دعا در معارف و سیره نبوی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

رسول اکرم (ص) همواره در زندگی انس با دعا داشتند و برای هر کاری دعای مخصوص به آن را می‌خواندند مانند دعاهای آن حضرت هنگام سوار شدن بر مرکب برای مسافرت؛ هنگام پوشیدن لباس نو؛ هنگام برخاستن از جایی؛ هنگام ورود به مسجد و خروج از آن و... .

مقدمه

انس با دعا و نیایش در سراسر زندگی پیامبر دیده می‌شود. آن قدر برای نماز و نیایش با خدا می‌ایستاد که پاهای مبارکش ورم می‌کرد و چهره‌اش زرد می‌شد. یکی از اصحاب به آن حضرت عرض کرد: مگر نه این است که خداوند در گذشته و آینده، تو را از گناه دور نگه داشته است. پس چرا خود را این‌گونه به زحمت می‌افکنی؟ پیامبر در پاسخ او فرمود: «أَ فَلَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً»[۱].[۲]

دعا‌

واژه "دعا"، در لغت، برگرفته از کلمه "دَعَو" و به معنای "متمایل کردن چیزی به سمت خود به کمک صدا و بیان است"[۳]. بر این اساس، اصل با "دعاخواندن با صوت و لفظ است.

از دعا در احادیث و روایات پیامبر خدا (ص)، با عنوان "برترین عبادات"[۴] و "مغز عبادات"[۵] یاد شده است؛ عملی که هیچ چیز از آن، نزد خداوند متعال، گرامی‌تر نیست[۶]. رسول اکرم (ص) دعا را کلید دَرِ رحمت[۷] و سلاح مؤمن، ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین می‌دانست[۸]. و می‌فرمود: "با سلاح دعا به استقبال بلاها بروید"[۹] و "امواج بلا را با دعا از خود برگردانید"[۱۰]. رسول خدا (ص) بر دعا در زمان آسایش و گشایش بسیار تأکید داشت و آن را خیر هر دو سرا بر می‌شمرد[۱۱] و می‌فرمود: "هرکس می‌خواهد که خداوند در سختی و مصیبت، دعای او را اجابت کند، هنگام گشایش، فراوان دعا کند"[۱۲]. همچنین آن حضرت کم دعا کردن را باعث نزول بلاها معرفی کرده[۱۳]، می‌فرمود: "بسیار دعا کنید که دعا حتّی قضای محتوم (تقدیر قطعی خداوند) را بر می‌گردانَد"[۱۴]. و می‌فرمود: "هیچ چیز نزد خداوند عزوجل، محبوب‌تر از آن نیست که از او درخواست شود؛ پس هیچ یک از شما شرم نکند از اینکه از خداوند بخواهد درخواست کند"[۱۵]؛ همچنین می‌فرمود: "پس هر یک از شما حاجتش را از پروردگارش بخواهد؛ حتی نمک غذایش را و بند کفش پاره شده‌اش را هم از او بخواهد"[۱۶]. نیز فرموده است: "هرگاه یکی از شما چیزی از خدا می‌خواهد، بسیار بخواهد، زیرا از پروردگار‌ خویش می‌خواهد"[۱۷]. در جای دیگر هم فرموده است: "خداوند بسیاری از خوبی‌ها را از بنده‌اش دریغ می‌دارد و می‌فرماید: "به او نمی‌دهم تا از من بخواهد"[۱۸].[۱۹]

شروط اجابت دعا‌

پیامبر اکرم (ص) استجابت دعاها را دارای شروطی دانسته‌اند که در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم:‌

صفای باطن

در برخی روایات نقل شده از رسول خدا (ص)، صفای باطن و پاکی ضمیر، از شروط اجابت دعا دانسته و از مسلمانان چنین خواسته شده است: با انگیزه و نیت صادقانه و دلی پاک از خدا بخواهید"[۲۰].[۲۱]

حضور قلب

ایشان دعای برخاسته از دل فرد غافل و بی‌توجه را شایسته اجابت الهی نمی‌دانست[۲۲] و می‌فرمود: "دعایی که با حضور قلب باشد، رد نمی‌شود"[۲۳].[۲۴]

