سجود

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نماز است. سجود از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سجود در قرآن - سجود در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سُجود به معنای خضوع، کرنش و فروتنی است. یکی از واجبات نماز هم سجود است، یعنی پیشانی بر زمین و خاک نهادن در پیشگاه خدا. در سجود لازم است کف‌دست‌ها، زانوها و نوک انگشتان پا هم بر زمین قرار بگیرد. به انجام این کار "سجده" گویند. در هر رکعت از نماز دو سجده واجب است. سجود به قصد پرستش تنها در برابر خداوند جایز است. رکوع و سجود، هر کدام به نوعی نشانه تواضع در پیشگاه پروردگار است. سجده یکی از بهترین حالات بنده است که به خدا نزدیک می‌شود و با آن از تکبّر دور می‌گردد. بهترین چیزی که باید بر آن سجده کرد، خاک، به‌ویژه تربت سید الشهدا (ع) است. نام سوره ۳۲ قرآن هم "سجده" است. در چهار سوره قرآن (سوره علق، نجم، سجده و فصّلت) آیاتی است که هنگام خواندن و شنیدن آنها باید سجده کرد. به این سوره‌ها "عزائم" گویند.

سجده

برابر فقه شیعه و روایات، در هنگام سجده هفت موضع باید به زمین برسد: دو دست، دو زانو، دو انگشت بزرگ پا و پیشانی؛ به همین جهت امیر مؤمنان(ع) در وصیت خود به محمد بن حنفیه می‌فرماید در آیه ﴿أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾ «يَعْنِي بِالْمَسَاجِدِ الْوَجْهَ وَ الْيَدَيْنِ وَ الرُّكْبَتَيْنِ وَ الْإِبْهَامَيْنِ»؛ "جای سجده‌ها از آن خداست با خدا کسی را نخوانید" منظور از مساجد پیشانی، دو دست، دو زانو و دو انگشت بزرگ پاست». آن حضرت در هنگام قطع دست دزد فقط چهار انگشت وی را قطع می‌کرد و دست دزد را از مچ نمی‌برید و می‌فرمود: لازم است کف دست برای وضو، رکوع و سجده وی در صورت توبه باقی بماند.

در زمان معتصم درباره چگونگی قطع دست دزد اختلاف رخ داد. امام جواد(ع) فقط قطع انگشتان دست را واجب می‌شمارد. وقتی از ایشان علت قطع چهار انگشت را پرسیدند، حضرت پاسخ داد: ﴿أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾. کف دست‌ها هم از مواضع سجده است. معتصم از نظر حضرت شگفت‌زده شد و دستور داد دست دزد را از بیخ انگشت‌ها قطع کنند، نه مچ دست. حماد در گزارش نماز امام صادق(ع) به این آیه اشاره می‌کند و بینی بر زمین نهادن را از سنت می‌شمارد. همچنین در روایتی که حماد از حریز از زراه از امام باقر(ع) نقل می‌کند، حضرت مواضع سجده را که فریضه است هفتِ موضع ذکر شده می‌داند و بینی را بر زمین قراردادن از سنت یعنی روش پیامبر(ص) می‌شمارد..

آنچه سجده بر آن جایز است

برابر فقه شیعه سجده بر آنچه از زمین است و زمین بر آن صدق می‌کند، در صورتی که خوردنی و پوشیدنی نباشد، جایز است. روایات متعددی دراین‌باره نقل شده است. در این قسمت به چند روایت که حاکی از سیره عملی معصومان است، اشاره می‌کنیم:

