شقاوت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شقاوت است. شقاوت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شقاوت در قرآن - شقاوت در حدیث - شقاوت در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

واژه‌‎شناسی لغوی

شَقاوت واژه‌ای عربی از ماده "ش - ق – ی" یا "ش - ق – و" و در لغت به معنای سختی، نکبت، خواری، بدبختی و سختی و در برابر سعادت است که به معنای شادی، خیر و حالت مقتضی صلاح است.

در اصطلاح نیز مفهومی مقابل سعادت است و از آنجا که سعادتِ انسان، رسیدن به کمالاتی است که شایستگی آنها را دارد ، شقاوت وی ماندن در حالت نقص و کاستی و بازماندن از کمالات و محرومیت از خیرات و خسارتی است مرتبط با فرجام انسان (سوء عاقبت)..

شقاوت حالتی ناشی از کفر است که در آخرت بر اثر اهانت و عذاب شدن برای آدمی پدید می‌آید؛ در برابرِ سعادت که منفعتی است مربوط به عاقبت انسان (حسن عاقبت) و به گفته برخی واژه‌پژوهان، شقاوت، رنج و سختی‌ای است که مانع سلوک انسان در جهت خیر و صلاح و کمال مادی یا معنوی باشد. به گفته برخی مفسران، سعادت و شقاوت درباره هدف و پایان راه‌اند؛ بر خلاف هدایت و ضلالت که نسبت به راه سنجیده می‌شوند.

مفهوم شقاوت مانند بسیاری از دیگر مفاهیم، به لحاظ اکتسابی درجات و مراتب گوناگونی دارد و ممکن است از جهت اعتقادی، عملی یا اخلاقی باشد.

نخستین مرتبه شقاوت آن است که جهت‌گیری انسان به سمت شقاوت غالب باشد، چنان‌که نخستین مرتبه سعادت آن است که جهت‌گیری انسان بر سعادت غالب باشد و مرتبه نهایی هر یک آن است که مقابل آن به کلی از بین رفته و بی‌مزاحمت باشد. ممکن است شخص در شقاوت اکتسابی به جایی برسد که مصداق آیه ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ شود. در منطق قرآن، معیار سعادت و شقاوت حقیقی، مرتبط با روح انسان است نه جسم او و معیارهای مادی. چه بسا فردی از لذات مادی بهره‌مند باشد؛ ولی به سبب ستمگری، سعادتمند نباشد و بر عکس ممکن است هرگونه بلا به او روی آورده باشد؛ ولی به سبب برخورداری از کمالات انسانی و نور عبودیت، سعادتمند باشد. در این منطق، بهره‌مندی از نعمت فراوان در دنیا نشانه کرامت و تنگی معیشت نشانه اهانت نیست ﴿فَأَمَّا الإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ كَلاَّ بَل لّا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ﴾، زیرا بهره‌مندی دنیوی در مقایسه با آخرت ناچیز است. نسبت مفهوم عرفی شقاوت با مفهوم شرعی آن، "عموم و خصوص من وجه" است و از این‌رو ممکن است عرف اموری را شقاوت بداند؛ ولی شرع آن را شقاوت نداند. مراد از شقاوت در این نوشتار، مفهوم اصطلاحی آن، یعنی بازماندن از خیر و صلاح و بدعاقبتی است.

شقاوت نیز همانند سعادت در اصل به دو قسم دنیوی (رنج و سختی در دنیا) ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ و اخروی (بدعاقبتی) ﴿قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ﴾ قسمت می‌شود. به طور کلی مردم از نظر فرجام و پایان راه از یک منظر سه دسته‌اند: سعادتمندان یا همان اصحاب یمین، شقاوتمندان یا همان اصحاب شمال و مقربان ﴿وَكُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً﴾ و از منظری دیگر به دو دسته کلی سعادتمند و شقاوتمند قسمت می‌شوند ﴿يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ﴾.

شقاوت در قرآن

مشتقات واژه شقاوت، در قرآن کریم ۱۲ بار به کار رفته‌اند که بیشتر آنها در مفهوم مخالف سعادت و محرومیت از خیرات و بدعاقبتی است. ﴿يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ﴾؛ ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبًا وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا﴾، ﴿وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا﴾، ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾؛ ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى﴾؛ ﴿قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ﴾؛ ﴿وَيَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى﴾؛ ﴿إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا﴾؛ ﴿لَا يَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَى﴾ در دو مورد ﴿مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى﴾؛ ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ نیز در مفهوم لغوی، یعنی رنج و سختی دنیوی به کار رفته است.