رزق حلال‌

رسول خدا (ص) دعا را کلید حاجت و لقمه حلال را دندانه‌های آن کلید دانسته[۲۵]، فرموده است: "هر که خوش دارد دعایش مستجاب شود، باید در آمدش را پاک کند"[۲۶]. در حدیثی دیگر آمده است: "بنده، دستش را به سوی خدا بر می‌دارد، در حالی که خوراکش حرام است. با چنین وضعی، چگونه دعایش پذیرفته می‌شود؟"[۲۷]

روایت شده است که روزی مردی خطاب به آن حضرت گفت: "دوست دارم دعایم مستجاب شود"؛ پیامبر خدا (ص) در پاسخ او فرمود: "از حرام دوری کن، دعایت مستجاب می‌شود"[۲۸].

ابن عباس نیز روایت کرده است که چون این آیه نزد رسول اکرم (ص) تلاوت شد: "ای مردم! از آن‌چه در زمین، حلال و پاکیزه است، بخورید"[۲۹]؛ سعد بن ابی وقّاص برخاست و گفت: "ای پیامبر خدا (ص)! دعا کن که خدا مرا مستجاب الدعوه گرداند"؛ پیامبر (ص) به او فرمود: "ای سعد! خوراکت را پاک گردان تا مستجاب الدعوه شوی. سوگند به آن که جان محمّد (ص) در دست اوست، بنده‌ای که لقمه حرام به شکمش وارد می‌کند، چهل روز، هیچ عملی از او پذیرفته نمی‌شود. هر بنده‌ای که گوشتش از حرام و ربا بروید، آتش به او سزاوارتر است"[۳۰].[۳۱]

عمل

آن حضرت (ص) دعا کننده بدون عمل را به تیراندازی تشبیه کردند که با کمان بی‌زه، نیز می‌اندازد[۳۲]. آن حضرت فرموده است: "از خداوند عزوجل فرمان ببرید تا او نیز [با اجابت خواسته‌هایتان] از شما فرمان ببرد"[۳۳].[۳۴]

مقتضای حکمت و مصلحت‌

خداوند برخی دعاهای بندگانش را به سبب مصلحت و یا حکمتی برآورده نمی‌سازد. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: "گاهی آدمی حاجتی را از خدا می‌طلبد؛ امّا خداوند به سبب خیر و مصلحتش، آن را از او دور می‌گردانَد و به او نمی‌دهد". [۳۵] همچنین ایشان در روایت دیگری فرموده است: "همانا بنده در آستانه رسیدن به حاجتی از حاجت‌های دنیا قرار می‌گیرد؛ امّا خداوند از فراز هفت آسمان، از او یاد می‌کند و می‌فرماید: "فرشتگان من! این بنده‌ام به حاجتی از حاجت‌های دنیا نزدیک شده است؛ اگر در آن را برایش بگشایم، دری به سوی آتش را برایش گشوده‌ام؛ پس، آن را از او دور کنید!"[۳۶].[۳۷]

موانع اجابت دعا

از دیگر موانع استجابت دعا می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ستم کردن‌

پیامبر خدا (ص) ستم به دیگران را باعث اجابت نشدن دعا می‌دانست و می‌فرمود "ستم نکنید که در این صورت، دعا می‌کنید و دعایتان مستجاب نمی‌شود؛ باران می‌طلبید و نازل نمی‌شود، و از خدا یاری می‌جویید و یاری نمی‌شوید"[۳۸].

بریدن از خویشاوندان

بریدن از خویشاوند و ترک صله رحم نیز مانع استجابت دعاست. پیامبر (ص) می‌فرماید: "بُریدن پیوند خویشاوندی، مانع اجابت دعا می‌شود"[۳۹].

