دحیة بن خلیفه کلبی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صحابه است. دحیة بن خلیفه کلبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دحیة بن خلیفه کلبی در قرآن - دحیة بن خلیفه کلبی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

دحیة بن خلیفه کلبی صحابی مشهور رسول خدا (ص) است، او مردی زیبا چهره بوده و گاهی جبرئیل به صورت دحیه کلبی نازل می‌شد. دحیه از سابقان در اسلام بوده و به غیر از جنگ بدر، در سایر جنگ حضور داشت. زمانی که رسول اکرم (ص) مأمور بود سران کشورهای بزرگ آن زمان را به دین مبین اسلام دعوت است، دحیه کلبی را به سوی قیصر روم فرستاد. برای دحیه نقش چندان برجسته‌ای بعد از رسول خدا (ص) در تاریخ نقل نشده و او در دوران خلافت معاویه از دنیا رفت.

مقدمه

دحیة بن خلیفة بن فروة از قبیله یمنی‌تبار کلب از کلان مجموعه قضاعه بود که در مرزهای حجاز و شام به سوی شمال می‌زیستند و از سوی روم بر این منطقه ولایت داشتند، ازاین‌رو او را کَلْبی و قضاعی خوانده‌اند. از وی، خانواده و پیشینه‌اش در دوره پیش از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست. وی از تاجرانی بود که به شام رفت‌ و آمد داشت و به یثرب کالاهای تجاری به ویژه مواد غذایی می‌آورد و همین امر سبب آشنایی او با پیامبر (ص) شد.

دحیه و نزول آیه

برپایه روایت مشهوری در تفاسیر، به هنگام گرانی و کمبود مواد غذایی، روزی دحیه با کالای تجاری خود که بیشتر خوراکی بود، با کاروانی تجاری به مدینه رسید و با نواختن طبل، حضور خود را اعلام داشت و مردم به رقابت از یکدیگر و برای خرید مواد غذایی مورد نیاز خود، رسول خدا (ص) را که در حال ارائه خطبه نماز جمعه بودند رها کرده و از مسجد خارج شدند و به سمت کاروان تجاری رفتند، ازاین‌رو آیه ﴿وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَيْهَا وَتَرَكُوكَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ در این باره نازل شد. بر پایه این آیه برخی نمازگزاران با مشاهده تجارت، پیامبر (ص) را رها کرده‌اند. با تکیه بر روایت شناخته شده ابن عباس در ترتیب نزول سوره‌های قرآن و موقعیت سوره جمعه در این روایت، این رخداد باید میان سال‌های ۵ـ۸ هجرت باشد.

دحیه سفیر پیامبر (ص) به سوی قیصر روم

در اواخر سال ۶ یا اوایل سال ۷ هجرت رسول خدا (ص) به دحیه مأموریت داد همراه تنی چند نامه ایشان را به هرقل، قیصر روم برساند و وی را به اسلام دعوت کند. او نخست به بُصری و سپس به حِمص از شهرهای شمالی شام رفت و آنجا با قیصر روم که در آن زمان در آن شهر جای گرفته بود، دیدار کرد و قیصر با او رفتاری شایسته داشت. در راه بازگشت از شام در محل "حِسمی" در نزدیکی تبوک، هنید و تنی از اطرافیانش از طایفه بنی‌ضلیع از قبیله جذام به دحیه حمله کرده و همه اموال و هدایایی را که قیصر به او داده بود غارت کردند. قبیله جذام که پیروی خود را از پیامبر (ص) اعلام کرده بودند، همراه رهبرشان رفاعة بن زید در پی بازگرداندن هدایای قیصر برآمدند؛ ولی هنید و همراهانش گریخته بودند، ازاین‌رو دحیه با جامه‌ای کهنه به مدینه بازگشت و نتیجه سفر خود و غارت اموالش را به پیامبر (ص) بازگفت. بر پایه گزارش دیگری، همزمان با غارت هنید، جذامیان با هنید درگیر شدند و اموال غارت شده را بازگرداندند. رسول خدا (ص) برای توبیخ هنید، پسر خوانده‌اش زید بن ‌حارثه را که خود نیز نَسَبی کلبی داشت، همراه دحیه و ۵۰۰ جنگجوی دیگر در همان سال ۶ هجرت به حِسمی اعزام کرد که در آن درگیری، هنید و همراهانش کشته شدند و زید با غنایم اسرای نبرد بازگشت.

بر اساس روایت انس بن مالک، دحیه در نبرد خیبر در سال ۷ شرکت داشت و صفیه دختر رهبر قبیله بنی‌نضیر، سهم غنیمت وی بود که رسول خدا (ص) او را به ۷ شتر خرید. به روایت دیگری، هنگامی که دحیه، صفیه را در میان اسرای خیبر دید، از رسول خدا (ص) خواست او را به دحیه ببخشد؛ ولی پیامبر (ص) با درخواست او مخالفت کرد و دختر عموی صفیه را به وی بخشید.

