شأن نزول آیات برائت
مقدمه
در تفسیر قمی از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: وقتی آیات سوره برائت نازل شد، رسول خدا (ص) آن را به ابوبکر داد تا به مکه ببرد و در منا [و در روز عید قربان] بر مردم قرائت کند. ابوبکر به راه افتاد، ولی بلافاصله جبرئیل امین بر پیامبر اسلام (ص) نازل شد و دستور آورد که «يَا مُحَمَّدُ، إِنَّهُ لَا يُؤَدِّي عَنْكَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْكَ»؛ «ای محمد (ص) هیچ کس حق ادا کردن این مطالب و مأموریت را ندارد مگر تو یا مردی از تو».
از این رو رسول خدا (ص) امیرمؤمنین (ع) را بر ناقه خود، «غضباء»، سوار کرد و به دنبال ابوبکر فرستاد آن جناب در محل «روحاء» به ابوبکر رسید و آیات را از او گرفت و روانه شد. ابوبکر به مدینه بازگشت و عرض کرد: یا رسول الله (ص) چیزی درباره من نازل شد؟ پیامبر (ص) فرمود: نه، لکن از سوی خداوند دستور رسیده که از ناحیه تو کسی جز خودت و یا مردی از خودت نباید پیغامی [به مردم مکه]برساند[۱].
در تفسیر عیاشی و مجمع البیان از ابی بصیر از امام باقر (ع) روایت شده که فرمود: «علی (ع) آن روز در حالی که شمشیرش را برهنه کرده بود به خطبه ایستاد و آیات برائت را اعلام فرمود»[۲].
احمد بن حنبل در مسند خود به سندش از ابوبکر نقل می‌کند که گفته است. پیامبر جهت برائت و تبلیغ آن برای اهل مکه او را فرستاد مبنی بر اینکه:
- مشرکین حق بر پایی حج را ندارند؛
- کسی حق طواف گرد خانه خدا به صورت برهنه را ندارد؛
- در بهشت وارد نمی‌شود مگر کسی که مسلمان باشد؛
- هر کس پیمانی با پیامبر دارد آن پیمان به مدت خویش استوار است؛
- خدا و رسولش از مشرکین مبرا هستند.
سپس ابوبکر گفت که سه منزل راه طی کرده بود که پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود: به طرف ابوبکر حرکت کن و او را نزد من برگردان و تو برائت را ابلاغ کن.
علی (ع) نیز چنین کرد و هنگامی که ابوبکر به نزد پیامبر (ص) بازگشت گریه کرد و گفت: ای پیامبر (ص) آیا در مورد من آیه‌ای نازل شده است؟ پیامبر (ص) پاسخ فرمود، نه، ولی من امر شدم که این امر (برائت) را کسی نرساند، مگر خودم یا مردی که از من باشد[۳].
دانشمند معروف اهل سنت ابن کثیر نیز در تفسیر خود حدیث مذکور را قریب به همین مضمون و با اختلافات اندکی در تعبیر از احمد بن حنبل از حنش از علی (ع) و همچنین به سند دیگر از امام باقر (ع) نقل کرده است[۴].
همچنین سیوطی در الدر المنثور از ابی حاتم با ذکر سند از حکیم بن حمید چنین نقل می‌کند[۵]: «علی بن حسین (ع) به من گفت: علی (ع) در کتاب خدا نامی دارد، ولی مردم آن را نمی‌دانند. پرسیدم آن نام چیست؟ حضرت فرمود: آیا این سخن خدای تعالی را در قرآن نشنیده‌ای: ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ...﴾[۶] به خدا سوگند! او (علی (ع)) اذان است[۷].[۸]
ادله و مدارک جریان تبلیغ آیات برائت
مفاد این واقعه نزد عامه و خاصه در حد تواتر است. اگرچه در برخی از جرئیات آن میان عامه و خاصه اختلاف نظر وجود دارد، ولی جریان گرفتن آیات برائت از ابوبکر توسط امیرمؤمنین (ع) طبق دستور پیامبر (ص) و تبلیغ آن در ایام حج در نزد فریقین متفق علیه و در حد تواتر است.