امید بستن به غیر خدا

رسول خدا (ص) در این باره فرموده است: "هر گاه یکی از شما خواست که آن‌چه را از پروردگارش می‌خواهد، به او بدهد، باید از همه مردم، چشم امید بر کَند و به غیر خدا هرگز امیدی نداشته باشد. پس هرگاه خدا قلب بنده‌ای را این گونه دانست، هر چه را که او از خدا بخواهد، به او عطا می‌کند"[۴۰].[۴۱]

بهترین اوقات دعا

در احادیث رسول خدا (ص) اوقاتی بهترین زمان‌های استجابت دعا معرفی شده‌اند، مانند شب‌های جمعه[۴۲]، شب نیمه شعبان[۴۳]، شب عرفه[۴۴]، شبهای عیدهای قربان و فطر[۴۵]، دل شب[۴۶]، هنگام سحرگاهان[۴۷]، هنگام اذان[۴۸]، بین اذان و اقامه[۴۹]، هنگام نماز[۵۰]، هنگام سجده[۵۱]، روز جمعه[۵۲]، اول رجب[۵۳]، ماه رمضان[۵۴] و...[۵۵].

بافضیلت‌ترین حالت‌ها و مکان‌ها برای دعا

همچنین پیامبر خدا (ص) در بیانات خود، برخی اماکن را با فضیلت‌ترین مکان‌ها برای استجابت دعا دانسته‌اند؛ در روایتی از ایشان نقل شده است که در هفت حالت و مکان، دست‌ها را به دعا بلند کنید: "در حال نماز؛ هنگام دیدن کعبه؛ در بالای صفا و مروه؛ در شامگاه عرفه؛ در هنگام حضور در جمع، در کنار دو جمره، و در زمان خواندن نماز میّت"[۵۶].[۵۷]

برخی از دعاهای پیامبر خاتم (ص)

برخی از دعاهای پیامبر (ص) عبارت است از:

