بحث:دیدگاه فرقه وهابیت در باره علم غیب چیست؟ (پرسش)

پاسخ تفصیلی

معناشناسی غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی‌نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد)، و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

اختصاص علم غیب به خدای متعال

پیروان وهابیت و عده‌ای دیگر از همفکران ایشان با استناد به برخی آیات قرآن کریم و روایات نبوی، اصل علم به غیب را منحصر در خدای متعال و مختص او دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد. ایشان بر این اساس معتقدین به علم غیب برای غیرخدا را کافر به کفر اکبر می‌دانند. با این حال این گروه نه تنها منکر امکان اطلاع و آگاهی یافتن برخی از اولیای الهی توسط خدای متعال از غیب نیستند بلکه با استناد به دسته‌ای دیگر از آیات، اطلاع رسل و انبیای الهی را از برخی امور غیبی و نه تمام امور، به اثبات رسانده و ادله‌ای را نیز در اثبات آن بیان کرده‌اند.

در ادامه دیدگاه برخی از بزرگان وهابیت را پیرامون اختصاص علم غیب به خدای متعال بیان می‌کنیم:

1. محمد بن عبد الوهاب: وی که موسس فرقه وهابیت است، می‌گوید: "طاغوتیان بسیارند و سردسته آنان پنچ گروه هستند: گروه نخست شیطان است که بندگان را به عبادت غیر خدا می‌خواند... گروه چهارم کسانی هستند که برای غیر خداوند ادعای علم غیب می‌کنند". وی در موضعی دیگر با استناد به روایتی که کلیدهای غیب را تنها مختص خداوند سبحان می‌داند، می‌گوید: «این حدیث در رد کاهنان و ساحران و هر کسی که ادعای علم غیب کند است».
2. بن باز: وی یکی از مفتیان وهابی است. او معتقد است اگر چه سؤال از منجمین و کاهنان شرک نیست اما جایز هم نیست. البته تصدیق ادعای علم غیب آنها کفر اکبر است؛ زیرا با توجه به آیه: قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ، علم غیب مختص خداست. بنابراین اگر کسی ادعا کند پیامبر و یا غیر، علم غیب می‌داند کافر شده است.
3. ابن عثیمین: وی یکی دیگر از مفتیان وهابیت است که معتقد است علم غیب تنها مختص خداست و کسی جز او حتی انبیاء علم غیب نمی‌دانند. بر این اساس او مدعی علم غیب را کافر دانسته و در بیان علت این عقیده خود می‌گوید: "زیرا مدعی علم غیب آیه: قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ را تکذیب کرده است. باید به مدعیان علم غیب گفت چطور شما علم غیب می‌دانید در حالی که پیامبر خدا غیب نمی‌داند. آیا شما از پیامبر افضلید که در این صورت کافر شده‌اید و اگر پیامبر خدا افضل است چگونه شما علم غیب می‌دانید و پیامبر نمی‌داند در حالی که طبق آیه عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا مدعی علم غیب کافر است.
4. ناصرالدین البانی: وی در میان وهابیت به بخاری دوران شهرت یافته است. او می‌نویسد: "امروزه بیشتر مردم مخصوصاً صوفی‌ها دچار شرک در صفات الهی شده‌اند؛ زیرا معتقدند برخی از اولیاء و صلحاء صاحب علم غیب هستند. آنها سخنانی می‌گویند که شایسته پیامبر خدا نیست مانند این شعر: فإن من جودک الدنیا و ضرتها *** و من علومک علم اللوح و القلم. در حالی که این سخن طبق آیه: قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ از اوصاف خداوند است. بنابراین به شهادت آیات قرآن و روایات، مانند روایتی که بخاری و مسلم به سند صحیح از عایشه نقل کرده‌اند که گفت: ومن حدثکم أن رسول الله(ص) کان یعلم ما فی غد فقد افتری علی الله، رسول الله علم غیب نمی‌داند.
5. لجنة الدائمه: این نهاد می‌نویسد: به دلیل آیه: قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ مدعی علم غیب کافر است. درباره علم غیب پیامبر نیز باید گفت خدای سبحان علم غیب را تنها برای خودش قرار داده است، با این حال برخی از بندگان خودش مانند پیامبران و ملائکه را در برخی از امور غیبی مطلع می‌کند. کما اینکه می‌فرماید: قُلْ إِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ مَّا تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَدًا و عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا.

