برهان علت غایی چگونه بر وجود امام مهدی دلالت دارد؟ (پرسش)

برهان علت غایی چگونه بر وجود امام مهدی دلالت دارد؟
برهان علت غایی چگونه بر وجود امام مهدی دلالت دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / آشنایی با امام مهدی / وجود امام مهدی / ضرورت عقلی وجود امام مهدی
مدخل اصلی	برهان علت غایی
تعداد پاسخ	۲ پاسخ
	v; t; e;

برهان علت غایی چگونه بر وجود امام مهدی دلالت دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

حجت الاسلام و المسلمین علی رضا امامی میبدی، در کتاب «آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی» در این‌باره گفته است:

«برهان علت غایی: یکی از برهان‌هایی که برای لزوم وجود امام در هر زمان و از جمله وجود امام زمان (ع) به آن استناد می‌شود، برهان علت غایی است. البته این نام برای براهین مختلفی که رسالت همه نیز اثبات ضرورت امامت می‌باشد، به کار می‌رود؛ براهینی که از لحاظ مواد استدلال گاه شباهت چندانی نیز به هم ندارند. آنچه در اینجا می‌آید تبیینی است که از آثار مرحوم علامه استفاده شده و ناظر به تبیین‌های دیگر نیست^[۱].

بر اساس آیات و روایات متعدد، هدف از آفرینش انسان، رسیدن به کمال حقیقی است که در قالب توحید و عبودیت پروردگار، تحقق می‌پذیرد^[۲].

تحقق این هدف در گرو وجود انسان‌های برگزیده و معصوم می‌باشد؛ زیرا همان طور که بر پایه عنایت الهی واجب است خداوند نوع انسان را، علاوه بر اینکه خیر و شر، و تقوا و فجور را از راه عقل به او الهام نماید، و از راه نبوت و وحی، احکام و قوانین شرعی را به او بیاموزد؛ همچنین بر اساس عنایت خداوند، واجب است که افرادی از نوع انسانی را به نفوسی طیب و طاهر و دل‌هایی سلیم و مستقیم مجهز نماید تا ملازم فطرت اصلی بوده لحظه‌ای از راه توحید به سوی شرک منحرف نگشته و در نتیجه اصل توحید در تمامی ادوار و اعصار باقی بماند، و روح سعادت در همه نسل‌ها زنده بماند.

برهان این مطلب، همان برهان نبوت و وحی است؛ زیرا فرض شرک و نسیان توحید از افراد عادی انسان ممتنع نیست، و چیزی که برای یک فرد جایز است، برای همگان جایز خواهد بود؛ و تلبّس عموم افراد بشر به شرک، مستلزم تباهی غایت نوع انسانی و بطلان غرض الهی در آفرینش آن می‌باشد.

به همین جهت بر اساس عنایت خداوند واجب است که در میان این نوع بشر، افرادی وجود داشته باشد که همواره دارای اخلاص در توحید بوده، آن را برپاداشته و از آن دفاع کنند؛ و با تبیین حجت‌های الهی و نشر شواهد و نشانه‌های او مردم را از خواب غفلت و جهالت بیدار نمایند، و در حقیقت میان این افراد و انسان‌های دیگر رابطه تعلیم و تعلم است نه سوق دادن و تبعیت کردن. این افراد همان پیامبران (ع) و امامان (ع) می‌باشند، و اگر چنین انسان‌های برگزیده‌ای در هر برهه‌ای از زمان وجود نمی‌داشتند، شرک زمین را فرا می‌گرفت و واسطه میان زمین و آسمان قطع، و غایت خلقت باطل می‌گردید و زمین اهلش را فرو می‌برد^[۳].

حاصل کلام علامه این است که تحقق‌بخش غایت خلقت انسان که در توحید تبلور می‌یابد، در گرو آن است که همواره در میان بشر، راهنمایان معصوم و برگزیده‌ای از جانب خدا وجود داشته باشند، و مصداق این هادیان الهی، پیامبران و انبیاء الهی (ع) می‌باشند، و از آنجا که باب نبوت با بعثت پیامبر اسلام (ص) بسته شده است، پس هادیان الهی پس از ایشان، همان امامان معصوم (ع) می‌باشند.