  1. آن حضرت هنگام سوار شدن بر مرکب برای مسافرت، پس از سه بار تکبیر گفتن می‌فرمود: «سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ[۵۸] اللَّهُمَّ إِنَّا نَسْئَلُكَ فِي سَفَرِنَا هَذَا البِرَّ وَ التَّقْوى وَ مِنَ الْعَمَلِ مَا تَرْضَى، اللَّهُمَّ هَوِّنْ عَلَيْنَا سَفَرَنَا وَ اطْوِ عَنَّا بُعْدَهُ اللَّهُمَّ أَنْتَ الصَّاحِبُ فِي السَّفَرِ وَ الْخَلِيفَةُ فِي الأَهْلِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنْ عَناءِ السَّفَرِ وَ كَآبَةِ المُنْقَلِبِ وَ سُوءِ الْمَنْظَرِ فِي الْأَهْلِ وَ الْمَالِ»[۵۹]؛ منزه است خدایی که این مرکب را مسخر ما گرداند و گرنه خود نمی‌توانستیم آن را نزدیک سازیم و ما به سوی خدایمان باز می‌گردیم. خداوندا! از تو می‌خواهیم که در این سفر، نیکی و تقوا و عمل موردپسند خودت را نصیب ما کنی. خداوندا! این سفر را بر ما آسان و دوری آن را نزدیک گردان. خداوندا! تو در سفر همراه ما و در میان خانواده ما جانشین ما هستی. خداوندا! من از رنج و گرفتاری سفر و خبر ناگوار هنگام بازگشت از سفر و دیدن منظره‌های ناپسند در مورد خانواده و مال به تو پناه می‌برم.
  2. همچنین رسول اکرم (ص) هنگام پوشیدن لباس نو می‌فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَسَانِي مَا يُوَارِي عَوْرَتِي وَ أَتَجَمَّلُ بِهِ فِي النَّاسِ» «ستایش خدایی را که به من لباسی پوشانید که عورتم را می‌پوشد و با آن در میان مردم آراسته می‌گردم»[۶۰].
  3. پیامبر اسلام هنگام برخاستن از جایی می‌فرمود: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِكَ- أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ‌» «منزه هستی ای خداوند که به ستایش تو مشغولم. گواهی می‌دهم که جز تو خدایی نیست و از تو آمرزش می‌خواهم و به سوی تو توبه می‌کنم»[۶۱].
  4. دعای پیامبر اکرم (ص) هنگام ورود به مسجد و خروج از آن نیز شنیدنی است. حضرت هنگام ورود به مسجد می‌فرمود: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أَبْوَابَ رَحْمَتِكَ‌»؛ «خداوندا! درهای رحمت خود را به روی من بگشای». همچنین وقتی از مسجد خارج می‌شد، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أَبْوَابَ رِزْقِكَ‌»؛ «خداوندا! درهای روزی خودت را به روی من بگشای»[۶۲].
  5. ایشان هنگام رفتن به بستر و خوابیدن می‌فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ أَمُوتُ وَ أَحْيَا وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِي وَ اسْتُرْ عَوْرَتِي وَ أَدِّ عَنِّي أَمَانَتِي»[۶۳]؛ به نام خدا می‌میرم و زنده می‌شوم و به سوی خداوند رهسپار می‌گردم. خداوندا! نگرانی من را به آرامش بدل گردان و زشتی‌های مرا بپوشان و امانت مرا از جانب من ادا فرما.
  6. هنگامی که بر سر سفره حاضر می‌شد، می‌فرمود: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ مَا أَحْسَنَ مَا تَبْتَلِينَا سُبْحَانَكَ مَا أَكْثَرَ مَا تُعْطِينَا سُبْحَانَكَ مَا أَكْثَرَ مَا تُعَافِينَا اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَيْنَا وَ عَلَى فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ»[۶۴]. آنگاه که سفره غذا را برای حضرت گستراندند، می‌فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا نِعْمَةً مَشْكُورَةً تَصِلُ بِهَا نِعْمَةَ الْجَنَّةِ»؛ «به نام خدا. خداوندا! این غذا را از نعمت‌هایی قرار ده که مورد سپاس