شماری از مفسران، برخی آیات را نیز بر اهل‌شقاوت تطبیق داده‌اند. برای نمونه: ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِيَ آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث ذَّلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ ؛ ﴿وَمَنْ كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا﴾؛ ﴿هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلَائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ﴾.

اختیاری بودن شقاوت

برخی با استناد به آیه ﴿يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ﴾ و همچنین آیه ۲۹﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ﴾ گفته‌اند سرشت برخی افراد بر سعادت و سرشت برخی بر شقاوت است و سعادتمند، هرگز شقاوتمند نمی‌شود، چنان‌که شقاوتمند هرگز سعادتمند نمی‌شود. مشابه همین سخن را برخی با استناد به آیه ﴿فَرِيقًا هَدَى وَفَرِيقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلَالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ﴾گفته‌اند؛ اما قرآن ایمان و کفر و هدایت و ضلالت و در نتیجه سعادت و شقاوت را به اراده و اختیار خود انسان پیوند داده و بر این اساس، هیچ جبری در کار نیست؛ برای نمونه، هنگام هبوط آدم و حوا، خدا وعده داد هر کس پیرو هدایت خدا باشد، هیچ ترس و اندوهی ندارد ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ و بر اساس آیه ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾. انتخاب ایمان و کفر برای انسان اختیاری است؛ همچنین یکی از ملاک‌های ارزشگذاری، ایمان اختیاری است و ایمان اجباری بی‌ارزش دانسته شده است. ﴿وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾ مفسران امامیه و معتزله در تفسیر آیه ﴿يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ﴾، شقاوت برخی انسان‌ها را بر اثر گناهان و اعمال زشت خودشان و استدلال جبری‌ها را سست و مغالطه‌آمیز دانسته و با رد آنها گفته‌اند:

1. آیه یاد شده تنها در باره اصل اتصاف گروهی به شقاوت و گروهی به سعادت است؛ نه چگونگی این اتصاف و ذاتی یا اکتسابی بودن آن.
2. ظرف اتصاف مردم به این دو صفت، در آیه یاد شده آخرت است، نه دنیا.
3. "شَقُوا" در آیه یاد شده فعل معلوم و "سُعِدُوا" فعل مجهول است و نشان می‌دهد انسان راه شقاوت را با پای خود می‌پیماید؛ ولی برای پیمودن راه سعادت بی‌کمک خدا شدنی نیست.
4. شیطان نیز در قیامت سلطه بر اشقیا را از خود نفی می‌کند و خود را صرفاً دعوت کننده‌ای در برابر دعوت خدا و در نتیجه سرزنش را نه متوجه خود، بلکه متوجه آنان می‌داند ﴿وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ که نشان می‌دهد انسان در مقدمات شقاوتمندی خود مختار است.
5. بر پایه آیه ﴿وَكُلَّ إِنْسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنْشُورًا﴾ سرنوشت جدا نشدنی آدمی همان عمل اوست. در جای دیگری نیز فرموده برای انسان جز حاصل تلاش او نیست که به زودی آن را (در آخرت) خواهد دید ﴿وَأَن لَّيْسَ لِلإِنسَانِ إِلاَّ مَا سَعَى وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى﴾.
6. اسناد شقاوت به زیانکاران ﴿يَوْمَ يَأْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَعِيدٌ﴾ و اقرار آنان به شقاوت و ظلم خود در آخرت، ﴿قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ﴾ نیز گویای نقش اختیار در کسب شقاوت است.
7. به گفته برخی براساس آیات ﴿كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْيَاهَا فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا﴾ سعادت افراد نتیجه تزکیه نفس و شقاوت آنان مولود گنهکاری آنان به اختیار خودشان است، از این‌رو در این آیات به داستان قوم ثمود برای عبرت بندگان اشاره شده است.
8. برخی با استفاده از روایات نیز بر این باورند که گر چه سرنوشت هر کس مسبوق به سرشت اوست، سرشت همگان، اختیار بدون جبر و تفویض است. به فرموده امام صادق (ع) سعادت و شقاوت انسان با تمسک به اسباب آنها و در حیطه علم الهی رقم می‌خورد. بنابراین مقصود از حدیث معروف نبوی « اَلشَّقِيُّ مَنْ شَقِيَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ وَ اَلسَّعِيدُ مَنْ سَعِدَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ» با توجه به روایتی از امام موسی کاظم (ع) این است که خدا می‌داند کودکی که در رحم مادر است در بزرگسالی - با اینکه می‌تواند مانند صالحان راه خیر و سعادت را بپیماید - با سوء اختیار خود راه شرّ و شقاوت را برمی‌گزیند؛ به بیان دیگر، گرچه علم سابق است و معلوم لاحق، هر گونه که مکلف عمل کند خدا می‌داند؛ نه اینکه هر گونه خدا می‌داند مکلف عمل کند.
9. بر پایه روایتی دیگر که در منابع اهل سنت نقل شده، رسول خدا (ص) پس از آنکه فرمود مکان بهشت و جهنم و سعادت و شقاوت هر کس نوشته شده است، در پاسخ به کسی که عمل آدمیان را در سرنوشت آنها بی‌اثر پنداشت، فرمود چنین نیست؛ باید اهل عمل باشید، زیرا هر یک از اهل سعادت و شقاوت، برای عمل مناسب خود، آمادگی و زمینه آن را دارد. سپس آن حضرت این آیات را تلاوت کرد: ﴿ فَأَمَّا مَن أَعْطَى وَاتَّقَى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى وَأَمَّا مَن بَخِلَ وَاسْتَغْنَى وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى﴾ .

