بحث:قاسم بن حسن در تاریخ اسلامی

مقدمه

«اَلسَّلاَمُ عَلَى اَلْقَاسِمِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ اَلْمَضْرُوبِ عَلَى هَامَتِهِ...»؛

قاسم فرزند امام حسن مجتبی ابن امیرالمؤمنین(ع) و مادرش «رمله» یا «نفیله» و برادر مادری ابوبکر و حسن مثنی است.

وی در سال ۴۷ ه.ق در مدینه منوره دیده به جهان گشود و در سن دو سالگی پدر گرامی‌اش امام حسن مجتبی(ع) را از دست داد یتیم شد، از آن پس تا هنگام شهادت در دامان پُر عطوفت عموی ارجمند خود حضرت اباعبدالله الحسین(ع) پرورش یافت. قاسم در واقعه عاشورا و به هنگام شهادت در سن نوجوانی بود و به حد بلوغ نرسیده بود؛ زیرا به سن سیزده چهارده سالگی بوده است.

حضرت قاسم به اتفاق مادر و برادران و خواهران همراه عم بزرگوارش امام حسین(ع) به کربلا آمد و به حق در خدمت عمو بود و به وظیفه خود به خوبی عمل کرد.

شب عاشورا، قاسم و استقبال از مرگ

مورخان از امام سجاد(ع) نقل کرده‌اند که: «شب عاشورا پدرم خطبه‌ای خواند و به همه یاران و جوانان بنی هاشم فرمود، فردا من و همه شما کشته خواهیم شد، و سپس به همه یاران و بستگان اجازه مرخصی داد تا از تاریکی شب استفاده کنند و بروند. اما هر کدام از اصحاب و بستگان برخاستند و اعلان وفاداری کردند و گفتند ما تو را ترک نمی‌کنیم تا کشته شویم».

در پی این خطبه و اعلان وفاداری اصحاب و نزدیکان، طبق نقل شیخ عباس قمی، حضرت قاسم - که در سن نوجوانی بود و هنوز به حد بلوغ نرسیده بود پنداشت که افتخار شهادت از آن مردان و بزرگسالان است و شامل نوجوانان نمی‌شود، از این رو - خدمت عم گرامی‌اش حضرت حسین(ع) عرض کرد: «آیا من هم فردا جزء کشته شدگانم»؛

امام(ع) از او پرسید: «پسرم، مرگ در نزد تو چگونه است؟»

قاسم عرض کرد: «ای عموجان، مرگ برای من از عسل شیرین‌تر است»

سپس حضرت به او فرمود: «عمویت به فدایت، آری تو هم پس از ابتلای به بلایی بزرگ کشته خواهی شد و پسر کوچکم عبدالله (شیرخواره) هم کشته می‌‌شود، بعد گفت: عمو جان کار به آنجا می‌‌رسد که کودک شیرخوار را بکشند؟، فرمود: آری».

قاسم عازم میدان نبرد

روز عاشورا پس از شهادت علی اکبر، قاسم چون امام(ع) را تنها و بی‌یاور دید خدمت عمو رسید تا از او اجازه میدان بگیرد، اما حضرت چون او را نوجوان و در حدی که در صحنه کارزار به نبرد بپردازد ندید؛ لذا به او اذن میدان نداد، اما قاسم اصرار ورزید تا از عمو اذن گرفت و راهی میدان شد.

ابوالفرج اصفهانی و دیگران نقل کرده‌اند: وقتی قاسم بن حسن خدمت امام آمد تا اذن میدان بگیرد، حضرت نظری بر او کرد و دست بر گردنش انداخت و او را در آغوش کشید، و هر دو گریستند در روایت چنین آمده: «هر دو گریستند تا از حال رفتند»

بعد امام(ع) از دادن اجازه خودداری کرد و قاسم اصرار ورزید حتی در روایت آمده: به دست و پای امام(ع) بوسه می‌‌زد تا آنکه به او اذن میدان داد؛

و در حالی که اشک بر گونه‌هایش جاری بود از عمو جدا شد و در برابر سپاه دشمن این رجز را می‌‌خواند:

« إِنْ تُنْكِرُوني فَأَنَا ابْنُ»«الْحَسَنِ سِبْطُ النَّبِىِّ الْمُصْطَفى‌ وَ الْمُؤْتَمَنِ‌»

«هذا حُسَيْنٌ كَالْأَسِيرِ الْمُرْتَهَنِ بَيْنَ اُناسٍ لَاسُقُوا صَوْبَ الْمُزَنِ‌»؛

اگر مرا نمی‌شناسید من فرزند امام حسن هستم که او فرزند پیامبر برگزیده و مؤتمن است؛

این حسین است که همانند اسیر در میان گروهی‌اند که خدا آنها را از بارانش سیراب نکند.

به نقل مناقب ابن شهرآشوب: قاسم(ع) در حالی که پیراهن و ازاری بر تن و نعلی بر پا داشت گویا پاره ماه است، به میدان آمد و این رجز را می‌‌خواند:

«إِنِّي أَنَا الْقَاسِمُ‏ مِنْ‏ نَسْلِ‏ عَلِيٍّ‏ نَحْنُ وَ بَيْتِ اللَّهِ أَوْلَى بِالنَّبِيِّ»

«مِنْ شِمْرِ ذِي الْجَوْشَنِ أَوْ ابْنِ الدَّعِي‏»؛

من قاسم از نسل علی هستم؛ به خانه خدا سوگند ما به پیامبر نزدیک‌تریم؛ تا از شمر بن ذی الجوشن یا ابن زیاد.

کیفیت شهادت قاسم

برخی از مورخان چون شیخ مفید و ابوالفرج اصفهانی از حمید بن مسلم کیفیت حضور امام حسین(ع) بر بالین جسد بی‌رمق قاسم را این‌گونه نقل کرده‌اند. حمید می‌‌گوید: «من در میان سپاه عمرسعد ایستاده بودم نوجوانی را دیدم که به جانب ما آمد، صورتش گویا قرص قمر بود و شمشیری در دست و قبا و پیراهن در بر، ونعلینی به پا داشت اما بند یکی از نعلین او پاره شد و فراموش نمی‌کنم که بند نعلین پای چپ او بود، وارد معرکه کارزار شد. عمرو بن سعد ازدی به من گفت: به خدا سوگند به او حمله خواهم کرد و او را به هلاکت می‌‌رسانم!

به او گفتم: سبحان الله چه منظوری داری؟ این گروه که اطراف او را گرفته‌اند او را بس است، پاسخ داد: چنین نیست، به خدا بر او حمله خواهم کرد و او را خواهم کُشت، این را گفت و به قاسم(ع) حمله کرد شمشیری بر فرق او زد که سرش شکافته شد، و به صورت به روی زمین افتاد و فریاد برآورد: ای عموجان به فریادم برس، حسین(ع) چون باز شکاری خود را بر بالین قاسم رسانید و مانند شیر خشمگین به قاتل او حمله کرد و ضربتی با شمشیر بر قاتل او، ( عمر بن سعد ازدی) زد تا او را بکشد اما او دست خود را پیش آورد که دستش از مرفق جدا شد، در این حال فریاد زد و کمک‌ طلبید، سپاه کوفه برای نجات او شتافتند و جنگ سختی درگرفت در این میان عمرو بن سعد، نجات یافت، اما بدن حضرت قاسم زیر سم اسبان خرد شد».

راوی گوید: چون گرد و غبار میدان فرو نشست امام حسین(ع) را دیدم که بالای سر قاسم ایستاده و قاسم پاهای خود را به زمین می‌‌کشد و آخرین لحظات عمر را می‌‌گذراند، امام(ع) که از این حالت فرزند برادر سخت ناراحت بود در حق دشمن نفرین کرد و چنین فرمود: «از رحمت خدا دور باشند مردمی که تو را کشتند، و دشمن آنها روز قیامت، جد تو است.