قرار گیرد و آن را به نعمت بهشت پیوند ده»[۶۵]. آن حضرت وقتی دست به سمت غذا می‌برد، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِيمَا رَزَقْتَنَا وَ عَلَيْكَ خَلَفُهُ‌»؛ «به نام خدا. خداوندا! در این نعمتی که روزی ما کردی، برای ما برکت قرار ده و جای آن را هم روزی تازه‌ای عنایت کن»[۶۶]. هنگام برچیدن سفره نیز می‌فرمود: «اللَّهُمَّ أَكْثَرْتَ‌، وَ أَطَبْتَ‌، وَ بَارَكْتَ‌، فَأَشْبَعْتَ‌، وَ أَرْوَيْتَ، الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يُطْعِمُ وَ لَا يُطْعَمُ» «خداوندا! نعمت فراوان و پاکیزه و بابرکت دادی و سیر کردی و سیراب ساختی. ستایش خدایی را که طعام می‌دهد و خود به طعام نیاز ندارد»[۶۷].
  7. پیامبر اکرم (ص) وقتی که از قبرستان می‌گذشت، می‌فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ مِنْ دِيَارِ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ‌، وَ إِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ بِكُمْ لَاحِقُونَ» «درود بر شما از جانب مؤمنان. ما نیز هرگاه که خداوند بخواهد، به شما خواهیم پیوست»[۶۸].
  8. ایشان وقتی که افطار می‌کرد، می‌فرمود: «اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنَا وَ عَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمَأُ وَ ابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَ بَقِيَ الْأَجْرُ»[۶۹]؛ خداوندا! برای تو روزه گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم. پس از ما بپذیر. تشنگی تمام شد و رگ‌های بدن پر از خون شدند و پاداش باقی می‌ماند.
  9. آن حضرت، معمولاً پس از نماز این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِي خَطائي وَ ذُنوبِي كُلَّهَا اللَّهُمَّ أَنْعِمِي وَ اَحْيِني وَ ارْزُقْنِي وَ اهْدِنِي لِصالِحِ الْأَعْمَالِ وَ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهُ لَا يَهْدِي لِصَالِحِهَا إِلّا أَنْتَ وَ لَا يَصْرِفُ عَنْ سَيِّئِهَا إِلّا أَنْتَ»[۷۰].
  10. هنگامی که صدای اذان را می‌شنید، با بازگو کردن جمله‌های آن، در پایان اذان می‌فرمود: «اللَّهُمَّ رَبَّ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَ الصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ أَعْطِ مُحَمَّداً سُؤْلَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بَلِّغْهُ الدَّرَجَةَ الْوَسِيلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَ تَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ فِي أُمَّتِهِ‌»[۷۱].
  11. هنگام دیدن هلال ماه نو، دست‌ها را بلند می‌کرد و می‌گفت: «اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَيْنَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِيمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ»[۷۲].
  12. ایشان در ابتدای سال نو چنین دعا می‌فرمود: «اللَّهُمَّ أَنْتَ الْإِلَهُ الْقَدِيمُ وَ هَذِهِ سَنَةٌ جَدِيدَةٌ فَأَسْأَلُكَ فِيهَا الْعِصْمَةَ مِنَ الشَّيْطَانِ وَ الْقُوَّةَ عَلَى هَذِهِ النَّفْسِ الْأَمَّارَةِ بِالسُّوءِ وَ الِاشْتِغَالَ بِمَا يُقَرِّبُنِي إِلَيْكَ يَا كَرِيمُ يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ يَا عِمَادَ مَنْ لَا عِمَادَ لَهُ يَا ذَخِيرَةَ مَنْ لَا ذَخِيرَةَ لَهُ يَا حِرْزَ مَنْ لَا حِرْزَ لَهُ يَا غِيَاثَ مَنْ لَا غِيَاثَ لَهُ»[۷۳].