جواز اطلاع انبیاء و رسل از برخی امور غیبی

اگر چه وهابیت علم غیب را تنها مختص خداوند متعال دانسته و معتقدند کسی غیر از او علم به غیب ندارد، لکن این گروه اطلاع رسل و انبیای الهی را از برخی امور غیبی جایز دانسته و معتقدند انبیا و رسل از آنجا که در خلقتشان وجه امتیازی با سایر افراد بشر ندارند، خدای متعال آنان را به واسطه اعطای مقام نبوت و رسالت از میان دیگران برگزیده و با حجج، براهین و معجزاتی که در اختیارشان قرار داده آنان را تأیید نموده است تا این امور دلیلی باشد جهت اثبات صدق ادعای نبوت و رسالتشان. از جمله این براهین، اطلاع یا آگاه نمودن آنان از برخی امور غیبی است که علم آنها مختص خدای متعال بوده است. از این رو خدای متعال برخی برگزیدگان خویش را به واسطه وحی از بخشی از امور غیبی مطلع ساخته تا این امر تاکیدی باشد بر درستی و راستی ادعای آنان در نبوتشان.

ادله وهابیت بر اطلاع رسل از بعضی امور غیبی

ادله قرآنی

1. آیه: وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ: این آیه دلالت دارد بر اینکه خدای متعال هر کسی را از میان رسولان خویش بخواهد، به هر میزانی که اراده کند، از غیب مطلع می‌نماید و بدین وسیله او را حجت بر کسانی که منکر رسالت او هستند قرار می‌دهد. در تفسیر این آیه گفته‌اند: "بر خداوند متعال شایسته نیست که مؤمنین را در میان منافقین رها کرده و آنها را از یکدیگر مشخص ننماید، از این رو چاره‌ای جز این نیست که خداوند اسباب تمییز این دو گروه را فراهم آورد به گونه‌ای که مؤمن از منافق شناخته گردد. روشن است که این امر جز با مطلع ساختن انبیا و رسل از آنچه در درون و دل‌های مردم نهفته است، ممکن نیست و این در شمار همان علم غیبی است که خدای متعال بر اساس این آیه، برگزیدگان خویش را به وسیله وحی از آن مطلع می‌سازد. چنانکه خدای متعال رسول خویش را در جریان غزوه تبوک زمانی که منافقین قصد ترور آن حضرت را کردند، از نیت درونی آنها آگاه ساخت و به او خبر داد".
2. آیه: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ: در تفسیر این آیه گفته شده: "این آیه همانند آیه وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ است که می‌فرماید: احدی از بندگان خدا از هیچ مقداری از علم او آگاه نیست مگر به مقداری که او آنها را بر علم خویش مطلع ساخته است و از این روست که فرموده: فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ که این آیه هم شامل فرستادگان از جنس ملک می‌شود و هم رسولان بشری". همچنین گفته‌اند: "از آنجا که سیاق آیه چنین توهمی را ایجاد می‌کند که حتی رسول گرامی اسلام نیز هیچ اطلاعی از غیب ندارد؛ خدای متعال ـ پس از آنکه خود را عالم به غیب معرفی کرده ـ رسولان برگزیده خویش را از کلام قبل استثنا کرده و اشاره می‌کند که خدای متعال برخی از آنها را به تناسب مقامشان از علم غیب خویش مطلع می‌سازد".
3. آیه: وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ: در تفسیر این آیه هم گفته شده: "علم غیب در شمار آن دسته از علوم الهی است که هیچ کس از آن آگاه نیست مگر بعد از اراده و مشیت الهی. آیات گذشته تنها به امکان اطلاع رسولان الهی از بین دیگر افراد بشر بر بخشی از غیب، اختصاص دارند".

ادله روایی

روایات فراوانی مبنی بر اطلاع پیامبراکرم (ص) از امور غیبی و صدور این اخبار به صحابه در مصادر اهل سنت وجود دارد که علمای وهابیت نیز آنها را پذیرفته‌ و بر صحت انها تاکید کرده‌اند. این روایات را می‌توان در دو بخش آگاهی از غیب زمانی و آگاهی از غیب مکانی جای داد.

1. آگاهی از غیب زمانی: مسلم بن حجاج نیشابوری در صحیح خود بابی را با عنوان خبرهای غیبی پیامبر (ص) از حوادث آینده (غیب زمانی) دارد که در آن دویست روایت درباره علم غیب پیامبر، آمده است. به عنوان نمونه در یک روایت این‌گونه نقل می‌‌کند: "پیامبر (ص) نماز صبح را با ما خواند و به منبر رفت و تا ظهر به سخنرانی پرداخت، سپس پایین آمد و نماز ظهر را خواندیم و دوباره به منبر رفت و تا غروب سخنرانی کرد و در آن روز از تمام حوادث حال و آینده ما را با خبر ساخت».
2. آگاهی از غیب مکانی: محمد بن اسماعیل بخاری در صحیح خود روایات فروانی درباره علم غیب پیامبر (ص) نقل می‌‌کند، که بخشی از آنها به غیب مکانی ارتباط دارد. مانند اینکه می‌گوید: پیامبر (ص) فرمود: آیا من را در مقابل خود اینجا می‌بینید؟ قسم به خدا خشوع و رکوع شما بر من پنهان نیست، من شما را از پشت سر خویش می‌بینم.