اگر چه مرحوم علامه این برهان را بر وجود امام زمان تطبیق نکرده است، ولی از آنجا که در میان امت اسلامی که حق در هر مسأله را باید در میان آنها یافت غیر از امام زمان (ع) که شیعه امامیه به او معتقد است، مصداق دیگری وجود ندارد، لذا مصداق آن منحصر در وجود شریف آن حضرت خواهد بود»^[۴].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آقای رضوانی؛

آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است:

«در علم کلام در مبحث افعال الهی به این نکته اشاره شده که افعال خداوند دارای هدف و غرض است، ولی هدف و غرض الهی همانند هدف انسان نیست؛ زیرا غایت افعال خداوند رسیدن به کمال نیست، خداوند کامل مطلق است و نقص ندارد تا بخواهد از طریق فعل خود آن را برطرف سازد، بلکه غایت افعال الهی به مخلوقات باز می‌گردد و به جهت استکمال مخلوقات است.

دلیل غایت مندی افعال خداوند آن است که فعل بدون هدف، عبث و لغو است و انجام چنین کاری از خداوند قبیح می‌باشد. قرآن کریم نیز در تأیید هدفمند بودن افعال خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لاعِبِينَ﴾^[۵] حکما و فلاسفه الهی می‌گویند: در قوس صعود از هیولی تا وجود محض، هر مرتبه عالی، غایت و ثمره برای مرتبه دانی و پایین‌تر است. و نیز به اثبات رسیده که نتیجه، علت فاعلیت فاعل است. بنابراین، هر گاه در عالم خلقت، انسانی نباشد خلقت حیوان و وجود او لغو است و.... از طرفی دیگر می‌دانیم که هر فردی از افراد انسان ولو در صورت با افراد دیگر از انسان‌ها شبیه بوده، و همگی از افراد نوع واحد منطقی به حساب می‌آیند، ولی در واقع با یکدیگر اختلاف دارند. و لذا در روایتی از پیامبر (ص) می‌خوانیم: اَلّناسُ معادِنُ كَمَعادِنِ الَّذهَبِ وَ الْفِضَّةِ^[۶].

بنابر این، انسان به مانند درختی است که میوه آن وجود انسان کامل است، و او کسی غیر از حجت معصوم خدا در روی زمین نیست. و لذا در روایات می‌خوانیم: ...لَوْ بَقِيَتِ اَلْأَرْضُ بِغَيْرِ إِمَامٍ لَسَاخَتْ^[۷]. خلاصه اینکه انسان کامل -که از او به حجت خدا تعبیر می‌شود- از آن جهت که علت غایی وجود انسان و... است، وجودش همیشه ضروری است»^[۸].

پانویس

↑ به عنوان نمونه برای اطلاع از براهین دیگر که همین نام را داراست، می‌توان به «موعودشناسی» نوشته علی اصغر رضوانی، ص ۲۷۲، مراجعه نمود.
↑ در این باره به تفسیر المیزان، ج۱۸، ص ۳۹۰، سوره ذاریات، آیه ۵۶ ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ﴾ مراجعه شود.
↑ ایشان در ذیل آیه ۳۸ سوره یوسف و تحت عنوان «وجود مخلصین و معصومین (ع) فضل و فیض خدا بر ایشان و بر مردم است و موجب پایداری و استمرار راه حق در میان نوع بشر است» به تبیین این برهان پرداخته و نتیجه می‌گیرد: "و لو لا رجال متألهون متولهون في الله الذين أخلصهم بخالصة ذكرى الدار في كل برهة من الزمان لأحيطت الأرض بالعماء،و انقطع السبب الموصول بين الأرض و السماء،و بطلت غاية الخلقة،و ساخت الأرض بأهلها". (المیزان، ج ۱۱، ص ۱۷۳ و ۱۷۴). عبارت اخیر علامه ناظر به روایات معروف است که بقاء زمین و اهل آن را منوط به وجود امام می‌داند. از میان این روایات، می‌توان به این موارد اشاره نمود: "عَلِيُّ بْنِ الْحُسَيْنِ (ع) قَالَ: وَ لَوْ لَا مَا فِي الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا ثُمَّ قَالَ وَ لَمْ تَخْلُ الْأَرْضُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ فِيهَا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ غَائِبٍ مَسْتُورٍ وَ لَا تَخْلُو إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يُعْبَدِ اللَّهُ". اگر یکی از ما اهل بیت در زمین نباشیم، زمین اهلش را فرو می‌برد. و از زمانی که خداوند آدم را آفریده است هیچ‌گاه زمین از حجت خدا خالی نبوده است، چه آن حجت ظاهر و شناخته شده باشد و چه غائب و پس پرده. و تا برپایی قیامت زمین از حجت خالی نخواهد بود و اگر چنین نبود خداوند هرگز پرستیده نمی‌شد. (الاحتجاج، ج ۲، ص۳۱۷). "قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): لَوْ بَقِيَتِ الْأَرْضُ يَوْماً وَاحِداً بِلَا إِمَامٍ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا، وَ لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِأَشَدِّ عَذَابِهِ، وَ ذَلِكَ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَنَا حُجَّةً فِي أَرْضِهِ وَ أَمَاناً لِأَهْلِها" حتی اگر زمین برای یک روز بدون امام بماند اهل خود را فرو می‌برد و خداوند آنها را با سخت‌ترین عذاب کیفر می‌کند. چرا که خداوند ما اهل بیت را حجت خود در زمین و امان برای اهل آن قرار داده است. (دلائل امامة، ص ۲۳۱).
↑ امامی میبدی، علی رضا، آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی، ص ۳۱- ۴۷.
↑ «و آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آن دو است به بازی نیافریدیم» سوره دخان، آیه ۳۸
↑ «جوهر انسان‌ها به مانند معادن طلا و نقره با یکدیگر متفاوت است.» بحارالأنوار، ج ۶۱، ص ۶۵، ح ۵۱
↑ «اگر زمین بدون امام شود دگرگون خواهد شد.» کافی، ج ۱، ص ۱۷۹، ح ۱۰
↑ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۲۷۲.