اسباب شقاوت

شقاوت عواملی دارد:

کفر و ارتداد

مهم‌ترین عامل شقاوت انسان، خروج از راه فطرت و بی‌توجهی به دعوت انبیا و کفر و فسق است. برخی با استناد به آیه ﴿قَالُوا طَائِرُكُمْ مَعَكُمْ أَئِنْ ذُكِّرْتُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ﴾ - که در آن شومی مشرکان به خود آنان منتسب شده - برداشت کرده‌اند خاستگاه شقاوت ابدی، کفری است که آگاهانه و از روی لجاجت (کفر جحودی) باشد. چنین کفری در تضاد با علم یقینی است، چنان‌که منشأ سعادت ابدی ایمان حقیقی است که نوعی علم یقینی به تعالیم الهی و مبدأ و معاد است. بنابراین بازگشت سعادت و شقاوت به علم و جهل است . ارتداد (کفر پس از اسلام) نیز سبب شقاوت است، زیرا از پیامدهای ارتداد، حبط و تباه شدن عمل است. ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾؛ ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و تباهی عمل مساوی با شقاوت است. اصحاب کهف نیز هنگام فرستادن یکی از افراد خود به شهر برای تهیه غذا، او را به پنهانکاری توصیه کردند و در بیان علت آن گفتند اگر آنان بر شما دست یابند، سنگسارتان می‌کنند، یا شما را به کیش خود بازمی‌گردانند و در آن صورت هرگز روی رستگاری را نخواهید دید: ﴿إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَلَنْ تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا﴾. برخی مفسران، جمله ﴿وَلَنْ تُفْلِحُوا إِذًا أَبَدًا﴾ را به حرمان از سعادت در دنیا و آخرت تفسیر کرده‌اند..

اعراض از هدایت الهی

چنان‌که نجات از گمراهی و تیره‌بختی در پیروی از هدایت الهی است، اعراض از آن نیز مستلزم شقاوت است: ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾ به گفته برخی مفسران به قرینه مقابله، مراد از ﴿ ذِكْرِي﴾ هدایت الهی است.

تکذیب و رویگردانی از مواعظ رسول خدا (ص)

سبب دوزخی شدن اشقیا تکذیب و رویگردانی آنان از آیات خداست: ﴿فَأَنذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظَّى لا يَصْلاهَا إِلاَّ الأَشْقَى الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّ﴾.

بی تقوایی

ترس از خدا سبب پندپذیری از مواعظ پیامبر اکرم (ص)می‌شود: ﴿فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى﴾ و در برابر، بی‌تقوایی ﴿لَا يَصْلَاهَا إِلَّا الْأَشْقَى﴾، ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى﴾ و نداشتن ترس از خدا سبب شقاوت است: ﴿وَيَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَى﴾ پیامد برخی بی‌تقوایی‌ها و گناهان، شقاوت است، چنان‌که در دعای عرفه از امام حسین (ع) چنین آمده: « اَللَّهُمَّ لاَ تُشْقِنِي بِمَعْصِيَتِكَ».

