وفاداری در اخلاق اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث وفاداری است. وفاداری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: وفاداری در قرآن - وفاداری در حدیث - وفاداری در نهج البلاغه - وفاداری در اخلاق اسلامی - وفاداری در معارف دعا و زیارات - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• وفاداری، ملکه‌ای است که موجب می‌‌شود روح و جان آدمی متوجه نعمت‌هایی شود، که حضرت حق - جلَّ وعلا! - در اختیار او نهاده است؛ زان پس به نعمت‌هایی که هر یک از مخلوقات او در اختیار آدمی نهاده‌اند- خواه کوچک یا بزرگ، خواه آن صاحب نعمت در شمار بزرگان باشد، یا نه- توجّه نموده آن را فراروی خود قرار دهد؛ از این‌رو، این ملکه انسان را از فراموشیِ نعمت و یا انکار آن باز می‌‌دارد. بدین ترتیب ملکه وفاداری، شکر زبانی، قلبی و جوارحی صاحب نعمت را در پی خواهد داشت؛ و نیز شناخت مرتبه او را به همراه خواهد آورد، گویی "وفادار بودن" از "شکرگذاری" و "شناخت مرتبت" صاحب نعمت، هرگز جدا نخواهد شد.
• این فضیلت اخلاقی، در میان اهل دل برترین فضائل است؛ و نزد آنان و نیز به نزد حضرت حق، هیچ چیزی محبوب‌تر از آن نیست؛ امّا دریغ که این ملکه گوهری پربها است که بس نایاب است؛ حضرت حق خود به این گوهر گرانقدر در بسیاری از آیات قرآن اشاره کرده، به نایاب بودن آن در میان انسان‌ها تصریح فرموده است. به این چند آیه بنگرید: وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ؛ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا؛ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَكَفُورٌ مُبِينٌ؛ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ؛ قُتِلَ الْإِنْسَانُ مَا أَكْفَرَهُ؛وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ.
• این آیات، از نمونه‌های بسیار دیگری نیز برخوردارند؛ ازاین‌رو می‌‌توان مفاد آن را به چند نکته مهم تقسیم نمود:
• نکته نخست: اندکی آن در میان مردمان؛
• نکته دوم: ارزش آن نزد خداوند متعال؛
• نکته سوم: مبغوض بودن سویة مقابل آن - یعنی بی‌وفایی - به‌نزد حضرت حق، تا آنجا که گویا خداوند بر بی‌وفایان غضب کرده فرموده است: قُتِلَ الْإِنْسَانُ مَا أَكْفَرَهُ.
• انسان چون وفاداریِ کسی را ببیند و یا از آن اطّلاع یابد، خواه ناخواه در قلب خود شادمانی و شعفی خاص می‌‌یابد، که به وصف در نمی‌آید؛ گویا وفاداران را نوری ویژه احاطه کرده، که گذشته از آنان، به خود کلمه "وفاء" نیز سرایت نموده، ازاین‌رو است که انسان از شنیدن این کلمه احساس لذّت می‌‌کند، و حتّی از شنیدن حکایات مربوط به حیوانات وفاداری همچون سگ و هُدهُد، شادمان شده نسبت به آن حیوانات محبّتی در دل خود پیدا می‌‌نماید.
• علامه مجلسی و به نقل از جاحظ - در "کتاب الحیوان" - نقل می‌‌نماید که هُدهُد وفادار و محبت ورز است؛ بدین‌گونه که چون هُدهُدی مذکّر همسر خود را گم کند، نه می‌‌خورد و نه می‌‌آشامد و نه ناله خود بر او را قطع می‌‌کند، تا سرانجام آن هدهد ماده به سوی او بازگردد؛ امّا اگر همسرش بازنگشت، هرگز با هدهد ماده دیگری به‌سر نخواهد برد، و تا پایان زندگیش بر او ناله خواهد کرد، و تنها چون مشرف بر مرگ شود اندکی غذا خواهد خورد، امّا تا به حالت مرگ درنیاید، به اختیار خود غذایی نخواهد خورد.
• وفای سگ نیز در میان مردمان، سخت مشهور است. مشهور چنان است که سگ خود را در معرض هلاکت قرار می‌‌دهد، تا صاحب خود، مال و خانواده او را حفظ نماید، هرچند صاحب او وفاداری ننماید و سگی دیگر را نیز به خدمت گیرد، و یا او را از خدمت خود براند. از این‌رو، گرسنگی نزد صاحب خود را بر سیری نزد دیگران ترجیح می‌‌نهد، و پرداختن به کار خویش نزد صاحبش را بیشتر از استراحت نزد دیگر کسان دوست می‌‌دارد. این مطلب، در میان روستاییان و چوپانان بارها به اثبات رسیده؛ و آنان حکایاتی بسیار در زمینه وفاداری این حیوان نقل کرده‌اند.
• در این صورت، وای بر انسان که خداوند او را گرامی داشت، و تمامی نعمت‌های آشکار و پوشیده خود را در اختیار او نهاد، امّا او چون به مصیبتی -که خود با دست خویش، برای خود فراهم کرده است- مبتلا شود، به حضرت حق کافر می‌گردد؛ کفری زبانی، عملی، و حتّی عقیدتی. ازاین‌رو نمی‌باید از سخن حضرت حق که فرمود: قُتِلَ الْإِنْسَانُ مَا أَكْفَرَهُ، به تعجّب شد، چه وفای انسان از وفای سگ نیز گه گاه کمتر است!.
• بلکه می‌‌توان انسان را ناسپاس‌تر از تمامی حیوانات دانست؛ و شاید آیاتی همچون آیه شریفه: إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ، به همین حقیقت اشاره داشته باشد.

مراتب فضیلت وفاداری

• این فضیلت نیز همچون دیگر فضائل اخلاقی، از مراتبی چند برخوردار است:

مرتبه شدید

• وفاداری کسی همچون پیامبر اکرم (ص) نسبت به حضرت حق، بلکه نسبت به مخلوقات او - هرچند در شمار دشمنان ایشان باشند- بالاترین مراتب این فضیلت است. قرآن کریم می‌‌فرماید: طه * مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى. در خبر است که ایشان، آن چنان به عبادت حضرت حق پرداختند، که دو پای مبارکشان ورم کرد؛ آیه پیشین نیز در همین هنگام نازل شد. و چون بر ایشان اعتراض شد که "چرا این‌گونه، به عبادت حق می‌‌پردازند"، فرمودند: "آیا بنده شاکر پروردگار نباشم؟!".
• نیز حضرت حق می‌‌فرماید: لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ؛ لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ
• طُرفه آنکه این صفت، در حضرت حق بسیار شدیدتر از آن در وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) است؛ و تفاوت این صفت در آندو، به اندازه تفاوت میان دو وجود واجب و ممکن است!.
• اخلاص و ووفاداری امیرمؤمنان علی (ع) نسبت به خداوند متعال، پیامبر اکرم (ص)، مردمان تحت حکومت ایشان، وحتی دشمنانشان نیز سخت مشهور است، و در کتب تواریخ و سیر مذکور؛ تا آنجا که معاویه نیز با تمامی دشمنی‌اش که نسبت به ایشان داشت، وفاداری ایشان را یاد و به آن اقرار می‌کرد!.
• قرار گرفتن ایشان در بستر پیامبر اکرم (ص) در هنگامه شب هجرت - که چکاچک شمشیرها، قلب‌های بغض‌آلود و خطر بی‌پایان، آن بستر را محاصره کرده بود- از نشانه‌های همین وفاداری ایشان نسبت به پیامبر اکرم (ص) است.
• و نزول این آیه مبارک، که ارزش عمل ایشان را به نمایش درآورد: وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ . امام باقر (ع) در این رابطه می‌فرمایند: "این آیه به هنگامی که کفار قریش در طلب پیامبر اکرم (ص) بودند و علی بن ابی طالب (ع) برجایگاه خواب پیامبر خُفت، درباره ایشان نازل شد".
• هرچند این عمل ایشان در مقابل وفاداری آن وجود مبارک نسبت به پیامبر اکرم (ص) اندکی از بسیار و نَمی از بحار است، با این حال این آیه نشان می‌دهد که وفاداری علی بن ابی طالب (ع)، به گونه‌ای است که جان خود را در کف اخلاص نهاده تقدیم پیامبر اکرم (ص) می‌کند.
• وفاداری ابراهیم خلیل (ع) نیز در قرآن کریم یاد شده است. او به واسطه همین وفاداری است که پس از آنکه در امتحانات بسیار و دشوار به موفقیّت رسید، به مرتبه امامت نائل آمد؛ خداوند متعال نیز او را وفادار / وفاکار خواند، و به رتبه او در این صفت برجسته اشاره فرمود: وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى. لفظ به‌کار رفته در این آیه شریفه، از نظر قواعد صرف زبان عربی، نشان از رسوخ او در این ملکه دارد.
• کوتاه سخن آن که اخلاص پیامبران (ع) -و به‌ویژه خاتم آنان- و نیز اخلاص اوصیاء - و به‌ویژه معصومانشان - در این فضیلت، برترین مراتب وفا است، که هیچ‌کس نمی‌تواند به آن دست یابد و یا به مرزهای آن نزدیک شود. به این آیه شریفه بنگرید: وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ * وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ.

مرتبه متوسّط

• مرتبه متوسّط این صفت، وفاء غیرتمندان و عفیفان نسبت به مردم، نزدیکان و خانواده خود می‌‌باشد.

مرتبه ضعیف

• مرتبه ضعیف و پایین این صفت - که همه مسلمانان، بلکه همه انسان‌ها به ناگزیر باید بدان متّصف شوند- همان وفای معمول در میان مردم است؛ که اگر در کسی نباشد، می‌‌توان او را بی‌وفا خواند؛ و پر واضح است که بی‌وفایان از اسلام - و بلکه انسانیّت! - سخت به‌دورند.
• کوتاه سخن آنکه وفاء، شناخت نعمت و سپاس‌گزاری از صاحب آن است. این سپاس‌گزاری می‌‌تواند شامل زبان، قلب، و یا دیگر اندام‌ها شود؛ و در این زمینه تفاوتی میان خداوند متعال، و یا بندگان او نیست. نیز فراموش نکردن نعمت، و عصیان ننمودن در برابر نعمت‌های حضرت حق، در شمار دیگر اجزاء وفاداری است؛ صد افسوس که این رذیلت در جان بسیاری از مردم ریشه دوانیده آنان را از دیدن نعمت‌های الهی باز می‌‌دارد، ازاین‌رو آنان بی‌وفایانی هستند که نعمت صاحب نعمت را انکار، و به معاصی او روی می‌‌کنند. از این‌رو، این آیه شریفه در حقّ آنان صادق می‌‌آید: قُتِلَ الْإِنْسَانُ مَا أَكْفَرَهُ.
• امام رضا (ع) می‌‌فرمایند: "هرکس که بنده صاحب نعمت را سپاس نگوید، خداوند متعال را نیز شکر نخواهد کرد" .
• منظور این حدیث شریف، آن است که هر کس نسبت به حقوقی که مردم بر او دارند وفاداری ننماید، نسبت به حقوق حضرت حق نیز وفاداری نخواهد کرد؛ چه نعمت‌های مردم سخت کوچک است، و نعمت حضرت حق غیر قابل توصیف؛ ازاین‌رو کسی که از عهده سپاس چنان نعمت کوچکی برنیاید، چگونه می‌‌تواند سپاس نعمت حق را به‌جای آورد؟.

انواع اصلی وفاء

• بر اساس آن‌ چه گذشت، در می‌‌یابیم که وفاداری را می‌‌توان به سه نوع اصلی تقسیم نمود.

1. وفاء اَخصّ خواص؛
2. وفاء خواص؛
3. وفاء عوام.

• هرکس در پی آن است که با سلوک منازل انسانیّت، به اخلاق الهی زینت یافته به بالاترین مدارج سلوک نائل شود، به ناگزیر باید از وفاء عوام بیاغازد، و چنان در آن پایمردی کند که ریشه این فضیلت در جان او ملکه گردد؛ آن گاه به مراتب بعدی دست یازد، تا سرانجام به مراتب بالای وفاداری -که در شمار اخلاق الهی است- دست یابد.

تقسیمی دیگر برای وفاداری

• وفاداری را به اعتبار آنچه بدان تعلّق می‌گیرد نیز، به چند نوع می‌‌توان تقسیم نمود:

وفاء نسبت به حضرت حق

• این نوع از وفاء، به سختی مورد تأکید قرآن کریم واقع شده است. در این زمینه تنها به این سه آیه توجّه کنید:
• بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ؛
• وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا؛
• وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ
• بر اساس آنچه از عباراتی همچون: وَاتَّقَى و وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ دست‌یاب می‌‌شود، مراد از "عهد" در این آیات، همان توحید است، که از پهنه‌ای گسترده برخوردار است. این مطلب به وضوح در آیه‌ای دیگر نیز به توضیح گرفته شده است: أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ.
• جای افسوس فراوان است که بسیاری از بندگان، نسبت به او - جلّ وعلا! - بی‌وفایی می‌‌نمایند، و تنها مخلَصانند که به عهد او با خود پابرجا می‌‌مانند: وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ.
• پُر واضح است که این نوع از وفاداری، برتر و لازم‌تر از دیگر انواع این فضیلت اخلاقی است؛ چه اوست که نعمت‌های آشکار و غیر آشکار خود را به بنده بخشیده، او را از عقل، ایمان، قلب، شعور و دیگر نعمت‌ها بهره‌مند ساخته است؛ نعمت‌هایی که بر کوچک‌ترین آنها نمی‌توان قیمتی نهاد. آیا نعمت تنفُّس - که از پی آن، نعمت حیات پدید می‌‌آید را می‌‌توان ارزش‌گذاری کرد؟؛ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ.

وفاداری نسبت به پیامبران (ع)

• نعمت رسالت هرچند بالاترین و برترین نعمت الهی است، امّا مردمان نه حقّ آن را به‌جای می‌‌آورند، و نه حقّ پیامبران (ع) را؛ و افسوس که کشتن آنان و دست‌کم استهزائشان، سپاسی بوده است که آدمیان نسبت به این نعمت و صاحب آن روا می‌‌داشته‌اند!: يَا حَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ مَا يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ
• این در حالی است که پیامبران برای سعادت دو جهانیِ انسان‌ها برانگیخته شدند؛ و بالاتر از آن، وظیفه اصلی آنان، تهذیب نفوس بوده، تا زندگی این جهان و زآن پس آن جهان مردم، همچون عسل شیرین و گوارا گردد: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ
• و در این میان، نعمت ارسال خاتم رُسُل بالاترین نعمت الهی است؛ و عجیب آن که آدمیان چنان به شُکر این نعمت و وفای نسبت به آن پرداختند، که آن حضرت (ع) خود فرمودند: "هیچ پیامبری آن‌گونه که من اذیّت شدم، آزار نشده است" .

وفاداری نسبت به قرآن کریم و عترت نبوی (ع)

• با وجود اهمّیت بی‌همتای قرآن‌ کریم و اهل بیت پیامبر (ص) امّا، باز تنها عدّه‌ای اندک از امّت نسبت به این دو رکن اساسیِ اسلام وفاداری می‌‌نمایند. قرآن‌کریم نقشه عالم تکوین و تشریع است، و معجزه آشکار الهی تا صبح‌گاه رستاخیر: وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ و قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا؛
• این آیه، به‌وضوح دلالت بر شمول معجزه قرآن‌کریم دارد. اهل فصاحت و بلاغت در آن کتاب معجزه خویش را می‌‌یابند، و فیلسوفان و عارفان نیز، آنچه صدها چون صدرالمتألّهین در "اَسفار" آورده‌اند، تنها شُعاعی ضعیف از خورشید نور قرآن کریم است؛ و آنچه همه عارفان در نگاشته‌های خود آورده‌اند نیز، قطره‌ای از آن اقیانوس؛ و اهل هر دانش نیز به همین‌گونه به اندازه توان خود از این کتاب الهی توشه می‌‌گیرند.
• با این وجود امّا، آیا کسی به این کتاب وفاداری نموده؟ و اندکی از حقّ آن را به جای آورده است؟!.
• سخن در وفای نسبت به اهل بیت (ع) به بسیار است؛ ما پیش از این به اندکی از آن اشاره کردیم، و ازاین‌رو در اینجا به تکرار آن نمی‌پردازیم؛ هرچند با صدها جلد کتاب نیز نمی‌توان به بیان اندکی از بسیارِ حقّ آنان پرداخت.

وفاء انسان نسبت به خانواده‌اش

• زوج، زوجه، فرزندان، نزدیکان، به‌ویژه پدر و مادر و دیگر نزدیکان انسان، در این شمار قرار می‌‌گیرند.
• جای تأسف است که این نوع از وفاء در میان مردمان بسیار کم است؛ چه خود دوستی بر جان و قلب بسیاری از مردم سیطره دارد. از این‌رو، تنها وقتی کسی را به حال خود نافع یابند او را دوست داشته به او وفاداری می‌‌نمایند؛ اما چون او را قابل بهره‌برداری نیافتند، نه علاقه‌ای بر جای می‌‌ماند و نه وفاداری‌‌ای!.

وفاء نسبت به عموم مردم

• فراتر از این، وفاء نسبت به تمامی جانداران را نیز می‌‌توان در اینجا مورد نظر داشت. این مطلب به‌گونه‌ای است که صاحب "وسائل الشّیعه" در تبیین حقوق حیوانات، روایاتی چند آورده، که در تمامی آنها در مورد حیوانات سفارش به نیکی شده است. در شمار این روایات است: "پیامبر اکرم (ص) فرمودند: چهارپا را بر صاحب خود چند حق است: آنکه چون برای استراحت از حیوان پیاده شد نخست علف او را آماده سازد، و چون بر آبی گذشت او را آب دهد، و بر چهره او نزند چرا که حیوان خداوند را تسبیح می‌‌گوید، و جز در راه خدا بر گرده او نایستد، و بیش از طاقتش بر او بار ننهد، و بیش از توانائیش او را به راه رفتن مجبور ننماید" .
• بر این اساس، می‌‌توان دریافت که حقوق برادران مسلمان سخت زیاد است و رعایت کردنی؛ در این شمار است آن که در غیبت ایشان آنچه مایه بی‌آبرویی‌شان است را از آنان بازگردانده دفع نماید، ازاین‌رو نه خود به غیبت آنان بپردازد و نه اجازه دهد که دیگری از آنان غیبت کند. غیبت علامت بی‌وفایی است، و تهمت و سخن‌چینی از آن نیز بیشتر نشانگر بی‌وفایی انسان نسبت به برادرش می‌‌باشد.
• اجرای قانون مواسات و پای‌بندی به آن نیز در شمار علائم وفاداری است؛ امّا دریغ و افسوس که غیبت و تهمت و سخن‌چینی و دروغ و خلف وعده و خلف پیمان بین آن که نعمت می‌‌دهد و آن که نعمت می‌‌برد، سخت شایع است و پر رواج، تا آنجا که گاه پدر و مادر و فرزند و همسران نیز از این مسائل به‌دور نیستند!.
• از خداوند درخواست می‌نماییم که ما را به مراتب والای وفا ارتقا بخشد؛ چه این صفت برگزیده اخلاقی تمامی خبرهای دنیوی و اخروی را در خود دارد، و صاحب خود را از تمامی شرور و بدی‌ها باز می‌‌نماید؛ همان‌گونه که بسیاری از فضائل اخلاقی را به‌همراه خود آورده از بسیاری از رذائل اخلاقی جلوگیری می‌‌کند.
• در پایان نیز ثروتمندان، قدرتمندان و رؤسای جامعه را به تحصیل این فضیلت اخلاقی توصیه می‌‌کنیم، چرا که خداوند متعال چون نعمتی به انسانی وفادار ببخشد، او بی‌وفایی خواهد نمود؛ تا تکلیف بی‌وفایان در این میانه چه باشد!؛ حضرت حق خود گواهی فرموده است که: إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا * إِلَّا الْمُصَلِّينَ.

منابع

• مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۳