آن طور که نمایان است، روحیه دعا و استعانت از خدا در تمام کارهای پیامبر اکرم (ص) وجود دارد و ایشان از سلاح دعا برای ارتباط با مبدأ آفرینش و شکرگزاری به پاس نعمت‌های خداوندی بهره می‌گرفت[۷۴].

پرسش مستقیم

منابع

پانویس

  1. «آیا بنده سپاس‌گزار خدا نباشم» بحارالانوار، ج۱۷، ص۲۵۷و ۲۸۷.
  2. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی ص ۳۲ و مروارید نبوت ص ۱۱.
  3. معجم مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۳۵۸.
  4. وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۱؛ حسن بن ابی الحسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۴۸؛ مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۳۷؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۱۷۰ و کنزالعمال، ج ۲، ص ۶۵.
  5. ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۴۸؛ اعلام الدین، ص ۲۷۸؛ عدة الداعی، ص ۲۹؛ الطبرانی، کتاب الدعاء، ص ۲۴ و الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۶۵۴.
  6. جامع الاخبار، ص ۱۳۱؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۳۶۲؛ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۱، ص ۴۹۰ و البخاری، الأدب المفرد، ص ۱۵۴.
  7. الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۶۵۴ و کنزالعمال، ج ۲، ص ۶۲.
  8. مکارم الاخلاق، ص ۲۶۸؛ الکافی، ج ۲، ص ۲۶۸؛ محمد بن محمد کوفی، الجعفریات، ص ۲۲۲؛ ابن ابی جمهور، عوالی اللآلی، ج ۴، ص ۱۹؛ المستدرک، ج ۱، ص ۴۹۲؛ مسند ابویعلی، ج ۱، ص ۳۴۴ و مسند الشهاب، ج ۱، ص ۱۱۷.
  9. الاختصاص، ص ۳۳۵.
  10. کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۸۴۴ و کشف الخلفاء، ج ۱، ص ۳۶۱.
  11. مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۴۱۲ و شهید ثانی، مسکن الفؤاد، ص ۴۴.
  12. قطب الدین راوندی، الدعوات، ص۱۹؛ مستدرک الوسائل، ج۵، ص۱۸۲؛ ترمذی، سنن، ۱۹۸۳ق، ج۵، ص۱۳۰؛ المستدرک، ج۱، ‌ ص۵۴۴ و مسند ابی‌یعلی، ج ۱۱، ص، ج ۲۸۳.
  13. المستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۱۶۷ و الدعوات، ص ۲۰.
  14. الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۰۷، کنزالعمال، ج ۲، ص ۶۳ و خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۳، ‌ ص۳۷.
  15. الکافی، ج ۴، ص ۲۱؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۷۰؛ وسائل الشیعه، ج۷، ص۳۲ و تاریخ مدینه دمشق، ج۶۱، ‌ ص۲۰۸.
  16. سنن ترمذی، ج ۵، ص ۲۴۳؛، مجمع الزوائد، ج۱۰، ‌ ص۱۵۰ و الجامع الصغیر، ج۲، ‌ ص۴۴۹.
  17. ابن ابی شیبه کوفی، ‌ المصنّف، ‌ ج۸، ‌ ص۱۹۲؛ ابن حبان، صحیح، ‌ ج۳، ‌ ص۱۷۲ و المعجم الاوسط، ج۲، ‌ ص۳۰۱.
  18. مستدرک الوسائل، ج۵، ‌ص۱۷۵ و النسفی، تفسیر النسفی، ج۱، ‌ ص۲۱۹.
  19. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۴۹۵-۴۹۶.
  20. « فَاسْأَلُوا اللَّهَ‌ رَبَّكُمْ‌ بِنِيَّاتٍ‌ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ‌ طَاهِرَةٍ»؛ مقصود از قلب طاهر، به فرموده امام صادق (ع)، دلی است که در آن جز خدا چیزی نباشد « الْقَلْبُ‌ السَّلِيمُ‌ الَّذِي‌ يَلْقَى‌ رَبَّهُ‌ وَ لَيْسَ‌ فِيهِ‌ أَحَدٌ سِوَاه‌». (الکافی، ج ۲، ص ۱۶ و تفسیر القمی، ج ۲، ص ۱۲۳)؛ اقبال الاعمال، ص ۲؛ شیخ صدوق، الامالی، ص ۹۳؛ محمد بن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۴۶ و عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۱، ص ۲۹۵.
  21. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۴.
  22. اعلام الدین، ص ۲۹۵؛ مجموعه ورام، ج ۲، ص ۲۳۷؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۱۷۷ و المستدرک، ج ۱، ص ۴۹۳.
  23. مجموعه ورام، ج ۲، ص ۱۱۸.
  24. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۵.
  25. محمد محمدی ری شهری، حکمت نامه پیامبر اعظم (ص)، ج ۱۰، ص ۲۱۱.
  26. الجعفریات، ص ۶۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۷ و بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۳۷۳.
  27. ارشاد القلوب، ج ۱، ص ۱۴۹.
  28. کنزالعمال، ج ۱۶، ص ۱۲۹.
  29. سوره بقره، آیه ۱۶۸.
  30. مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۲۹۱؛ المعجم الأوسط، ج ۶، ص ۳۱۱ و الدر المنثور، ج ۱، ص ۱۶۷.
  31. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۵.
  32. الجعفریات، ص ۲۲۴؛ الدعوات، ص ۱۹ و فتح الباری، ج ۲، ص ۸۸.
  33. الجعفریات، ص ۲۱۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۲۶۸.