دحیه را تنومند، زیبا و سفیدرو وصف کرده‌اند، به گونه‌ای که در زیبایی مثال ‌زدنی بود و هرگاه به مدینه می‌آمد، همه دختران نوجوان برای دیدن او از خانه بیرون می‌رفتند و جبرئیل نیز هرگاه می‌خواست به چهره انسان متمثّل شود، به سیمای وی درمی‌آمد، چنان‌که گفته‌اند رسول خدا (ص) وی را شبیه جبرئیل دانست. بر پایه روایات متعددی، کسانی چون امام علی (ع)، حضرت زهرا (س)، ابوذر و عایشه با دحیه رویارو شده‌اند و سپس پیامبر (ص) به آنان فرموده که وی جبرئیل بود، ازاین‌رو از اطرافیان خود می‌خواست هنگامی که دحیه را نزدش می‌بینند، وارد نشوند. مانند این روایات را هنگام کمک‌های غیبی الهی در نبرد بدر و بنی‌قریظه نقل کرده‌اند.

زمان اسلام آوردن دحیه

درباره زمان و چگونگی اسلام آوردن او اطلاعات ضد و نقیضی ثبت شده است: به روایتی از ابن عباس، وی پس از وفات پیامبر (ص) و در زمان خلافت ابوبکر که فتوحات شام آغاز شده بود، اسلام آورده است، ولی ابن‌سعد، اسلام او را به پیش از نبرد بدر در سال دوم هجری نسبت داده و از آن با تعبیر "اَسلَمَ قدیما" یاد کرده که معمولاً برای کسانی به کار می‌رود که در دوره مکی مسلمان شده‌اند. آغاز همراهی دحیه با پیامبر (ص) در نبردهای ایشان را از پیکار احد در سال سوم هجری دانسته‌اند، لکن درباره نقش او در این جنگ‌ها اطلاعات مشخصی در دست نیست. در منابع صوفیانه قرن ۶ در گزارشی داستان گونه هست که وی از شاهان عرب بود و هنگامی که به مدینه آمد تا مسلمان شود، جبرئیل پیامبر (ص) را از آمدنش آگاه ساخت و حضرت از او به گرمی پذیرایی کرد. دحیه بر اثر رفتار پیامبر (ص) اسلام آورد و کشتن دخترانش را "گناهان" خود خواند که رسول خدا (ص) بر پایه وحی جبرئیل، این گناه را بخشوده دانست. این گزارش، تلویحی اشاره دارد که وی در این دیدار ۶۰ سال داشته است.

هدایایی میان دحیه و پیامبر (ص) رد و بدل شده است؛ شهبا قاطر رسول اکرم (ص) هدیه دحیه بود، همچنین وی از پسته و بادام‌هایی که از شام آورده بود به حضرت داد. گزارش دیگری، خشکبار هدیه شده را خرما، انجیر و کشمش یاد می‌کند. نقل کرده‌اند که وی گفت: پارچه‌هایی برای رسول خدا (ص) آوردند که یکی را به من بخشید و فرمود: آن را نصف کن؛ نصف آن را پیراهن خود کن و نیم دیگر را به همسرت بده تا آن را حجاب خود قرار دهد و به او بگو زیر آن لباسی بپوشد که ویژگی‌های وی را نمایان نکند؛ نیز گفته است که به رسول خدا (ص) لباسی از پشم و کفشی هدیه کردم؛ آن حضرت از آنها بهره‌برداری کرد تا پاره شدند و هیچ‌گاه نپرسید که آیا از پشم حیوانی ساخته شده‌اند که ذبح شرعی شده است؛ همچنین پیامبر (ص) خواهر او شراف را به عقد خود درآورد؛ ولی شراف در مسیر مدینه از دنیا رفت. به روایت علی بن مجاهد، دحیه نخست، خواهرزاده خود "خوله دختر هذیل" را به عقد حضرت درآورد؛ لکن او در مسیر راه از دنیا رفت؛ آنگاه شراف، خواهر خود را به عقد پیامبر (ص) درآورد که وی نیز در راه از دنیا رفت؛ همچنین گفته شده که دحیه با دره، دختر ابولهب عموی رسول‌خدا (ص)ازدواج کرد. این ازدواج‌ها بر پایه رسم قبایل و برای تحکیم روابط در مجموعه انجام گرفته‌اند.

عاقبت دحیه کلبی

دحیه در نبرد یرموک در سال ۱۳ هجرت حضور داشت و فرمانده یکی از گروه‌های نظامی بود و پس از فتح دمشق به همراه سوارانی عازم تَدمُر شد، تا آنجا را فتح کند. او مدتی نیز ساکن مصر بود. دحیه در مِزَّه روستای بزرگی در نزدیکی دمشقسکونت گزید و تاریخ وفات او روشن نیست؛ ولی گفته شده تا هنگام به قدرت رسیدن معاویه در سال ۴۰ هجری زنده بوده است و او را از صحابه بزرگسال شمرده‌اند. قبرش را در سردابی در قریه شجره در فلسطین یا مزّه دانسته‌اند. بازماندگان او در بقاع می‌زیستند.

منابع

1. اسماعیلی، مهران، مقاله «دحیه کلبی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