سپس خطاب به قاسم فرمود: - به خدا سوگند، چقدر بر عموی تو سخت است که او را به کمک بخوانی ولی از دست او کاری برنیاید و اگر کاری هم بکند برای تو سودی نداشته باشد؛ زیرا در این روز دشمنان او بسیار و یاورانش اندکند»

آنگاه امام(ع) پیکر بی‌جان و لگدکوب شده قاسم را به سینه گرفت و از میدان نبرد بیرون برد، حمید بن مسلم می‌‌گوید: نگاه می‌‌کردم پاهای قاسم به زمین کشیده می‌‌شد، و امام او را به سینه چسبانیده و او را آورد کنار کشته فرزندش علی اکبر و سایر شهدای بنی هاشم قرار داد.

و قاتل حضرت قاسم(ع)، عمرو بن سعد بن نفیل ازدی ملعون گفته شده است.

قاسم و سلام و صلوات، در زیارت ناحیه بر او

برای حضرت قاسم همین فضیلت کفایت می‌‌کند که او در روز عاشورا با اجازه عم گرامی‌اش با این که نوجوان و در حد یک رزمنده در سپاه نبود جان خود را در طبق اخلاص گذاشت و خود را فدای امام و حجت خدا نمود و در آن حد عمل او بالنده است که در زیارت ناحیه مقدسه بر او سلام و درود فرستاده است: «اَلسَّلاَمُ عَلَى اَلْقَاسِمِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ اَلْمَضْرُوبِ هَامَتُهُ اَلْمَسْلُوبِ لَأْمَتُهُ حِينَ نَادَى اَلْحُسَيْنَ عَمَّهُ فَجَلَّى عَلَيْهِ عَمُّهُ كَالصَّقْرِ وَ هُوَ يَفْحَصُ بِرِجْلِهِ اَلتُّرَابَ وَ اَلْحُسَيْنُ يَقُولُ بُعْداً لِقَوْمٍ قَتَلُوكَ وَ مَنْ خَصْمُهُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ جَدُّكَ وَ أَبُوكَ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ اَللَّهِ عَلَى عَمِّكَ أَنْ تَدْعُوَهُ فَلاَ يُجِيبَكَ أَوْ يُجِيبَكَ وَ أَنْتَ قَتِيلٌ جَدِيلٌ فَلاَ يَنْفَعَكَ هَذَا وَ اَللَّهِ يَوْمٌ كَثُرَ وَاتِرُهُ وَ قَلَّ نَاصِرُهُ جَعَلَنِيَ اَللَّهُ مَعَكُمَا يَوْمَ جَمَعَكُمَا وَ بَوَّأَنِي مُبَوَّأَكُمَا وَ لَعَنَ اَللَّهُ قَاتِلَكَ عَمْرَو بْنَ سَعْدِ بْنِ نُفَيْلٍ اَلْأَزْدِيَّ وَ أَصْلاَهُ جَحِيماً وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَاباً أَلِيماً»؛

سلام بر قاسم بن حسن بن علی(ع) که شمشیر بر سرش وارد شد و زره‌اش را به غارت بردند، هنگامی که عمویش حسین را صدا زد. حضرت حسین مانند باز شکاری خود را به او رسانید، دید که قاسم در حال جان دادن است و پاها را بر زمین می‌‌ساید فرمود: از رحمت خدا دور باد مردمی که تو را کشتند و در قیامت جد وپدرت دشمنشان باد - سپس فرمود: - بر عمویت چه سخت است که او را بخوانی ونتواند تو را اجابت کند یا اجابت کند در حالی که فایده نداشته باشد، به خدا قسم امروز روزی است که دشمنان عمویت بسیار و یارانش اندکند، خدا مرا با شما محشور گرداند در روزی که شما را با هم محشور می‌‌گرداند، و مرا در جایگاه شما قرار دهد و خدا عمر بن سعد بن نفیل ازدی قاتلت را لعنت کند و او را در آتش جهنم وارد نماید و عذاب دردناکی برایش مهیا سازد.