[1] به عنوان نمونه برای اطلاع از براهین دیگر که همین نام را داراست، می‌توان به «موعودشناسی» نوشته علی اصغر رضوانی، ص ۲۷۲، مراجعه نمود.

[2] در این باره به تفسیر المیزان، ج۱۸، ص ۳۹۰، سوره ذاریات، آیه ۵۶ ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ﴾ مراجعه شود.

[3] ایشان در ذیل آیه ۳۸ سوره یوسف و تحت عنوان «وجود مخلصین و معصومین (ع) فضل و فیض خدا بر ایشان و بر مردم است و موجب پایداری و استمرار راه حق در میان نوع بشر است» به تبیین این برهان پرداخته و نتیجه می‌گیرد: "و لو لا رجال متألهون متولهون في الله الذين أخلصهم بخالصة ذكرى الدار في كل برهة من الزمان لأحيطت الأرض بالعماء،و انقطع السبب الموصول بين الأرض و السماء،و بطلت غاية الخلقة،و ساخت الأرض بأهلها". (المیزان، ج ۱۱، ص ۱۷۳ و ۱۷۴). عبارت اخیر علامه ناظر به روایات معروف است که بقاء زمین و اهل آن را منوط به وجود امام می‌داند. از میان این روایات، می‌توان به این موارد اشاره نمود: "عَلِيُّ بْنِ الْحُسَيْنِ (ع) قَالَ: وَ لَوْ لَا مَا فِي الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا ثُمَّ قَالَ وَ لَمْ تَخْلُ الْأَرْضُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ فِيهَا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ غَائِبٍ مَسْتُورٍ وَ لَا تَخْلُو إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يُعْبَدِ اللَّهُ". اگر یکی از ما اهل بیت در زمین نباشیم، زمین اهلش را فرو می‌برد. و از زمانی که خداوند آدم را آفریده است هیچ‌گاه زمین از حجت خدا خالی نبوده است، چه آن حجت ظاهر و شناخته شده باشد و چه غائب و پس پرده. و تا برپایی قیامت زمین از حجت خالی نخواهد بود و اگر چنین نبود خداوند هرگز پرستیده نمی‌شد. (الاحتجاج، ج ۲، ص۳۱۷). "قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع): لَوْ بَقِيَتِ الْأَرْضُ يَوْماً وَاحِداً بِلَا إِمَامٍ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا، وَ لَعَذَّبَهُمُ اللَّهُ بِأَشَدِّ عَذَابِهِ، وَ ذَلِكَ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَنَا حُجَّةً فِي أَرْضِهِ وَ أَمَاناً لِأَهْلِها" حتی اگر زمین برای یک روز بدون امام بماند اهل خود را فرو می‌برد و خداوند آنها را با سخت‌ترین عذاب کیفر می‌کند. چرا که خداوند ما اهل بیت را حجت خود در زمین و امان برای اهل آن قرار داده است. (دلائل امامة، ص ۲۳۱).

[4] امامی میبدی، علی رضا، آموزه‌های مهدویت در آثار علامه طباطبائی، ص ۳۱- ۴۷.

[5] «و آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آن دو است به بازی نیافریدیم» سوره دخان، آیه ۳۸

[6] «جوهر انسان‌ها به مانند معادن طلا و نقره با یکدیگر متفاوت است.» بحارالأنوار، ج ۶۱، ص ۶۵، ح ۵۱

[7] «اگر زمین بدون امام شود دگرگون خواهد شد.» کافی، ج ۱، ص ۱۷۹، ح ۱۰

[8] رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۲۷۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]