توحید در معارف و سیره فاطمی

مقدمه

از منظر آیات و روایات، عبادت مطلوب و دارای ارزش آن است که برآمده از شناخت حقیقی نسبت به معبود باشد. امام صادق(ع) درباره جایگاه بصیرت و تأثیر آن در عمل انسان می‌فرماید: کسی که بدون بصیرت عمل کند، مانند کسی است که در غیر مسیر، راه بپیماید. سرعت حرکت چنین کسی، چیزی جز دورتر شدن از مقصد برایش به دنبال نمی‌آورد^[۱].

یکی از بهترین راه‌ها برای درک میزان معرفت و بصیرت فاطمی در عرصه عبادات، بررسی کلمات، مناجات‌ها و دعاهای اوست. از آنجا که کلمات آن حضرت در قالب دعاها و مناجات‌ها به خوبی گویای نوع نگاه او به ذات باری تعالی و صفات اوست، گزیده‌ای از آنها را مرور می‌کنیم^[۲].

نماز مخصوصی از حضرت فاطمه(س) برای قضای حوائج نقل شده است^[۳] که بعد از آن دعایی قرائت می‌شود. مضامین این دعا گویای آن است که به اعتقاد ایشان، علم به ذات و صفات الهی به طور کامل تنها برای خداوند ممکن است: «يَا مَنْ لَا يَعْلَمُ كَيْفَ هُوَ وَ حَيْثُ هُوَ وَ قُدْرَتِهِ إِلَّا هُوَ‌»^[۴]. ای آنکه جز او کسی نمی‌داند که چگونه و کجا و دارای چه قدرتی است.

آن حضرت در دعایی دیگر با اشاره به توحید افعالی خداوند در قالب حمد الهی می‌فرماید: «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي بِنِعْمَتِهِ بَلَغْتُ مَا بَلَغْتُ مِنَ الْعِلْمِ بِهِ وَ الْعَمَلِ لَهُ وَ الرَّغْبَةِ إِلَيْهِ وَ الطَّاعَةِ لِأَمْرِهِ...»^[۵]؛ حمد خدایی را که به واسطه نعمتش به درجات آگاهی از او، عمل برای او، رغبت به سوی او و اطاعت امر او نائل شدم. «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ قُوَّةً فِي عِبَادَتِكَ وَ تَبَصُّراً فِي كِتَابِكَ وَ فَهْماً فِي حُكْمِكَ»^[۶]. خدایا، از تو قوت در عبادتت و معرفت به کتابت و فهم حکمت را درخواست دارم.

همچنین درباره عظمت و قدرت الهی و گستره علم و رحمت او عرضه می‌دارد: «يَا مَنْ لَيْسَ دُونَهُ مَلِكٌ يُتَّقَى يَا مَنْ لَيْسَ لَهُ وَزِيرٌ يُؤْتَى يَا مَنْ لَيْسَ لَهُ حَاجِبٌ يُرْشَى يَا مَنْ لَيْسَ لَهُ بَوَّابٌ يُغْشَى يَا مَنْ لَا يَزْدَادُ عَلَى كَثْرَةِ السُّؤَالِ إِلَّا كَرَماً وَ جُوداً وَ عَلَى كَثْرَةِ الذُّنُوبِ إِلَّا عَفْواً وَ صَفْحاً...»^[۷]؛ ای کسی که پایین‌تر از او پادشاهی نیست که از او بترسند (زیرا هر قدرتی در کنار قدرت خدا ناچیز است). ای کسی که وزیری ندارد تا به جای او نزدش روند. ای کسی که پرده‌داری ندارد تا به او رشوه دهند. ای کسی که دربانی ندارد تا مانع دیدنش شود. ای کسی که در پاسخ به افزونی درخواست‌ها جز بر کرم و جود او افزوده نمی‌شود و بر فراوانی گناه، جز بخشش و گذشت نمی‌افزاید... .

«سُبْحَانَ ذِي الْعِزِّ الشَّامِخِ الْمُنِيفِ سُبْحَانَ ذِي الْجَلَالِ الْبَاذِخِ الْعَظِيمِ سُبْحَانَ ذِي الْمُلْكِ الْفَاخِرِ الْقَدِيمِ سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْبَهْجَةَ وَ الْجَمَالَ سُبْحَانَ مَنْ تَرَدَّى بِالنُّورِ وَ الْوَقَارِ سُبْحَانَ مَنْ يَرَى أَثَرَ النَّمْلِ فِي الصَّفَا سُبْحَانَ مَنْ يَرَى وَقْعَ الطَّيْرِ فِي الْهَوَاءِ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَكَذَا لَا هَكَذَا غَيْرُهُ»^[۸]؛ منزه است صاحب عزت افراشته و بلند، منزه است صاحب جلال والا که بزرگ است، منزه است صاحب ملک فاخر قدیم، منزه است کسی که خرمی و زیبایی در بر دارد، منزه است کسی که در او پوشش نور و وقار است، منزه است کسی که جای پای مورچه را بر سنگ می‌بیند، منزه است کسی که خط سیر پرنده را در هوا می‌بیند، منزه است کسی که چنین است و جز او کسی چنین نیست.