دیدگاه وهابیت پیرامون روایات آگاهی غیر خدا از غیب

از آنجا که وهابیت به استناد قرآن کریم، اطلاع و آگاهی رسولان الهی از بخشی از امور غیبی را جایز می‌دانند، لذا در مواجهه با بسیاری از روایات مشتمل بر این امر نیز موضع موافق گرفته و بر صحت آنها اعتراف کرده‌اند؛ به عنوان نمونه:

1. البانی که در میان وهابیت به بخاری دوران مشهور است، پس از ذکر روایتی مبنی بر اخبار پیامبر از امور غیبی، آن حدیث را صحیح می‌داند.
2. وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر صحت و سقم روایات موجود در صحیح مسلم و بخاری پیرامون اخبار پیامبر از غیب و مراد از اینکه در آن روایات آمده رسول خدا(ص) علم ما هو کائن داشته است، چیست، ضمن اقرار به صحت این روایات، می‌گوید: "ممکن است مراد از عبارت بما هو کائن إلی یوم القیامة در این روایات، خبر از امور مهم بوده باشد نه امور تفصیلی غیبی که هیچ بشری نمی‌تواند از آنها خبر دهد"، سپس می‌گوید: "البته ممکن است این عبارت، اخبار از امور غیبی نیز باشد لکن سوال این است که چگونه پیامبر (ص) آنها را برای افرادی که درک این مسائل را ندارند بازگو می‌کند؟".
3. او همچنین پس از ذکر روایتی مبنی بر علم رسول الله بما کان و بما هو کائن، آن را صحیح دانسته است.

اعتقاد به جواز اطلاع برخی دیگر غیر از رسل از امور غیبی

روایات فراوانی در منابع مختلف تاریخی و روایی اهل‌سنت و مورد قبول وهابیت وجود دارد که دال بر اخبار غیبی توسط افراد مختلف غیر از انبیا و رسل است. وجود و نقل چنین روایاتی توسط این گروه حاکی از آن است که به باور ایشان هر چند بر اساس نصوص قرآن کریم تنها رسولان برگزیده الهی از غیب مطلعند، اما امکان اطلاع برخی دیگر از افراد بشر نیز از این امر به واسطه اطلاع نبی یا رسول یا غیر آن وجود دارد. در ادامه به دو نمونه اشاره می‌گردد:

1. یکی از این روایات، داستان اطلاع حذیفة بن یمان از اسامی منافقین عصر نبوی است آنجا که پس از غزوه تبوک و در جریان بازگشت سپاه اسلام، منافقین قصد ترور رسول خدا و پایین انداختن آن حضرت از گردنه را داشتند که خدای متعال، رسولش را به واسطه وحی از نیت درونی منافقین مطلع ساخت و آن حضرت نیز حذیفه بن یمان را از اسامی منافقین آگاه نمود؛ تا آنجا که حذیفه به واسطه اطلاع رسول خدا، منافقین را می‌شناخت و از این رو به او صاحب سری گفته می‌شد که کسی دیگر غیر از او از آن آگاه نبود.
2. نمونه دیگر داستان خبر دادن عمر بن خطاب از در خطر بودن سپاهش در فتح نهاوند است که به طرق مختلف و در کتب مختلف ذکر شده است.

از روایات که بگذریم ابن قیم جوزی برجسته‌ترین شاگرد ابن تیمیه، در مورد استاد خود چنین می‌گوید: "من شاهد فراست و زیرکی‌های شیخ الاسلام ابن تیمیه بوده و امور عجیبی را از او دیده ام... وقایعی از فراست و زیرکی او که اگر بنا باشد همه آنها گفته شود کتاب بزرگی می‌طلبد. او یارانش را از داخل شدن قوم تاتار به شهر شام در سال ۶٩٩ با خبر ساخت و نیز از شکست سپاه مسلمانان خبر داد و اینکه در شهر دمشق قتل و اسارت عمومی صورت نخواهد گرفت،....همه این خبرها قبل از آن بود که حتی سپاه تاتار آغاز به حرکت کرده باشد، سپس در سال ٧٠٢ زمانی که سپاه تاتار حرکت خود را آغاز و به سوی شام آهنگ جنگ کرد به مردم و فرماندهان سپاه خبر داد که تاتار تحت محاصره قرار گرفته و در نهایت شکست خواهند خورد و پیروزی از آنِ سپاه مسلمانان خواهد بود و برای این گفتار خویش بیش از هفتاد سوگند یاد کرد. به او گفته می‌شد: برای خبرهایی که می‌دهی بگو ان شاء الله. او می‌گفت: ان شاء الله! ولی حتما اتفاق می‌افتد!».