1. حلبی در روایتی معتبر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که پدرم یعنی امام باقر(ع) خواست که برای او خمره، یعنی سجاده‌ای برای نماز بیاورند؛ دیر کردند. آن حضرت مقداری سنگ‌ریزه برداشت و روی فرش قرار داد و بر آن سجده کرد. درباره معنای خمره دو نظر وجود دارد:
   1. خمره سجاده‌ای است که از برگ درخت خرما با نخ بافته می‌شود.
   2. ابن‌اثیر می‌گوید: خمره به اندازه‌ای است که شخص در هنگام سجده سرش را بر آن قرار می‌دهد؛ از حصیر است یا بافته از درخت خرما یا مانند آن از گیاهان و خمره فقط به همین مقدار است و از آن جهت به آن خمره گفته‌اند که نخ‌هایی که در بافتن آن به کار رفته، لابه‌لای برگ‌های خرما پنهان شده است. برابر معنای اول خمره سجاده است و برابر معنای دوم به معنی جانماز و جای سجده و صورت است. ابن‌فارس هم خمره را به سجاده کوچک معنا کرده است. مجلسی آن را مانند حصیر کوچک دانسته که از برگ درخت خرما و مانند آن ساخته شده است. مازندرانی هم با توجه به حدیثی از ام‌سلمه، آن را حصیر کوچک می‌داند. آنچه مسلم است اینکه جای سجده بوده که از برگ خرما درست می‌شده و می‌توان گفت شبیه سجاده‌های حصیری امروزی بوده است.
2. در روایتی دیگر، حمران بن اعین از یکی از صادقین(ع) نقل می‌کند که فرمود: پدرم بر روی خمره نماز می‌خواند و آن را بر فرش قرار می‌داد و بر آن سجده می‌کرد و اگر خمره و سجاده نبود، سنگ‌ریزه بر فرش قرار می‌داد در جایی که سجده می‌کرد.
3. با اینکه سجده بر زمین و خمره رواست، اما گاهی معصومان ترجیح می‌دادند صورت بر خاک نهند. امام صادق(ع) گوید: روز عید فطری برای رسول خدا(ص) سجاده کوچکی آوردند؛ حضرت دستور داد آن را برگردانند و افزود: «امروز روزی بود که رسول خدا(ص) دوست داشت به آفاق آسمان بنگرد و صورت را بر روی زمین قرار دهد».
4. در روایتی امام صادق(ع) درباره چیزی که بر آن سجده می‌شود فرمودند: «السُّجُودُ عَلَى الْأَرْضِ فَرِيضَةٌ، وَ عَلَى الْخُمْرَةِ سُنَّةٌ»سجده بر زمین فریضه الهی است و بر خمره و جانماز ساخته‌شده از برگ درخت، سنت نبوی است». در این حدیث منظور از فریضه دستور خدا و از سنت، سیره نبوی است. البته علامه مجلسی معانی دیگری نیز برای حدیث ذکر کرده است. در کتاب من لا‌یحضره الفقیه و تهذیب الأحکام به جای «عَلَى الْخُمْرَةِ» عبارت و «بر غیر زمین» آمده است. در تهذیب الأحکام نقل می‌کند که در رساله علی بن بابوبه به فرزندش آمده است: بر زمین سجده نما یا بر آنچه از زمین می‌روید و بر حصیرهای مدینه سجده مکن؛ زیرا درزهای آن با پوست به هم وصل شده است. علی بن ریان از برخی شیعیان نقل می‌کند که ابراهیم بن عقبه از امام باقر(ع) از سجده بر سجاده‌های مدینه پرسید، حضرت پاسخ داد: اگر با نخ دوخته شده باشد، سجده بر آن رواست؛ اما اگر از پوست باشد، بر آن نماز نخوان.
5. جمیل بن دراج از امام صادق(ع) نقل می‌کند که آن حضرت دوست نداشت بر کاغذی که بر آن چیزی نوشته باشد، سجده کند.

سجده برای رفع مشکل: سجده برای خدا یکی از زیباترین عبادات است که معصومان به آن عمل و توصیه می‌کردند. جهم بن ابی‌جهم گوید: ابو‌الحسن موسی بن جعفر(ع) را دیدم که بعد از سه رکعتِ نماز مغرب به سجده رفت. گفتم: فدایت شوم، دیدم شما را که بعد از سه رکعت، سجده کردید؛ فرمود: مرا دیدی؟ گفتم: آری؛ فرمود: «فَلَا تَدَعْهَا فَإِنَّ الدُّعَاءَ فِيهَا مُسْتَجَابٌ‌»: «آن را رها مکن؛ زیرا دعا در آن اجابت می‌شود». عبدالله بن هلال گوید: به امام صادق(ع) از پراکندگی اموال و آنچه بر سر ما آمد، شکایت کردم؛ فرمود: بر تو باد دعا در حال سجده؛ چون بهترین وقتی که بنده به خدا نزدیک می‌شود و تقرب می‌یابد، در حال سجده است. گفتم: در هنگام نماز واجب خدا را بخوانم و حاجتم را ذکر کنم؟ فرمود: آری؛ این‌گونه رسول خدا(ص) انجام داد که بر ضد قومی با نام‌هایشان و نام پدرانشان دعا کرد. علی(ع) همین‌طور بعد از پیامبر(ص) انجام داد؛ یعنی او نیز عده‌ای را نفرین کرد..