علامه امینی در کتاب گران‌قدر الغدیر شأن نزول یاد شده را از طرق متعدد روایت کرده و نام ۷۳ نفر از اعلام عامه را در قرون متمادیه نقل کرده که این معنا را متذکر شده‌اند. وی برخی از روایات و کلمات آنان را نیز نقل کرده است[۹].
همچنین کتاب ارزشمند احقاق الحق آن را از چهل کتاب از کتاب‌های اهل سنت نقل کرده است[۱۰].
مرحوم طبرسی در این باره می‌گوید: أجمع المفسرون و نقلة الاخبار انه لما نزلت براءة دفعها رسول الله إلى أبي بكر، ثم اخذها منه و دفعها إلى علي ابن ابي طالب (ع)[۱۱]؛ یعنی تمام مفسران عالم اسلام، اعم از شیعه و سنی، و تمام محدثان و راویان اخبار، اجماع و اتفاق نظر دارند بر اینکه هنگامی که سوره توبه بر رسول خدا (ص) نازل شد، آن حضرت این سوره را به ابوبکر داد [تا در مراسم حج برای مشرکان بخواند] سپس از وی پس گرفت و به علی (ع) سپرد [تا آن حضرت این مأموریت را انجام دهد].
بسیاری از اعلام عامه نیز شأن نزول یاد شده را با اختلافاتی اندک در کتب خود آورده و یادآور شده‌اند[۱۲].[۱۳]
منابع
پانویس
- ↑ تفسیر القمی، ج۱، ص۲۸۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳۶۰ و ۳۶۱؛ تفسیر فرات الکوفی، ص۱۵۸ - ۱۶۲؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۶۲.
- ↑ تفسیر العیاشی، ج۲، ص۲۱۵؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳ و ۴.
- ↑ الشیبانی، المسند، ج۱، ص۱۸۳؛ ج۵، ص۱۷۹؛ ج۲۰، ص۴۳۴؛ ج۲۱، ص۴۲۰.
- ↑ تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۹۳ و ۹۴.
- ↑ در برخی از تفاسیر مانند تفسیر عیاشی این روایت به نقل از حکیم بن جبیر ضبط شده است؛ تفسیر العیاشی، ج۲، ص۲۱۶.
- ↑ «و (این) اعلامی از سوی خداوند و پیامبر او در روز حجّ اکبر به مردم است که خداوند و پیامبرش از مشرکان بیزارند پس اگر توبه کنید برای شما بهتر است و اگر روی بگردانید بدانید که شما خداوند را به ستوه نمی‌توانید آورد و کافران را به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳.
- ↑ الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۴، ص۱۱۶؛ تفسیر القرآن العظیم، ج۶، ص۱۷۴۷؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۰۳ و ۳۰۴؛ دلائل الصدق، ج۲، ص۱۹۳.
- ↑ ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص ۳۶۳.
- ↑ الغدیر، ج۶، ص۴۷۷ - ۴۸۰.
- ↑ احقاق الحق، ج۳، ص۴۲۷ به بعد.
- ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۳؛ ر. ک: مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۴۴ و ۱۴۵.
- ↑ کنز العمال، ج۱۱، ص۶۰۳؛ جامع الاصول، ج۸، ص۶۵۲، حدیث۶۴۹۳؛ مناقب الامام علی بن ابیطالب، ص۲۰۵ – ۲۱۱؛ فرائد السمطین، ج۱، ص۵۸ و ۶۹، باب ۷؛ تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۳۱۸؛ الصواعق المحرقه، ص۱۲۲؛ الجامع الصغیر، ص۳۴۶؛ کفایة الطالب، ص۲۷۵ – ۲۷۶؛ نور الابصار، ص۱۲۰؛ ینابیع المودة، ج۱، ص۱۷۰ و ۱۷۲؛ الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱، ص۴۵۳؛ الکشف و البیان، (تفسیر الثعلبی)، ج۵، ص۸؛ جهت اطلاع بیشتر از سایر منابع و طرق آن ر. ک: احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج۱۴، ص۴۹۹ و ۵۰۰: ملحقات احقاق الحق، ج۲۰، ص۶۲ – ۶۳؛ ج۲۲، ص۴۱۱ - ۴۳۵؛ بحار الانوار، ج۳۵، ص۲۸۴ - ۳۰۹.
- ↑ ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص ۳۶۵.