نگرش توحیدی فاطمه او را به کمال اخلاص در رفتار - از جمله عبادت - نائل کرده بود. ایشان رمز فرود آمدن بهترین خبرها و مصلحت‌های الهی برای انسان را، خالص نمودن عبادت در پیشگاه الهی برشمرده و می‌فرماید: «مَنْ أَصْعَدَ إِلَى اللَّهِ خَالِصَ عِبَادَتِهِ أَهْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ أَفْضَلَ مَصْلَحَتِهِ»^[۹].

آن کس که عبادت خالصانه‌اش را به پیشگاه الهی تقدیم دارد، خداوند برترین مصلحت‌های آن بنده را بر او فرو فرستد. چنین معرفت و بصیرتی او را به چنان توکلی می‌رساند که همه برنامه‌های زندگی‌اش را به ذات حق واگذار می‌کند و در مقام مناجات به درگاه ربوبی عرضه می‌دارد: «اللَّهُمَّ فَوَّضْتُ أَمْرِي إِلَيْكَ وَ أَلْجَأْتُ ظَهْرِي إِلَيْكَ وَ أَسْلَمْتُ نَفْسِي إِلَيْكَ بِمَا جَنَيْتُ عَلَيْهَا فَرَقاً مِنْكَ وَ خَوْفاً وَ طَمَعاً...»^[۱۰]؛ خداوندا، کار خویش را به تو سپردم و تو را پناه و پشتیبانم قرار دادم و جانم را پس از جنایتی که در حق آن کردم، به تو تسلیم می‌دارم؛ زیرا از تو می‌ترسم و [در عین حال] طمع در رحمت تو دارم...^[۱۱].

منابع

جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا

پانویس

↑ «عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ الْعَامِلُ عَلَى غَيْرِ بَصِيرَةٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ طَرِيقٍ لَا يَزِيدُهُ سُرْعَةُ السَّيْرِ إِلَّا بُعْداً»؛ (برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۹۸؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۳).
↑ نمونه‌های فراوان موجود در دعاهای رسیده از صدیقه کبری را در عوالم العلوم، از بحرانی اصفهانی جلد اول از مجلد فاطمه، ص۲۹۷ تا ۳۳۸ بنگرید.
↑ دو رکعت با پنجاه مرتبه سوره توحید در هر رکعت پس از حمد.
↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۳۰۳.
↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۷۳.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷، ص۳۳۸، به نقل از البلدالامین.
↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۳۰۲.
↑ ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص۳۸۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۹۱؛ طوسی، مصباح المتهجد، ص۶۷۱.
↑ منسوب به امام حسن عسکری، تفسیر الامام العسکری، ص۳۲۷؛ حلی، عدة الداعی، ص۲۱۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۷، ص۲۵۰؛ ج۶۸، ص۱۸۴.
↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۴۰۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۳، ص۸۶.
↑ جباری، محمد رضا، [[سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (کتاب)|سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا]]، ص۴۵.

[1] «عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَيْدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ الْعَامِلُ عَلَى غَيْرِ بَصِيرَةٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ طَرِيقٍ لَا يَزِيدُهُ سُرْعَةُ السَّيْرِ إِلَّا بُعْداً»؛ (برقی، المحاسن، ج۱، ص۱۹۸؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۳).

[2] نمونه‌های فراوان موجود در دعاهای رسیده از صدیقه کبری را در عوالم العلوم، از بحرانی اصفهانی جلد اول از مجلد فاطمه، ص۲۹۷ تا ۳۳۸ بنگرید.

[3] دو رکعت با پنجاه مرتبه سوره توحید در هر رکعت پس از حمد.

[4] شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۳۰۳.

[5] ابن طاووس، فلاح السائل، ص۱۷۳.

[6] مجلسی، بحارالانوار، ج۷، ص۳۳۸، به نقل از البلدالامین.

[7] شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۳۰۲.

[8] ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص۳۸۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۹۱؛ طوسی، مصباح المتهجد، ص۶۷۱.

[9] منسوب به امام حسن عسکری، تفسیر الامام العسکری، ص۳۲۷؛ حلی، عدة الداعی، ص۲۱۸؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۷، ص۲۵۰؛ ج۶۸، ص۱۸۴.

[10] ابن طاووس، فلاح السائل، ص۴۰۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۸۳، ص۸۶.

[11] جباری، محمد رضا، [[سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا (کتاب)|سیره اخلاقی و سبک زندگی حضرت زهرا]]، ص۴۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]