علم به تأویل قرآن در حدیث

تأویل قرآن عبارت است از حقایقی خارجی که آیات قرآن در معارف، شرایع و سایر بیانات خود مستند به آن حقایق است، به طوری که اگر آن حقایق دگرگون شود، معارفی هم که در مضامین آیات است دگرگون می‌‏شود. براساس روایات، رسول اکرم (ص) و اهل بیت ایشان از راسخین در علم بوده و از تأویل آیات قرآن کریم آگاهی دارند.

معناشناسی

تأویل قرآن عبارت است از حقایقی خارجی که آیات قرآن در معارف، شرایع و سایر بیانات خود مستند به آن حقایق است، به طوری که اگر آن حقایق دگرگون شود، معارفی هم که در مضامین آیات است دگرگون می‌‏شود. تأویل اختصاص به آیات متشابه ندارد بلکه تمامی آیات قرآن تأویل دارد^[۱].^[۲]

امامان آگاهان به تأویل قرآن

براساس روایات، رسول اکرم (ص) و جانیشیان وی از "راسخین در علم‌اند" همان کسانی که خداوند علمشان به تأویل قرآن را در کنار علم خویش قرار داد: وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ^[۳] و به‌ جهت آنکه علم به تأویل قرآن از علوم پنهانی و غیب است؛ لذا پیامبر و امام بر غیب آگاهی دارند و اصولاً یکی از مهم‌ترین جلوه‌های غیب که خداوند، پیامبر اکرم (ص) را در آن شریک نمود و از ایشان به امیرالمؤمنین (ع) رسید، فهم آیات قرآن است^[۴].

با توجه به آیۀ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا^[۵] که به موجب اخبار متواتره در حق اهل بیت پیامبر (ص) نازل شده است، آنان از پاک شدگان و آگاهان به تأویل هستند و تنها عالمان به علمِ تأویل و راسخان در علمِ حقیقی بعد از پیامبر، امامان (ع) هستند که علم آنها از منبع وحی دریافت شده است. علت دسترسی به علم تأویل طهارت قلبی دانسته شده است. طهارت جز زوال پلیدی از قلب چیز دیگری نیست و قلب هم قسمتی است در انسان که عهده‌دار جنبۀ ادراک و اراده است، بنابراین طهارت قلب عبارت از پاکی نفس انسانی در ناحیۀ اعتقاد و اراده بوده، زوال پلیدی را در این دو مرحله ثابت می‌کند. یعنی معارف حقه‌ای که پیدا کرده ثابت و پابرجا و به جانب شک و تردید میل نمی‌کند؛ همچنین در لوازم معتقدات یعنی لوازم علومش نیز ثابت قدم داشته بر طبق آن اراده‌اش جاری و ساری است، یعنی بر طبق علمش اراده و عمل دارد. طهارت نفس در مقام اعتقاد و اراده جز رسوخ در علم چیز دیگری نیست^[۶].

دلیل روایی

برخی از روایاتی که دلالت دارند بر آگاهی اهل بیت (ع) به تأویل قرآن عبارت‌اند از:

امیرالمؤمنین (ع) می‌‌فرمایند: "از آن قرآن بخواهید تا سخن گوید و هرگز سخن نگوید، ‌ اما من شما را از آن خبر می‌دهم. بدانید در قرآن دانش آینده و حدیث گذشته است، درد شما را درمان و راه سامان دادن کارتان در آن است"^[۷]. روایت بیانگر آن است که قرآن دارای انواع خبرهاست و باید از آن پرسید و هم اینکه امیرالمؤمنین (ع) به تمام آنها آگاه بوده است^[۸].
امام باقر (ع) در تفسیر آیه ۷ سوره آل عمران می‌‌فرمایند: "رسول خدا برترین راسخان در علم بود، خداوند عزوجل تمام آنچه را بر او نازل کرد از تنزیل و تأویل به او تعلیم داد و ممکن نیست خداوند چیزی بر او نازل کند و تأویل و تفسیرش را به او نیاموزد و اوصیاء پیامبر بعد از او، تمام آنها را می‎دانند"^[۹].^[۱۰]
امام صادق (ع) می‌‌فرمایند: "ما راسخان در علم هستیم و ما تأویل قرآن را می‌‌دانیم"^[۱۱].^[۱۲]
همچنین حضرت می‌فرمایند: "به خدا قسم من به آنچه در آسمان‌ها و زمین است و آنچه در بهشت و دوزخ است آگاهم و به ماکان و مایکون علم دارم و همه این علوم را از کتاب خدا فرا گرفتم، خداوند درباره قرآن می‌فرماید: تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ"^[۱۳].^[۱۴]
فضیل بن یسار می‌‌گوید: از امام باقر (ع) در مورد این روایت: "آیه‌ای در قرآن نیست مگر اینکه دارای ظهر و بطنی است" سؤال کردم. حضرت فرمود: "ظهر آن، تنزیلش و بطن آن، تأویلش است. برخی از تأویل آن گذشته و برخی دیگر جاری است چنانکه خورشید و ماه جاری است و همانگونه که چیزی از تأویل آن بر زنده‌ها می‌آید، همانگونه بر اموات نیز می‌آید. خداوند می‌فرماید: وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ ما آن را می‌دانیم"^[۱۵].
همچنین می‌‌فرمایند: "قرآن تأویلی دارد که برخی از آن گذشته و واقع شده و برخی از آن هنوز نیامده است. پس هرگاه در زمان هر یک از امامان، تأویل آن واقع شود، آن امام آن را می‌شناسد و می‌داند"^[۱۶].^[۱۷]

