دعا در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دعا است. دعا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دعا در لغت - دعا در قرآن - دعا در حدیث - دعا در اخلاق اسلامی - دعا در معارف دعا و زیارات - دعا در تربیت اسلامی - دعا در معارف و سیره نبوی - دعا در معارف و سیره علوی - دعا در معارف و سیره حسینی - دعا در معارف و سیره سجادی - دعا در معارف و سیره امام کاظم - دعا در معارف و سیره امام جواد - دعا در معارف مهدویت - دعا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

رسول اکرم (ص) همواره در زندگی انس با دعا داشتند و برای هر کاری دعای مخصوص به آن را می‌خواندند مانند دعاهای آن حضرت هنگام سوار شدن بر مرکب برای مسافرت؛ هنگام پوشیدن لباس نو؛ هنگام برخاستن از جایی؛ هنگام ورود به مسجد و خروج از آن و... .

مقدمه

انس با دعا و نیایش در سراسر زندگی پیامبر دیده می‌شود. آن قدر برای نماز و نیایش با خدا می‌ایستاد که پاهای مبارکش ورم می‌کرد و چهره‌اش زرد می‌شد. یکی از اصحاب به آن حضرت عرض کرد: مگر نه این است که خداوند در گذشته و آینده، تو را از گناه دور نگه داشته است. پس چرا خود را این‌گونه به زحمت می‌افکنی؟ پیامبر در پاسخ او فرمود: «أَ فَلَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً».

دعا‌

واژه "دعا"، در لغت، برگرفته از کلمه "دَعَو" و به معنای "متمایل کردن چیزی به سمت خود به کمک صدا و بیان است". بر این اساس، اصل با "دعا"، خواندن با صوت و لفظ است.

از دعا در احادیث و روایات پیامبر خدا (ص)، با عنوان "برترین عبادات" و "مغز عبادات" یاد شده است؛ عملی که هیچ چیز از آن، نزد خداوند متعال، گرامی‌تر نیست. رسول اکرم (ص) دعا را کلید دَرِ رحمت و سلاح مؤمن، ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین می‌دانست. و می‌فرمود: "با سلاح دعا به استقبال بلاها بروید" و "امواج بلا را با دعا از خود برگردانید". رسول خدا (ص) بر دعا در زمان آسایش و گشایش بسیار تأکید داشت و آن را خیر هر دو سرا بر می‌شمرد و می‌فرمود: "هرکس می‌خواهد که خداوند در سختی و مصیبت، دعای او را اجابت کند، هنگام گشایش، فراوان دعا کند". همچنین آن حضرت کم دعا کردن را باعث نزول بلاها معرفی کرده، می‌فرمود: "بسیار دعا کنید که دعا حتّی قضای محتوم (تقدیر قطعی خداوند) را بر می‌گردانَد". و می‌فرمود: "هیچ چیز نزد خداوند عزوجل، محبوب‌تر از آن نیست که از او درخواست شود؛ پس هیچ یک از شما شرم نکند از اینکه از خداوند بخواهد درخواست کند"؛ همچنین می‌فرمود: "پس هر یک از شما حاجتش را از پروردگارش بخواهد؛ حتی نمک غذایش را و بند کفش پاره شده‌اش را هم از او بخواهد". نیز فرموده است: "هرگاه یکی از شما چیزی از خدا می‌خواهد، بسیار بخواهد، زیرا از پروردگار‌ خویش می‌خواهد". در جای دیگر هم فرموده است: "خداوند بسیاری از خوبی‌ها را از بنده‌اش دریغ می‌دارد و می‌فرماید: "به او نمی‌دهم تا از من بخواهد".

شروط اجابت دعا‌

پیامبر اکرم (ص) استجابت دعاها را دارای شروطی دانسته‌اند که در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم:‌

صفای باطن

در برخی روایات نقل شده از رسول خدا (ص)، صفای باطن و پاکی ضمیر، از شروط اجابت دعا دانسته و از مسلمانان چنین خواسته شده است: با انگیزه و نیت صادقانه و دلی پاک از خدا بخواهید".

حضور قلب

ایشان دعای برخاسته از دل فرد غافل و بی‌توجه را شایسته اجابت الهی نمی‌دانست و می‌فرمود: "دعایی که با حضور قلب باشد، رد نمی‌شود".