بت پرستی

از دیگر اسباب شقاوت بت‌پرستی است. برخی تأکید ابراهیم (ع) بر توحید عبادی در مقام احتجاج با مشرکان در آیه ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾ را تعریض به مشرکان دانسته‌اند، که با پرستش بت‌ها دچار شقاوت شده‌اند .

رد شقاوت

برخی انبیاء (ع)خود را از شقاوت به دور دانسته‌اند:

زکریا (ع)

هنگاهی که آن حضرت برای درخواست فرزند به درگاه خدا مناجات کرد، در ضمن آن شقاوت در دعا را از خود نفی کرد: ﴿وَلَمْ أَكُنْ بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيًّا﴾ به گفته مفسران، مراد از این عبارت، اجابت دعای آن حضرت است، زیرا هرگاه دعا می‌کرد به اجابت می‌رسید و از خیر محروم نبود .

عیسای مسیح

آن حضرت در گهواره به سخن زبان گشود و پس از اقرار به عبودیت خدا و اِخبار به نبوت و با برکت بودن خود و نیز توصیه شدن به نماز و زکات ﴿قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ گفت: خدا مرا به نیکی به مادرم سفارش کرده و زورگو و "شقی" قرار نداده است: ﴿وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا﴾. در روایتی از امام صادق (ع) ﴿جَبَّارًا شَقِيًّا﴾ به عاق والدین تفسیر شده است. برخی مفسران نیز آن را به همین معنا گرفته‌اند و برخی مراد از آن را نفی نصیحت‌ناپذیری دانسته‌اند. برخی هم گفته‌اند: نفی شقاوت در دنیا و آخرت است و بدین معناست که زندگی وی به گونه‌ای است که مقتضی صلاح و خیر و سعادت است و در هر مقام و مرتبه‌ای به سوی کمال پیش می‌رود.

ابراهیم (ع)

حضرت ابراهیم (ع) در پایان احتجاج با آزر و دیگر مشرکان با تأکید بر کناره‌گیری از بت‌ها گفت: فقط به درگاه خدا دعا می‌کنم و امیدوارم در دعا به درگاه پروردگارم "شقی" (محروم از اجابت و تفضل خدا) نباشم: ﴿وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا﴾ به گفته برخی، آیه بدین معناست که همان‌گونه که پیش‌تر اجابت دعای من از سوی خدا با رنج و سختی همراه نبود، امیدوارم در آینده نیز چنین باشد و او را همچنان با رغبت و اشتیاق در جهت خیر و صلاح خود بخوانم .

شقی‌ترین افراد

قرآن کریم در سه مورد از "شقی‌ترین‌ها" یاد کرده است:

کافران و مکذبان آیات خدا

﴿لا يَصْلاهَا إِلاَّ الأَشْقَى الَّذِي كَذَّبَ وَتَوَلَّى﴾، زیرا شقاوت آنان ابدی است و از آن در آخرت راه نجاتی ندارند، یا مراد این است که در سنجش با کسانی که دچار شقاوت دنیوی هستند، "اشقی" (شقی‌تر) هستند. برخی هم گفته‌اند کافران در میان گناهکاران، شقی‌ترین کسان‌اند، زیرا نشانه‌های هدایت و زمینه مناسب برای ایمان و تقوا را نادیده گرفته‌اند.

نصیحت ناپذیران از تذکرات پیامبر (ص)

واکنش مردم در برابر موعظه پیامبر اکرم (ص)گوناگون است: برخی به علت خشیت الهی عبرت‌پذیرند و نگون‌بختان خود را از آن دور می‌دارند: ﴿فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى وَيَتَجَنَّبُهَا الأَشْقَى﴾ به باور برخی به قرینه مقابله، مقصود از "اشقی" کسی است که در دل او هیچ ترسی از خدا نیست.

پی کننده ناقه صالح

قرآن کریم از میان شقاوتمندان، فردی از قوم ثمود را که برای پی کردن ناقه صالح بر پا خاست، "شقی‌ترینِ" قوم ثمود یاد کرده است: ﴿كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَسُقْيَاهَا فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا﴾ در روایات و تفاسیر نام این شخص قُدار بن سالف و احیمر ذکر شده است. "اشقی" بودن وی به علت مباشرت در کشتن ناقه و انجام دادن کاری بوده که هیچ کس جز او جرئت انجام دادن آن را نداشت و اگر گناه کشتنِ ناقه به همه قوم نسبت داده شده ﴿فَعَقَرُوهَا فَقَالَ تَمَتَّعُوا فِي دَارِكُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ ذَلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ﴾؛ ﴿فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ﴾؛ ﴿فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَيْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا﴾، از این‌روست که او به فراخوان آنها شتر را پی کرد: ﴿فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَى فَعَقَرَ﴾ و قوم نیز با او همکاری کردند و به کار او رضایت دادند.

