بحث:امام در لغت و اصطلاح به چه معناست؟ (پرسش)

پاسخ نخست

احمد حسین شریفی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر شریفی و آقای دکتر یوسفیان در کتاب «پژوهشی در عصمت معصومان» در این‌باره گفته‌‌اند:

«امام در لغت به معنای پیشوا و رهبر می‌آید؛ یعنی هر کس که رهبری یک جامعه، گروه و یا عده‌ای از افراد را در یکی از مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امثال آن و یا در همه زمینه‌ها بر عهده گرفته، گفتار و کردار او مورد پیروی دیگران قرار گیرد، امام و الگوی آنان خوانده می‌شود.

هر چند نزد متکلمان شیعه و سنّی معنا و حقیقت امام یکسان نیست، ولی قدر مشترک آنان این است که هر دو، مسأله حکومت و اداره جامعه را پس از پیامبر اکرم (ص) از شؤون امامت می‌دانند. در نتیجه، ضرورت عصمت امام - که مورد اختلاف شیعه و سنی است - مربوط به جانشینان پیامبر می‌شود.

حال این شبهه مطرح می‌گردد که: شرط نایل شدن به مقام امامتی که در آیه مورد اشاره قرار گرفته، دارا بودن نبوّت است؛ چنان‌که ابراهیم (ع) پس از سال‌ها نبوّت مفتخر به دریافت این موهبت الهی گردید. بنابراین، از آیه پیشین نمی‌توان در مورد اثبات عصمت امام به معنای جانشین پیامبر، بهره جست.

در پاسخ باید گفت هیچ تلازمی بین این دو مقام نیست؛ مقام نبوت مربوط است به دریافت احکام و دستورات الهی از طریق وحی و برقراری رابطه بین خدا و بندگان. امّا مقام امامت یعنی مقام حفظ و نگهداری دین و تشریح و تبیین آن و اجرای احکام الهی. بنابراین، نسبت بین آن دو، اصطلاحاً عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی ممکن است کسی پیامبر باشد اما وظیفه امامت بر عهده او نباشد. و یا برعکس، ممکن است کسی که پیامبر نیست، عهده‌دار تصدی مقام امامت گردد. همچنین گاه این دو مقام در یک شخص جمع شده، توأماً هر دو وظیفه بر عهده او گذارده می‌شود.

در اسلام - که دین خاتم است - از یک طرف بعد از پیامبر اکرم (ص) باب نبوت ختم شده؛ ولی از طرف دیگر، در دوران کوتاه رسالت، فرصت طرح بسیاری از احکام الهی فراهم نشده است. از این رو، هر چند پرونده نبوت بسته شده است، حکمت الهی اقتضا می‌کند امامانی برای هدایت تکوینی و تشریعی انسان‌ها منصوب شوند. البته برای استفاده عصمت امام (به معنای جانشین پیامبر) از آیه شریفه، چندین راه پیش روست. از جمله برخی از محققان ابتدا با ادله دیگری اثبات نموده‌اند که امامت عهد و منصبی الهی است، سپس با انضمام قانونی کلی که از آیه بر گرفته‌اند، ضرورت عصمت امام را تبیین نموده‌اند.

برخی دیگر، امامت اعطا شده به ابراهیم (ع) را منطبق بر "مُلک"، عظیمی دانسته‌اند که در آیات دیگر بدان اشاره شده است. اینان با اقامه شواهد متعددی نتیجه گرفته‌اند: به طور مسلم، قیادت و سرپرستی همه جانبه در پرتو احکام الهی و تنظیم امور دنیوی و دینی امّت یکی از ارکان مفهوم امامت است. [بنابراین] واقعیت امامتی که بعد از رحلت پیامبر اکرم مورد پذیرش مسلمین قرار گرفته، با این امامت، متّحد است».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛

پژوهشگران مؤسسه آینده روشن پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند: «امامت ریاست عمومی از ناحیه خدا بر مردم در امور دین و دنیای آنهاست. بیش‌تر تعریف کنندگان سنی، دو قید نیز اضافه می‌کنند: ۱. این ریاست از باب خلافت و نیابت از پیامبر اعظم (ص) است؛ ۲. بر تمام مردم پیروی از امام واجب است. در تعریف امامت از منظر متکلمین بین شیعه و سنی اختلاف چندانی نیست، اختلاف در تفسیر این تعریف است».

۱. آقای صفرزاده؛

ابراهیم صفرزاده آقای صفرزاده در کتاب «عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی» در این‌باره گفته است: «در باب معنای امامت، بین شیعیان دو نظریه موجود است: ابن‌میثم بحرانی می‌گوید: "امامت، ریاست عامه بر امور دین و دنیا بالاصاله است". غالب اندیشمندان شیعه به این نظریه معتقدند که: "امامت، ریاست عمومی بر امور دین است در دار تکلیف بالاصاله". از میان نظرات، نظریه دوم دقیق‌تر است. نظریه اول خدشه دارد، چون طبق آن، امام، رئیس امور دنیایی مردم در مشاغل نیست، بلکه امامت به تعبیر صاحب "قواعد العقاید" ریاست عام دینی است که مشتمل بر ترغیب عموم مردم در حفظ مصالح دینی و دنیایی آنها و دور کردن آنان از چیزهایی است که بر حسب دین و دنیا، به حال مردم ضرر دارد. لذا منافع دنیوی امامت از جهت خوف از تأدیب امام، تابع مصالح دینی است، چون امام به عنوان رئیس دینی مردم است».