رزق حلال‌

رسول خدا (ص) دعا را کلید حاجت و لقمه حلال را دندانه‌های آن کلید دانسته، فرموده است: "هر که خوش دارد دعایش مستجاب شود، باید در آمدش را پاک کند". در حدیثی دیگر آمده است: "بنده، دستش را به سوی خدا بر می‌دارد، در حالی که خوراکش حرام است. با چنین وضعی، چگونه دعایش پذیرفته می‌شود؟"

روایت شده است که روزی مردی خطاب به آن حضرت گفت: "دوست دارم دعایم مستجاب شود"؛ پیامبر خدا (ص) در پاسخ او فرمود: "از حرام دوری کن، دعایت مستجاب می‌شود".

ابن عباس نیز روایت کرده است که چون این آیه نزد رسول اکرم (ص) تلاوت شد: "ای مردم! از آن‌چه در زمین، حلال و پاکیزه است، بخورید"؛ سعد بن ابی وقّاص برخاست و گفت: "ای پیامبر خدا (ص)! دعا کن که خدا مرا مستجاب الدعوه گرداند"؛ پیامبر (ص) به او فرمود: "ای سعد! خوراکت را پاک گردان تا مستجاب الدعوه شوی. سوگند به آن که جان محمّد (ص) در دست اوست، بنده‌ای که لقمه حرام به شکمش وارد می‌کند، چهل روز، هیچ عملی از او پذیرفته نمی‌شود. هر بنده‌ای که گوشتش از حرام و ربا بروید، آتش به او سزاوارتر است".

عمل

آن حضرت (ص) دعا کننده بدون عمل را به تیراندازی تشبیه کردند که با کمان بی‌زه، نیز می‌اندازد. آن حضرت فرموده است: "از خداوند عزوجل فرمان ببرید تا او نیز [با اجابت خواسته‌هایتان] از شما فرمان ببرد".

مقتضای حکمت و مصلحت‌

خداوند برخی دعاهای بندگانش را به سبب مصلحت و یا حکمتی برآورده نمی‌سازد. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: "گاهی آدمی حاجتی را از خدا می‌طلبد؛ امّا خداوند به سبب خیر و مصلحتش، آن را از او دور می‌گردانَد و به او نمی‌دهد". همچنین ایشان در روایت دیگری فرموده است: "همانا بنده در آستانه رسیدن به حاجتی از حاجت‌های دنیا قرار می‌گیرد؛ امّا خداوند از فراز هفت آسمان، از او یاد می‌کند و می‌فرماید: "فرشتگان من! این بنده‌ام به حاجتی از حاجت‌های دنیا نزدیک شده است؛ اگر در آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش را برایش گشوده‌ام؛ پس، آن را از او دور کنید!".

موانع اجابت دعا

از دیگر موانع استجابت دعا می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ستم کردن‌

پیامبر خدا (ص) ستم به دیگران را باعث اجابت نشدن دعا می‌دانست و می‌فرمود "ستم نکنید که در این صورت، دعا می‌کنید و دعایتان مستجاب نمی‌شود؛ باران می‌طلبید و نازل نمی‌شود، و از خدا یاری می‌جویید و یاری نمی‌شوید".

بریدن از خویشاوندان

بریدن از خویشاوند و ترک صله رحم نیز مانع استجابت دعاست. پیامبر (ص) می‌فرماید: "بُریدن پیوند خویشاوندی، مانع اجابت دعا می‌شود".

امید بستن به غیر خدا

رسول خدا (ص) در این باره فرموده است: "هر گاه یکی از شما خواست که آن‌چه را از پروردگارش می‌خواهد، به او بدهد، باید از همه مردم، چشم امید بر کَند و به غیر خدا هرگز امیدی نداشته باشد. پس هرگاه خدا قلب بنده‌ای را این گونه دانست، هر چه را که او از خدا بخواهد، به او عطا می‌کند".

بهترین اوقات دعا

در احادیث رسول خدا (ص) اوقاتی بهترین زمان‌های استجابت دعا معرفی شده‌اند، مانند شب‌های جمعه، شب نیمه شعبان، شب عرفه، شبهای عیدهای قربان و فطر، دل شب، هنگام سحرگاهان، هنگام اذان، بین اذان و اقامه، هنگام نماز، هنگام سجده، روز جمعه، اول رجب، ماه رمضان و....