قاسم در گزیده دانشنامه امام حسین

قاسم، فرزند امام حسن(ع) است. مادرش کنیز بود و نرجس نام داشت. چهره او چون پاره ماه بود. به گزارش خوارزمی، وی هنگام شهادت، به سنّ بلوغ نرسیده بود؛ ولی مؤلّف لباب الأنساب، او را شانزده ساله می‌داند. چگونگی اجازه گرفتن این نوجوان از امام حسین(ع) برای رفتن به میدان، حاکی از قوّت معرفت و کمال درایت و شهامت و ایمان اوست. شاید به دلیل کمیِ سن، ابتدا امام حسین(ع) به او اجازه میدان رفتن نداد؛ امّا قاسم، آن قدر دست و پای امام(ع) را بوسید و پافشاری و التماس کرد تا اجازه میدان گرفت.

در کتاب الهدایة الکبری، نوشته حسین بن حمدان خصیبی، از امام زین العابدین(ع) در شرح وقایع شب عاشورا، گزارش شده است: قاسم گفت: عموجان! آیا من کشته می‌شوم؟ حسین(ع) با او مهربانی کرد و فرمود: «ای برادرزاده! مرگ در نظرت چگونه است؟». گفت: عموجان! شیرین‌تر از عسل. فرمود: «آری. به خدا سوگند، شیرین‌تر است».... گفتنی است که مشابه این مطلب، در کتاب مدینة المَعاجز نیز آمده که ما به دلیل معتبر نبودن منبع گزارش، آن را در متن نیاوردیم. همچنین، درباره عروسی قاسم(!) و مصائب او، مطالبی در روضة الشهدا و المنتخب طُرَیحی و برخی کتاب‌های دیگر آمده است که صحیح و قابل استناد نیستند.

از حمید بن مسلم نقل شده است که: جوانی به سان پاره ماه، شمشیر به دست، به سوی ما آمد. او پیراهن و بالاپوش و کفش‌هایی داشت که بند یک لِنگه‌اش پاره شده بود، و از یاد نبرده‌ام که لنگه چپ آن بود. عمرو بن سعد بن نفیل ازدی به من گفت: به خدا سوگند، بر او حمله می‌برم. به او گفتم: سبحان اللّه! و از آن، چه می‌خواهی؟! کُشتن همین کسانی که گرداگردِ آنها را گرفته‌اند، برای تو بس است. گفت: به خدا سوگند، به او حمله خواهم بُرد! آن گاه، بر او حمله بُرد، و باز نگشت تا با شمشیر، بر سرش زد. آن جوان، به صورت، [بر زمین] افتاد و فریاد برآورد: عموجان! حسین(ع)، مانند باز شکاری، نگاهی انداخت و مانند شیر شرزه، به عمرو، یورش بُرد و او را با شمشیر زد. او ساعد دستش را جلوی آن گرفت امّا از آرنج، قطع شد. فریادی کشید و از امام(ع)، کناره گرفت. سواران کوفه، یورش آوردند تا عمرو را از دست حسین(ع) بِرَهانند؛ امّا عمرو در جلوی سینه مَرکب‌ها قرار گرفت و سواران، با اسب بر روی او رفتند و وی را لگدمال کردند تا مُرد. غبار [[[نبرد]]] که فرو نشست، حسین(ع) بر بالای سر جوان، ایستاده بود و او پاهایش را از درد، به زمین می‌کشید. حسین(ع) فرمود: «از رحمت خدا دور باد گروهی که تو را کُشتند و کسانی که طرفِ دعوایشان در روز قیامت، جدّ توست!». سپس فرمود: «به خدا سوگند، بر عمویت گران می‌آید که او را بخوانی و پاسخت را ندهد یا پاسخت را بدهد و سودی نداشته باشد؛ صدایی که - به خدا سوگند- جنایتکاران و تجاوزگران بر آن، فراوان و یاورانش اندک اند». سپس او را بُرد و گویی می‌بینم که پاهای آن جوان، بر زمین کشیده می‌شود و حسین(ع)، سینه‌اش را بر سینه خود، نهاده است. با خود گفتم: با او چه می‌کند؟ او را آورد و کنار فرزند شهیدش علی اکبر و کشتگان گِرد او - که از خاندانش بودند- گذاشت. نام آن جوان را پرسیدم. گفتند: قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب است.