  34. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۶.
  35. الطبرانی، المعجم الکبیر، ج۱۱، ‌ ص۲۸۴ و الجامع الصغیر، ج۱، ‌ ص۳۰۵.
  36. حکمت نامه پیامبر اعظم (ص)، ج ۱۰، ص ۲۲۷.
  37. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۶.
  38. مجمع الزوائد،. ج ۵ ص ۲۳۵ و الدر المنثور، ج ۱، ص ۳۲۵.
  39. مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۳۳۴ و الحلوانی، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص ۳۷.
  40. ابوطالب یحیی بن حسین، تیسیر المطالب، ص ۳۲۸.
  41. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص۵۰۶ ـ ۵۰۷.
  42. سنن ترمذی، ج ۵، ص ۲۲۴؛ المستدرک، ج ۱، ص ۳۶ و کنزالعمال، ج ۲، ص ۵۹.
  43. صنعانی، المصنف، ج ۴، ص ۳۱۷.
  44. اقبال الاعمال، ص ۳۲۵.
  45. صنعانی، المصنف، ج ۴، ص ۳۱۷.
  46. مسند احمد، ج ۵، ص ۲۳۵؛ سنن ابی داوود، ج ۲، ص ۴۸۵ و نسائی، السنن الکبری، ج ۶، ص ۲۰۱.
  47. مکارم الاخلاق، ص ۲۹۴ و بحار الانوار، ج ۸۴، ص ۱۶۷.
  48. کوفی، المصنف، ج ۷، ص ۳۵؛ المعجم الأوسط، ج ۹، ص ۸۴ و مجمع الزوائد، ج ۱، ص ۳۳۴.
  49. الدعوات، ص ۳۶؛ شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص ۴۶ و بحار الانوار، ج ۱۰، ص ۳۴۹.
  50. من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۰۹ - ۲۱۰ و روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۱۸ و امالی صدوق، ص ۵۷۵.
  51. سنن ابی داوود، ج ۱، ص ۲۰۰؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۴۲۱ و صحیح مسلم، ج ۲، ص ۴۹ - ۵۰.
  52. معانی الأخبار، ص ۳۹۹ - ۴۰۰؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۲۳۰ و صحیح مسلم، ج ۳، ص ۵.
  53. همان.
  54. همان. الکافی، ج ۴، ص ۶۷؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۹۷ و روضة الواعظین، ج ۲، ص ۳۳۹.
  55. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۷.
  56. کوفی، المصنف، ج ۱، ص ۲۶۸؛ الدر المنثور، ج ۱، ص ۱۲۱ و المعجم الکبیر، ج ۱۱، ص ۳۰۵.
  57. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۵۰۸.
  58. «تا بر پشت آن قرار گیرید سپس نعمت پروردگارتان را هنگامی که بر آن قرار گرفتید یاد کنید و بگویید: پاکا آن (خداوند) که این را برای ما رام کرد و ما را توان آن نبود * و ما به سوی پروردگارمان برمی‌گردیم» سوره زخرف، آیه ۱۳-۱۴
  59. سنن النبی، ترجمه: غیاثی کرمانی، ج۲، ص۱۶۹.
  60. مکارم الاخلاق، ص۳۸.
  61. احیاء علوم الدین، ج۲، ص۳۶۳.
  62. احمد بن محمد غزالی، مجالس، ج۲، ص۲۰۹.
  63. مکارم الاخلاق، ج۱، ص۴۰.
  64. «خدایا منزهی تو. چه نیکوست آنچه ما را به آن آزموده‌ای و چه بسیار است آنچه به ما بخشیده‌ای و چه فراوان است سلامتی‌هایی که به ما دادهای. خدایا! بر ما و بر فقیران اهل ایمان، گشایش در روزی کرامت فرما». سنن النبی، ص۳۲۳.
  65. مکارم الاخلاق، ج۱، ص۲۷.
  66. مکارم الاخلاق، ج۱، ص۱۶۴.
  67. اصول کافی، ج۶، ص۲۹۴.
  68. جعفر بن محمد بن قولویه، کامل الزیارات، ص۳۲۲.
  69. اصول کافی، ج۴، ص۹۵.
  70. «خدایا! همه خطاها و گناهانم را بیامرز. خدایا! به من نعمت بخش و مرا زنده بدار و روزی ده و مرا برای انجام کارهای نیک و رعایت اخلاق پسندیده، هدایت فرما؛ چون جز تو کسی انسان‌ها را به کارهای نیک، هدایت نمی‌کند و از کارهای زشت باز نمی‌دارد». سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج۶، ص۲۸۷.
  71. «ای خدایی که پروردگار این دعوت تام و نماز برپا شده هستی، درخواست محمد را در روز قیامت برآور و او را به درجه‌ای که وسیله آمرزش بهشتی است، برسان و شفاعت او را درباره امتش بپذیر». نعمان بن محمد الیتمی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۴۶.
  72. «خدایا! هلال این ماه را برای ما همراه امنیت و داشتن ایمان و سلامتی و بهره‌مند شدن از اسلام قرار ده». علی بن طاهر ابی احمد الحسینی، امالی، ج۲، ص۱۰۹.
  73. «خدایا! معبود ازلی تو هستی و این، سال نو است. از تو می‌خواهم که در این سال مرا از شرّ شیطان نگه داری و بر این نفس اماره‌ام پیروز گردانی و به آنچه مرا به تو نزدیک می‌کند، مشغول سازی. ای کریم، ای صاحب جلال و کرم، ای تکیه‌گاه کسی که تکیه گاهی ندارد، ای مایه امید کسی که ذخیره‌ای ندارد، ای نگه دار کسی که نگه دارنده‌ای ندارد، ای فریادرس آنکه فریادرسی ندارد». سنن النبی، ص۳۳۹.
  74. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی ص ۳۲ و مروارید نبوت ص ۱۱.