بافضیلت‌ترین حالت‌ها و مکان‌ها برای دعا

همچنین پیامبر خدا (ص) در بیانات خود، برخی اماکن را با فضیلت‌ترین مکان‌ها برای استجابت دعا دانسته‌اند؛ در روایتی از ایشان نقل شده است که در هفت حالت و مکان، دست‌ها را به دعا بلند کنید: "در حال نماز؛ هنگام دیدن کعبه؛ در بالای صفا و مروه؛ در شامگاه عرفه؛ در هنگام حضور در جمع، در کنار دو جمره، و در زمان خواندن نماز میّت".

برخی از دعاهای پیامبر خاتم (ص)

برخی از دعاهای پیامبر (ص) عبارت است از:

1. آن حضرت هنگام سوار شدن بر مرکب برای مسافرت، پس از سه بار تکبیر گفتن می‌فرمود: «﴿سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ﴾ اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْئَلُكَ فِي سَفَرِنَا هَذَا البِرَّ وَ التَّقْوى وَ مِنَ الْعَمَلِ مَا تَرْضَى، اللَّهُمَّ هَوِّنْ عَلَيْنَا سَفَرَنَا وَ اطْوِ عَنَّا بُعْدَهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَ الْخَلِيفَةُ فِي الأَهْلِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَناءِ السَّفَرِ وَ كَآبَةِ المُنْقَلِبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِي الْأَهْلِ وَ الْمَالِ»؛ منزه است خدایی که این مرکب را مسخر ما گرداند و گرنه خود نمی‌توانستیم آن را نزدیک سازیم و ما به سوی خدایمان باز می‌گردیم. خداوندا! از تو می‌خواهیم که در این سفر، نیکی و تقوا و عمل موردپسند خودت را نصیب ما کنی. خداوندا! این سفر را بر ما آسان و دوری آن را نزدیک گردان. خداوندا! تو در سفر همراه ما و در میان خانواده ما جانشین ما هستی. خداوندا! من از رنج و گرفتاری سفر و خبر ناگوار هنگام بازگشت از سفر و دیدن منظره‌های ناپسند در مورد خانواده و مال به تو پناه می‌برم.
2. همچنین رسول اکرم (ص) هنگام پوشیدن لباس نو می‌فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَسَانِي مَا يُوَارِي عَوْرَتِي وَ أَتَجَمَّلُ بِهِ فِي النَّاسِ» «ستایش خدایی را که به من لباسی پوشانید که عورتم را می‌پوشد و با آن در میان مردم آراسته می‌گردم».
3. پیامبر اسلام هنگام برخاستن از جایی می‌فرمود: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ- أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ‌» «منزه هستی ای خداوند که به ستایش تو مشغولم. گواهی می‌دهم که جز تو خدایی نیست و از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو توبه می‌کنم».
4. دعای پیامبر اکرم (ص) هنگام ورود به مسجد و خروج از آن نیز شنیدنی است. حضرت هنگام ورود به مسجد می‌فرمود: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أَبْوَابَ رَحْمَتِكَ‌»؛ «خداوندا! درهای رحمت خود را به روی من بگشای». همچنین وقتی از مسجد خارج می‌شد، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أَبْوَابَ رِزْقِكَ‌»؛ «خداوندا! درهای روزی خودت را به روی من بگشای».
5. ایشان هنگام رفتن به بستر و خوابیدن می‌فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ أَمُوتُ وَ أَحْيَا وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِي وَ اسْتُرْ عَوْرَتِي وَ أَدِّ عَنِّي أَمَانَتِي»؛ به نام خدا می‌میرم و زنده می‌شوم و به سوی خداوند رهسپار می‌گردم. خداوندا! نگرانی من را به آرامش بدل گردان و زشتی‌های مرا بپوشان و امانت مرا از جانب من ادا فرما.
