سوره قریش در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره قریش است. سوره قریش از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره قریش در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

صد و هشتمین سوره قرآن و بیست و نهمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع الفت و دوستی قریش و لزوم عبادت خداوند در برابر نعمت‌ها و الطافش نسبت به آنان.

این سوره را «قریش» می‌نامند که درباره همبستگی قریش نازل شده است. ﴿لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ﴾. به همین مناسبت نیز نام دیگر این سوره «ایلاف» است. دارای ۴ آیه و ۱۷ کلمه و ۷۶ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «قصار» و بسیار کوچک قرآن است که در ردیف سوره‌های جزء عم در حزب چهارم جزء ۳۰ قرار دارد. سوره قریش یک سوره به هم پیوسته است و از آغاز تا پایان، درباره قریش سخن گفته است و نعمت‌های خدا را نسبت به قریش و وظایف آنان را در برابر این نعمت‌های الهی این‌گونه بیان می‌کند که خداوند توصیه فرموده است اساس و محور این همبستگی، پرستش خداوند صاحب خانه کعبه است که گرسنگی آنان را به سیری و رفاه و ناامنی آنان را به امن و آرامش بدل کرده است.

این سوره بر قریش منت می‌گذارد که خدای تعالی با این دفاعی که از مکه کرد شما را در انظار مردم، مورد احترام قرار داد تا بتوانید با امنیت کامل بدون اینکه راهزنان متعرض شما شوند کوچ تابستانی و زمستانی خود را به منظور تجارت انجام دهید، آنگاه آنان را به توحید و عبادت رب بیت دعوت می‌کند. این سوره در مکه نازل شده است و مضمون آن، به نوعی با سوره فیل ارتباط دارد و لذا بعضی از اهل سنت گفته‌اند سوره «فیل» و «ایلاف» یک سوره‌اند، هم چنان که نظیر این سخن را درباره دو سوره «ضحی» و«الم نشرح» گفته‌اند. چون بین‌شان ارتباطی وجود دارد. این نظریه را به مشهور در بین شیعه نسبت داده‌اند و لکن حق مطلب آن است دلیلی که بر آن استناد کرده‌اند، وحدت را نمی‌رساند.

میبدی در تأویل این سوره نوشته است: ﴿لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ﴾. در این سوره اصحاب ایلاف که سروران قریش بودند، الله تعالی نام ایشان برده و همچنین خانه کعبه که قبله عالمیان است نام برده. زخم عدل ازلی بر اصحاب ایلاف آمد، سرافرازی و مهتری ایشان بر عالمیان و قرابت رسول (ص)، مر ایشان را هیچ سود نداشت. اثر فضل و لطف خداوندی روی بدان خانه سنگین بی‌جان آورد تا بدین تخصیص و این تشریف مشرف و مکرم گشت که: ﴿رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ﴾ و در آن سوره دیگر گفت: ﴿أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ﴾.

در این سوره اضافت ربوبیت با خانه کرد که: ﴿رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ﴾ خداوند این خانه. و در آن سوره اضافت خانه با خود کرد که: ﴿أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ﴾. پاک کن و پاک دار خانه من. این چنان است که خانه را گفت: من آن توأم، تو آن من. ازین عجب‌تر هر که قصد خانه کعبه دارد، به حج و عمره، ایشان را کسان خویش خواند و زائران، تا بر لسان نبوت برفت که: «الحاج وفد الله على بيته و العمار زوار الله وحق على المزوران يكرم زائره» (حج‌کننده نماینده خداوند است بر خانه‌اش و عمره‌کنندگان زوار خدا هستند و شایسته است بر زیارت شده که زائران خود را گرامی بدارد). ارباب معارف را اندرین معنی زبانی دیگر است گفتند: حج دو نوع است: یکی از خانه خود شود به بیت الحرام، یکی از نهاد خود برخیزد به درگاه ذو الجلال و الاکرام. آن یکی تا عرفات است و این یکی تا به معرفت معروف. آنجا چشمه زمزم است، اینجا اقداح شراب لطف دمادم. آنجا قدمگاه خلیل است، اینجا نظرگاه خداوند جلیل. آنجا آیات بینات است و اینجا رایات و الآیات. آنجا رکن شامی و یمانی است، اینجا گنج معانی. آنجا به قدم روند، اینجا به هم روند: آری به سرای دوست بس راهی نیست، آن را که جز از دوست نظرگاهی نیست.

آن یکی را حاج مکه گویند، این یکی را حاج حق. ایشان کعبه از راه بادیه جستند، اینان از راه دل. در خبر است که فریشتگان حاج مکه را استقبال کنند، راکبان را مصافحه کنند، پیادگان را معانقه کنند، اما حاج حق، آن قوم باشند که فریشتگان ایشان را نبینند، آسمان و زمین بوی ایشان نشنود، عرش و کرسی بر ساق دولت ایشان نرسد! ای مسکین اگر قوت آن نداری که با مسافران راه حقیقت در بادیه صفت سفر کنی، باری سفر بادیه صورت را میان در بند که الله تعالی چنین می‌گوید: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ﴾ کم از آن نباشد که با ساکنان کوی ما به خانه ما آیی. اگر پیل نتوانی بود، باری از پشه‌ای کم مباش که بر صورت پیل است! گوید: اگر به قوت پیل نیستم که بار کشم، باری به صورت پیلم که بار خویش بر کس نیفکنم.

از جهت ساختاری، سوره به دو بخش قابل تقسیم است:

1. آیات ﴿لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ﴾، ﴿إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ﴾: بیان هدف خداوند از نابود کردن اصحاب فیل - هدف خداوند از این کار الفت گرفتن نسبت به یکدیگر و نسبت به خانه کعبه بود.
2. آیه ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ﴾، ﴿الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ﴾: نتیجه‌گیری از بیان داستان اصحاب فیل: باید خداوندی را که نعمت‌های ویژه داده است، پرستش کرد.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره قریش»، دانشنامه معاصر قرآن کریم