منابع

پانویس

↑ طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان، ج ۲، ص۴۵ ـ ۸۲.
↑ ر. ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۱۹۷.
↑ «در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش» سوره آل عمران، آیه ۷.
↑ ر. ک: مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام، ص۶۳؛ رضاداد، علیه، علم به تأویل آیات قرآن کریم و ائمه معصومین انحصار یا عدم انحصار، پایگاه تخصصی معارف اهل بیت؛ باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص۱۱۳ ـ ۱۲۲؛ افسردیر، حسین، فضلی نژاد، مرضیه، بررسی مصادیق راسخان در علم در نگاه مفسران، ص۲۳ ـ ۲۷؛ ردایی، حسین، قرآن و مرجعیت علمی اهل بیت در تأویل، ص۱۳۱ ـ ۱۳۳؛ شریعتمدار جزایری، سید نورالدین، مقاله امام حسین و علم به شهادت؛ معارف، مجید، نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام.
↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
↑ ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، قرآن در اسلام، مرکز اطلاع‌رسانی الغدیر؛ اکبرنژاد، مهدی، محمدی، روح‌الله، بررسی سندی و دلالی احادیث راسخون فی العلم، ص۶۰؛ خادمی، عین الله، بختیاری، صدیقه، جایگاه و ضرورت امامت از منظر اسماعیلیه؛ اکبرنژاد، مهدی، محمدی، روح‌الله، بررسی سندی و دلالی احادیث راسخون فی العلم، ص۶۰.
↑ «ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُم‏»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۵۸.
↑ ر. ک: امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام.
↑ «فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَرَسُولُ اللَّهِ صأَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیعَ مَا أَنْزَلَ عَلَیْهِ مِنَ التَّنْزِیلِ وَ التَّأْوِیلِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُنْزِلَ عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ تَأْوِیلَهُ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُونَهُ کُلَّهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۲۲.
↑ ر. ک: ردایی، حسین، قرآن و مرجعیت علمی اهل بیت در تأویل، ص۱۳۱ ـ ۱۳۳؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص۱۴۲؛ بابایی، علی اکبر، اهل بیت پیامبر مفسران آگاه به تمام قرآن، ماهنامۀ معرفت، شماره ۷۳، دی ۱۳۸۲، ص۲۲ ـ ۲۳؛ منصورآبادی، محمد، راسخان در علم از دیدگاه فریقین، ص۱۲۴؛ افسردیر، حسین، فضلی نژاد، مرضیه، بررسی مصادیق راسخان در علم در نگاه مفسران، ص۲۳ ـ ۲۷؛ معارف، مجید، نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن.
↑ «نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ وَ نَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۲۲.
↑ ر. ک: ردایی، حسین، قرآن و مرجعیت علمی اهل بیت در تأویل، ص۱۳۱ ـ ۱۳۳.
↑ «إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاءِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْجَنَّةِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی النَّارِ وَ أَعْلَمُ مَا کَانَ وَ أَعْلَمُ مَا یَکُونُ عَلِمْتُ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۱۲۸.
↑ ر. ک: باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص۱۱۳ ـ ۱۲۲.
↑ «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع)عَنْ هَذِهِ الرِّوَایَةِ مَا مِنَ الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَقَالَ ظَهْرُهُ تَنْزِیلُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْوِیلُهُ مِنْهُ مَا قَدْ مَضَی وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَکُنْ یَجْرِی کَمَا یَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ کَمَا جَاءَ تَأْوِیلُ شَیْ‏ءٍ مِنْهُ یَکُونُ عَلَی الْأَمْوَاتِ کَمَا یَکُونُ عَلَی الْأَحْیَاءِ قَالَ اللَّهُ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ نَحْنُ نَعْلَمُهُ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۹۶.
↑ «إِنَّ لِلْقُرْآنِ تَأْوِیلًا فَمِنْهُ مَا قَدْ جَاءَ وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَجِئْ فَإِذَا وَقَعَ التَّأْوِیلُ فِی زَمَانِ إِمَامٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَرَفَهُ إِمَامُ ذَلِکَ الزَّمَانِ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۹۵، ح ۵.
↑ ر. ک: میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص۱۱۳.