6. هنگامی که بر سر سفره حاضر می‌شد، می‌فرمود: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ مَا أَحْسَنَ مَا تَبْتَلِينَا سُبْحَانَكَ مَا أَكْثَرَ مَا تُعْطِينَا سُبْحَانَكَ مَا أَكْثَرَ مَا تُعَافِينَا اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيْنَا وَ عَلَى فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ». آنگاه که سفره غذا را برای حضرت گستراندند، می‌فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا نِعْمَةً مَشْكُورَةً تَصِلُ بِهَا نِعْمَةَ الْجَنَّةِ»؛ «به نام خدا. خداوندا! این غذا را از نعمت‌هایی قرار ده که مورد سپاس قرار گیرد و آن را به نعمت بهشت پیوند ده». آن حضرت وقتی دست به سمت غذا می‌برد، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِيمَا رَزَقْتَنَا وَ عَلَيْكَ خَلَفُهُ‌»؛ «به نام خدا. خداوندا! در این نعمتی که روزی ما کردی، برای ما برکت قرار ده و جای آن را هم روزی تازه‌ای عنایت کن». هنگام برچیدن سفره نیز می‌فرمود: «اللَّهُمَّ أَكْثَرْتَ‌، وَ أَطَبْتَ‌، وَ بَارَكْتَ‌، فَأَشْبَعْتَ‌، وَ أَرْوَيْتَ، الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يُطْعِمُ وَ لَا يُطْعَمُ» «خداوندا! نعمت فراوان و پاکیزه و بابرکت دادی و سیر کردی و سیراب ساختی. ستایش خدایی را که طعام می‌دهد و خود به طعام نیاز ندارد».
7. پیامبر اکرم (ص) وقتی که از قبرستان می‌گذشت، می‌فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ مِنْ دِيَارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ‌، وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ بِكُمْ لَاحِقُونَ» «درود بر شما از جانب مؤمنان. ما نیز هرگاه که خداوند بخواهد، به شما خواهیم پیوست».
8. ایشان وقتی که افطار می‌کرد، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنَا وَ عَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمَأُ وَ ابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَ بَقِيَ الْأَجْرُ»؛ خداوندا! برای تو روزه گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم. پس از ما بپذیر. تشنگی تمام شد و رگ‌های بدن پر از خون شدند و پاداش باقی می‌ماند.
9. آن حضرت، معمولاً پس از نماز این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي خَطائي وَ ذُنوبِي كُلَّهَا اللَّهُمَّ أَنْعِمِي وَ اَحْيِني وَ ارْزُقْنِي وَ اهْدِنِي لِصالِحِ الْأَعْمَالِ وَ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهُ لَا يَهْدِي لِصَالِحِهَا إِلّا أَنْتَ وَ لَا يَصْرِفُ عَنْ سَيِّئِهَا إِلّا أَنْتَ».
10. هنگامی که صدای اذان را می‌شنید، با بازگو کردن جمله‌های آن، در پایان اذان می‌فرمود: «اللَّهُمَّ رَبَّ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ الصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ أَعْطِ مُحَمَّداً سُؤْلَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسِيلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِي أُمَّتِهِ‌».
11. هنگام دیدن هلال ماه نو، دست‌ها را بلند می‌کرد و می‌گفت: «اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَيْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِيمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ».
12. ایشان در ابتدای سال نو چنین دعا می‌فرمود: «اللَّهُمَّ أَنْتَ الْإِلَهُ الْقَدِيمُ وَ هَذِهِ سَنَةٌ جَدِيدَةٌ فَأَسْأَلُكَ فِيهَا الْعِصْمَةَ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ الْقُوَّةَ عَلَى هَذِهِ النَّفْسِ الْأَمَّارَةِ بِالسُّوءِ وَ الِاشْتِغَالَ بِمَا يُقَرِّبُنِي إِلَيْكَ يَا كَرِيمُ يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ يَا عِمَادَ مَنْ لَا عِمَادَ لَهُ يَا ذَخِيرَةَ مَنْ لَا ذَخِيرَةَ لَهُ يَا حِرْزَ مَنْ لَا حِرْزَ لَهُ يَا غِيَاثَ مَنْ لَا غِيَاثَ لَهُ».

آن طور که نمایان است، روحیه دعا و استعانت از خدا در تمام کارهای پیامبر اکرم (ص) وجود دارد و ایشان از سلاح دعا برای ارتباط با مبدأ آفرینش و شکرگزاری به پاس نعمت‌های خداوندی بهره می‌گرفت.

پرسش مستقیم

• سیره پیامبر خاتم در انجام دعا و نیایش چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت
3. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی