگاه مرد شامی رو به هشام کرد و گفت: ای جوان! درباره امامتِ این مرد از من بپرس. هشام از گستاخی او به خشم آمد و بر خود لرزید و گفت: ای مرد! پروردگار تو برای آفریده هایش خیراندیش‌تر است یا آفریده‌ها برای خود؟ مرد شامی گفت: پروردگارم برای آفریده‌هایش خیراندیش‌تر است. هشام گفت: در مقام خیراندیشی برای آفریده‌هایش چه کرده است؟
شامی گفت: برای آنها حجّت و دلیلی به پا داشته تا پراکنده نشوند و اختلاف نکنند و در هنگام اختلاف و تفرقه، حجّت و دلیل الهی آنها را متّحد و یکپارچه گرداند و کجی‌های آنها را راست کند و در هنگام نیاز، به یاری آنها بشتابد و آنها را از واجبات پروردگارشان آگاه سازد. هشام گفت: آن حجّت و راهنما کیست؟ شامی گفت: رسول خدا (ص).
هشام گفت: پس از رسول خدا (ص) کیست؟ شامی گفت: کتاب خدا و سنّت پیامبر (ص). هشام گفت: آیا امروز در برداشتن اختلاف از میان ما، کتاب و سنّت فایده ای رسانده‌اند؟
مرد شامی گفت: بلی. هشام گفت: پس چرا من و تو اختلاف داریم و تو به جهت همین اختلاف و مناظره در این باره، از شام بدین جا آمده‌ای؟ یونس بن یعقوب (راوی حدیث) گوید: مرد شامی ساکت شد و جوابی نداد. آن گاه حضرت صادق (ع) به شامی فرمود: چرا سخن نمی‌گویی؟
شامی گفت: اگر بگویم اختلاف نداریم، دروغ گفته‌ام و اگر بگویم کتاب و سنّت اختلاف را از میان بر می‌دارند، سخنی باطل گفته‌ام؛ زیرا کتاب و سنّت، معانی مختلفی را می‌پذیرد و در عباراتش، احتمال‌های متعددی داده می‌شود و جملاتش چند جور معنی می‌شود. اگر بگویم اختلاف داریم و قهرا هر یک از ما مدّعی حق است، پس کتاب و سنّت برای رفع اختلاف، فایده ای به ما نرسانده‌اند، جز این که همین دلیل به نفع من و به ضرر اوست. سپس حضرت صادق (ع) با اشاره به هشام به مرد شامی فرمود: از او بپرس که او را سرشار از علم می‌یابی.
مرد شامی رو به هشام کرد و گفت: ای مرد! چه کسی برای آفریده‌ها خیراندیش‌تر است؟ پروردگارشان یا خود آفریده‌ها؟ هشام گفت: پروردگارشان از آفریده‌ها برای آنها خیراندیش‌تر است. شامی گفت: آیا کسی را برای آنها قرار داده که آنها را متّحد و یکپارچه گرداند و کجی‌های آنها را راست کند و به حق و باطل آگاهشان سازد؟ هشام گفت: در زمان رسول خدا (ص) یا در این زمان؟
شامی گفت: در زمان رسول خدا (ص) که خود آن حضرت عهده‌دار این امور بود، در زمان ما چه کسی را قرار داده است؟ هشام گفت: همین آقا که این جا نشسته است (به امام صادق (ع) اشاره کرد) و از اطراف به سویش رهسپار می‌شوند و با علمی که از پدرانش به ارث برده، خبرهای زمین و آسمان را برای ما بیان می‌فرماید.
شامی گفت: چگونه می‌توانم صحیح بودن این ادّعا را بفهمم؟ هشام گفت: از هر چه می‌خواهی از او بپرس.
شامی گفت: بهانه و عذری برایم نگذاشتی و لازم است از او بپرسم. راوی گوید: در این هنگام، حضرت صادق (ع) فرمود: «ای مرد شامی! گزارش سفر و راهت را برایت بگویم؟» آن گاه حضرت به تفصیل، ماجرای سفر مرد شامی را برایش تعریف کرد. شامی هم مکرّر می‌گفت: درست است! اکنون اسلام آوردم.
حضرت صادق (ع) فرمود: بلکه اکنون به خداوند ایمان آوردی؛ چراکه اسلام پیش از ایمان است و بر اساس اسلام، از همدیگر ارث می‌برند و با یکدیگر ازدواج می‌کنند، امّا بر اساس ایمان، ثواب و پاداش می‌برند. مرد شامی گفت: درست است، اکنون من گواهی می‌دهم که معبودی جز خداوند نیست و محمّد (ص) رسول خدا و تو وصیّ او هستی...[۵].[۶]
منابع
پانویس
- ↑ کافی، ج۱، ص۱۶۹، باب الاضطرار إلی الحجه، حدیث ۳؛ علل الشرایع، ج۱۹۳ باب ۱۵۲ حدیث ۲؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۶ حدیث ۱۱.
- ↑ کنز العمال، ج۱، ص۱۰۳.
- ↑ کنز العمال، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ کشف الغطاء، ص۶ طبع قدیم. قال: وکفی فی إثبات وجوب وجود الإمام مدی الدّهر ما اتّفق لهشام فی بعض الأیّام مع عمرو، حیث سأله: ألک اُذن؟ ألک لسان؟ حتّی أتی علی تمام حواسّ الانسان، ثمّ قال: ألک قلب؟ فأنعم فی الجواب، فقال: وما تصنع به؟ فقال: لیمیّز خطأ تلک الحواسّ من الصواب. فقال: أتظنّ بمن یتکفّل بنصب میزان لتلک الحواسّ لاینصب إماما یمیّز الحقّ لکافّه النّاس؟! فانقطع عمرو من الکلام و لم یزد علی أن قال له: إنّک أنت هشام! علی أنّه متی وجب وجود الإمام فی وقت، لزم استمراره مدی الأیّام، لأنّ علّه وجوبه فی الابتداء مستمرّه علی الدّوام، ویکفی فی إثبات الأبدیّه ما تواتر من الجانبین من السنّه المحمّدیّه «من مات بغیر إمام مات میته جاهلیّه» وما تواتر نقله من الطرفین علی کون کتاب الله وعتره نبیّه مقترنَین حتّی یردا علی النبیّ (ص) ویصلا ویشهدا علی تمام الامّه بین یدیه. وحیث تبیّن عدم جواز خلوّ الأرض من حجّه علی الدّوام، وامتنع حدوث الأنبیاء بعد نبیّنا (ص)، تعیّن الامام.
- ↑ کافی، ج۱، ص۱۷۱، باب الاضطرار إلی الحجه، حدیث ۴؛ بحار الانوار، ج۲۳، ص۹، حدیث ۱۲.
- ↑ علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ ص ۸۹-۹۵.