[1] طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان، ج ۲، ص۴۵ ـ ۸۲.

[2] ر. ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۱۹۷.

[3] «در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش» سوره آل عمران، آیه ۷.

[4] ر. ک: مظفر، محمد حسین، پژوهشی در باب علم امام، ص۶۳؛ رضاداد، علیه، علم به تأویل آیات قرآن کریم و ائمه معصومین انحصار یا عدم انحصار، پایگاه تخصصی معارف اهل بیت؛ باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص۱۱۳ ـ ۱۲۲؛ افسردیر، حسین، فضلی نژاد، مرضیه، بررسی مصادیق راسخان در علم در نگاه مفسران، ص۲۳ ـ ۲۷؛ ردایی، حسین، قرآن و مرجعیت علمی اهل بیت در تأویل، ص۱۳۱ ـ ۱۳۳؛ شریعتمدار جزایری، سید نورالدین، مقاله امام حسین و علم به شهادت؛ معارف، مجید، نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام.

[5] «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.

[6] ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، قرآن در اسلام، مرکز اطلاع‌رسانی الغدیر؛ اکبرنژاد، مهدی، محمدی، روح‌الله، بررسی سندی و دلالی احادیث راسخون فی العلم، ص۶۰؛ خادمی، عین الله، بختیاری، صدیقه، جایگاه و ضرورت امامت از منظر اسماعیلیه؛ اکبرنژاد، مهدی، محمدی، روح‌الله، بررسی سندی و دلالی احادیث راسخون فی العلم، ص۶۰.

[7] «ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُم‏»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۵۸.

[8] ر. ک: امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام.

[9] «فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ فَرَسُولُ اللَّهِ صأَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ فِی الْعِلْمِ قَدْ عَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیعَ مَا أَنْزَلَ عَلَیْهِ مِنَ التَّنْزِیلِ وَ التَّأْوِیلِ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُنْزِلَ عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ تَأْوِیلَهُ وَ أَوْصِیَاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ یَعْلَمُونَهُ کُلَّهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۲۲.

[10] ر. ک: ردایی، حسین، قرآن و مرجعیت علمی اهل بیت در تأویل، ص۱۳۱ ـ ۱۳۳؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص۱۴۲؛ بابایی، علی اکبر، اهل بیت پیامبر مفسران آگاه به تمام قرآن، ماهنامۀ معرفت، شماره ۷۳، دی ۱۳۸۲، ص۲۲ ـ ۲۳؛ منصورآبادی، محمد، راسخان در علم از دیدگاه فریقین، ص۱۲۴؛ افسردیر، حسین، فضلی نژاد، مرضیه، بررسی مصادیق راسخان در علم در نگاه مفسران، ص۲۳ ـ ۲۷؛ معارف، مجید، نقد شبهه تعارض آیات علم غیب در قرآن.

[11] «نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ وَ نَحْنُ نَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۲۲.

[12] ر. ک: ردایی، حسین، قرآن و مرجعیت علمی اهل بیت در تأویل، ص۱۳۱ ـ ۱۳۳.

[13] «إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاءِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی الْجَنَّةِ وَ أَعْلَمُ مَا فِی النَّارِ وَ أَعْلَمُ مَا کَانَ وَ أَعْلَمُ مَا یَکُونُ عَلِمْتُ ذَلِکَ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص۱۲۸.

[14] ر. ک: باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص۱۱۳ ـ ۱۲۲.

[15] «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع)عَنْ هَذِهِ الرِّوَایَةِ مَا مِنَ الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَقَالَ ظَهْرُهُ تَنْزِیلُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْوِیلُهُ مِنْهُ مَا قَدْ مَضَی وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَکُنْ یَجْرِی کَمَا یَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ کَمَا جَاءَ تَأْوِیلُ شَیْ‏ءٍ مِنْهُ یَکُونُ عَلَی الْأَمْوَاتِ کَمَا یَکُونُ عَلَی الْأَحْیَاءِ قَالَ اللَّهُ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ نَحْنُ نَعْلَمُهُ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۹۶.

[16] «إِنَّ لِلْقُرْآنِ تَأْوِیلًا فَمِنْهُ مَا قَدْ جَاءَ وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَجِئْ فَإِذَا وَقَعَ التَّأْوِیلُ فِی زَمَانِ إِمَامٍ مِنَ الْأَئِمَّةِ عَرَفَهُ إِمَامُ ذَلِکَ الزَّمَانِ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۱۹۵، ح ۵.

[17] ر. ک: میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص۱۱۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]