برپایه نقلی، امیرمؤمنان علی (ع) آیه ﴿إِذِ انْبَعَثَ أَشْقَاهَا﴾ را قرائت می‌کرد و در همین حال با سوگند و تأکید فرمود شقی‌ترین فرد از اینجا تا اینجا را (با اشاره به محاسن و سرِخود) به خونم رنگین خواهد کرد، زیرا بر اساس روایتی، رسول خدا (ص) به وی خبر داده بود شقی‌ترینِ افراد در میان گذشتگان پی کننده ناقه صالح و در میان پسینیان کشنده اوست.

کیفر شقاوت‌مندان

عذاب شقاوت‌مندان بر اثر گوناگونی اسباب شقاوت، مراتب مختلفی دارد و از همین‌رو برخی مفسران ﴿خَافِضَةٌ رَافِعَةٌ﴾ را اشاره به سقوط اهل شقاوت در درکات دوزخ و صعود اهل سعادت در درجات بهشت دانسته‌اند.

در آیات ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ﴾، پس از بیان ورود شقاوتمندان در آتش دوزخ و فریاد و ناله آنان در آن، ایشان را تا زمان برجا بودن آسمان‌ها و زمین، ماندگار در عذاب و نجات از عذاب را به خواست خدا دانسته است. شماری از مفسران، آیات یاد شده را از آیات دشوار فهم قرآن دانسته‌اند، زیرا درباره مراد از آسمان‌ها و زمین، خلود در آتش و مشیت خدا اختلاف نظر جدی وجود دارد. به نظر برخی، جمله ﴿ إِلاَّ مَا شَاء رَبُّكَ﴾ می‌تواند استثنا از خلود باشد؛ یعنی خداوند برخی از تبهکاران را پس از عذاب موقت از دوزخ رهانیده به بهشت می‌برد. بر پایه روایتی از امام صادق (ع) نیز این آیه در باره کسانی است که از عذاب جهنم می‌رهند.

قرآن کریم در جای دیگری از زیانکاران و شقاوتمندان گرفتار در آتش یاد کرده که ایشان ضمن اقرار به شقاوت و گمراهی خود، برای نجات از آتش و بازگشت به دنیا استغاثه می‌کنند: ﴿وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ﴾؛ ﴿قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ﴾؛ ﴿رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ﴾؛ ولی به آنها پاسخ داده می‌شود بر اثر مسخره کردن بندگان مؤمن و خداپرست، خدا را فراموش کردید. بنابراین حق سخن گفتن ندارید: ﴿قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلا تُكَلِّمُونِ إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ﴾ و بدین وسیله رفع عذاب و نجات آنان از آتش را منتفی می‌کند، زیرا اسباب شقاوت (هواهای نفسانی) و گمراهی بر آنان چیره گشته است. به نظر می‌رسد، می‌توان گفت دسته‌ای از شقاوتمندان به عللی از عذاب دوزخ نجات می‌یابند؛ ولی گروهی اهل نجات نیستند. اگر کسی در دنیا به سبب پیروی از هدایت الهی از گمراهی و شقاوت نجات یافت، در آخرت نیز از شقاوت نجات می‌یابد: ﴿قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلا يَضِلُّ وَلا يَشْقَى وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى﴾..

شقاوت و سعادت حیوانات

در برخی منابع تفسیری از تقسیم حیوانات به سعادتمند و شقاوتمند سخن به میان آمده است.

بر این اساس، تقسیم جانداران و پرندگان به امت‌های مختلف همانند انسان‌ها و حشر آنان در پیشگاه خدا در آیه ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ گویای هدفداری و شعور آنها در تشخیص خوب و بد و عدالت و ظلم است. مشاهده زندگی شگفت‌انگیز حیوانات نیز از جهات گوناگون و اختلاف آنها در رفتارها نیز مؤید همین معناست..

منابع

• احمدپور و کریمی، مقاله «شقاوت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