مخالفت وهابیت با قول به آگاهی امامان اهل‎بیت (ع) از امور غیبی

هر چند وهابیت به جواز اطلاع برخی دیگر از افراد بشر که به مقام نبوت یا رسالت نرسیده‌اند از بخشی از امور غیبی، معتقد بوده و در این خصوص با استناد به روایات، اطلاع افرادی همچون حذیفة بن یمان، خلیفه دوم و حتی ابن تیمیه را از امور غیبی،ثابت می‌نمایند اما زمانی که به آگاهی امامان اهل‌بیت(ع) از غیب و روایاتی که پیرامون اخبارات غیبی آنها صادر شده، می‌رسند، یا به کلی منکر اطلاع آنها از امور غیبی شده و روایات مذکور را تضعیف و توجیه می‌نمایند و مدعیان آگاهی امامان از غیب را کافر و مشرک معرفی می‌کنند، یا در صورت پذیرش این مسأله، دایره علم آنان را بسیار کوچک و مانند سایر افراد عادی بشر، تلقی می‌نمایند.

1. محمد بن عبد الوهاب می‌گوید: طاغوت بسیارند از آن جمله کسانی هستند که علم غیب را برای غیر خدا قائل‌اند: طاغوتیان بسیارند و سردسته آنان پنچ گروه هستند: گروه نخست شیطان است که بندگان را به عبادت غیر خدا می‌خواند... گروه چهارم کسانی هستند که برای غیر خداوند ادعای علم غیب می‌کنند.
2. دهلوی: وی یکی دیگر از اندیشمندان سلفی است که می‌نویسد: اعتقاد شیعیان مبنی بر علم غیب دانستن امام، از نصاری گرفته شده است.
3. بن باز: بعد از ذکر شیعه به عنوان یکی از فرقه‌های منحرف و باطل می‌نویسد: «شیعه یکی از فرقه‌هایی است که عقایدش مخالف با اسلام و آن چیزی است که پیامبر(ص) آورده است. از جمله این عقاید باطل، اثبات صفات الوهی برای ائمه خود، ادعای علم غیب برای آنها و.... است».
4. دکتر قفاری: وی یکی از کسانی است که نه تنها علم غیب را بر ائمه(ع) روا نمی‌بیند، بلکه آن را از رسول خدا نیز نفی می‌کند. او در کتاب اصول مذهب الشیعه می‌نویسد: «در کتاب‌های شیعه روایات زیادی درباره علم غیب ائمه نقل شده، در حالی‌که خداوند سبحان به پیامبرش امر می‌کند که بگوید: من مالک نفع و ضررم نیستم مگر آنچه را خدا بخواهد؛ من نمی‌گویم خزائن خدا در نزد من است و غیب را هم نمی‌دانم؛ بگو: پاک است پروردگار من، آیا [من‏] جز بشری فرستاده هستم؟ بگو: من بشری همانند شما هستم. این رسول هدایت و خاتم انبیاء و آقای اولین و آخرین است (که می‌گوید: من علم غیب نمی‌دانم) چه رسد به افرادی که پایین‌تر از اوست.
5. احسان الهی ظهیر می‌گوید: عقیده به علم داشتن ائمه، به چیزهایی‌که هیچ کسی به آن علم ندارد، از افکار یهود است».
6. علوی بن سقاف نیز می‌نویسد: «شیعه به حدی در ائمه خود غلو کردند تا اینکه ائمه خود را فوق بشر فرض کردند و صفاتی به آنها نسبت دادند که به هیچ بشر دیگری نسبت نمی‌دهند، صفاتی که از مختصات الله است... یکی از این صفات ادعای آنها مبنی بر علم غیب ائمه خود است.... و خدا ما را از این کفر حفظ کند.
7. در سایت «المنهاج الاسلامیه» در مقاله‌ای که به قلم دکتر محمد باکریم نوشته شده موارد زیادی از مصادیق غلو بر شمرده شده که از جمله آنها مسأله «علم غیب ائمه»(ع) است وی این عقیده را را از اعتقادات غلوآمیز شیعیان دانسته و در این باره چنین آورده است: «از موارد غلو شیعیان این است که آنان گمان می‌کنند ائمه علم غیب می‌دانند. کلینی برای اثبات این مطلب و استدلال بر این مسأله بابی را در کتاب کافی باز کرده با این عنوان: باب اینکه ائمه، علم آن چه را پیش از این بوده و آنچه از این پس خواهد بود، می‌دانند و هیچ چیزی از آنان پوشیده نخواهد بود.