زیادی سجده، ضمانتی برای بهشت

سجده برای خدا آن‌قدر اهمیت دارد که برابر روایتی از امام باقر(ع) و به نقلی از امام صادق(ع) باعث ورود در بهشت می‌شود. مردی نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: «يَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ لِي أَنْ يُدْخِلَنِي الْجَنَّةَ فَقَالَ لَهُ أَعِنِّي بِكَثْرَةِ السُّجُودِ»؛ «‌ای رسول خدا(ص)، از خدا بخواه مرا وارد بهشت کند. حضرت به او فرمود: مرا با سجده زیاد، کمک کن»؛ یعنی اگر بخواهی دعای من در حقّت مستجاب شود و وارد بهشت شوی، باید زیاد سجده کنی تا خداوند به وسیله آن تو را به بهشت ببرد. به نقلی درخواست وی این‌گونه بود: «يَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ لِي أَنْ يَرْزُقَنِي اللَّهُ مُرَافَقَتَكَ فِي الْجَنَّةِ»: «‌ای رسول خدا، برای من دعا فرما که خداوند توفیق همراهی با شما در بهشت را به من عنایت فرماید» و به نقلی درخواست شفاعت کرد؛ بعد حضرت چنین فرمود. نام این مرد در دعوات قطب راوندی ربیعة بن کعب ذکر شده است. قطب راوندی جریان درخواست وی را این‌گونه نقل کرده است که ربیعة بن کعب گوید: روزی رسول خدا(ص) به من فرمود: ای ربیعه، هفت سال به من خدمت کردی؛ آیا از من حاجتی نمی‌خواهی؟ گفتم: ای رسول خدا(ص)، به من مهلت بده تا فکر کنم. وقتی صبح شد و بر پیامبر وارد شدم، به من فرمود: ای ربیعه، حاجت را بگو. گفتم: از خدا بخواه که همراه شما مرا وارد بهشت فرماید. حضرت به من فرمود: چه کسی این را به تو آموخته است؟ گفتم: ای رسول خدا(ص)، کسی به من نیاموخته؛ با خود فکر کردم و گفتم: اگر مال از حضرت بخواهم، رو به نقصان می‌رود. اگر عمر طولانی و فرزندانی درخواست کنم، عاقبت آنها مرگ است. ربیعه گوید: پیامبر(ص) مدتی سرش را پایین انداخت؛ سپس فرمود: این کار را انجام می‌دهم؛ پس مرا با زیادی سجده کمک کن. به نظر می‌رسد وی جزو یاران امیرالمؤمنین علی(ع) نیز بوده است. او ربیعة بن کعب أسلمی از اصحاب صُفّه بود و در سال ۶۳ درگذشت. این نشان می‌دهد که برخی احادیث همراه با حادثه‌ای تاریخی بوده که در هنگام نقل فقط به اصل سخن پیامبر(ص) یا امام اشاره شده است..

سجده‌های طولانی معصومان

سجده از عباداتی است که محبوب معصومان بوده است. آنان اصحاب خود را هم به آن توصیه می‌کردند. در پایان روایتی که امام صادق(ع) اصحاب و شیعیان را به نکات مهمی توصیه می‌کند، از آنان می‌خواهد برای حق سجده کنند و در ارزش و اهمیت آن و ناراحتی شیطان از سجده‌های طولانی می‌فرماید: «إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَجَدَ فَأَطَالَ السُّجُودَ نَادَى إِبْلِيسُ يَا وَيْلَاهْ أَطَاعَ وَ عَصَيْتُ وَ سَجَدَ وَ أَبَيْتُ»: «وقتی بنده سجدۀ طولانی کند، ابلیس فریاد می‌زند وای بر من، او اطاعت حق کرد و من عصیان نمودم و او سجده کرد و من نپذیرفتم که سجده کنم». عبدالحمید بن ابی‌علاء گوید: وارد مسجدالحرام شدم؛ غلامی از امام صادق(ع) را دیدم؛ به سوی او رفتم تا از امام صادق(ع) بپرسم. دیدم حضرت در حال سجده است. منتظر ماندم؛ سجده‌اش برایم طولانی نمود. پس حرکت کردم و چند رکعت نماز خواندم و بازگشتم، درحالی‌که حضرت در سجده بود. از غلام ایشان پرسیدم حضرت کی به سجده رفته است، گفت: قبل از اینکه تو بیایی. وقتی امام صدای مرا شنید، سرش را بلند کرد، سپس فرمود: نزدیک من بیا. به نزد حضرت رفته، سلام کردم.... این خبر نشان می‌دهد که سجده‌های طولانی و خضوع و خشوع در برابر حق جزو سیره معصومان بوده است. در این قسمت به نمونه‌های دیگری از سجده‌های معصومان اشاره می‌شود که در مواردی سجده‌های آنان سجده شکر بوده است.

الف) دلیل ملقب‌شدن امام چهارم به سجاد: امام باقر(ع) می‌فرماید: پدرم علی بن الحسین(ع) به یاد هیچ نعمتی نمی‌افتاد جز اینکه برای شکر آن سجده می‌کرد. هر آیه‌ای را که قرائت می‌کرد و در آن سجده بود، سجده می‌کرد. هر وقت خداوند از او بدی را دفع می‌کرد و حیله و مکر حیله‌گری را برطرف می‌کرد، سجده می‌نمود. بعد از هر نماز واجب سجده می‌کرد. پس از موفقیت در اصلاح دو نفر سجده می‌فرمود. اثر سجده در تمام مواضع سجده وی بود؛ به همین سبب به او سجّاد می‌گفتند. به جهت نماز زیاد به وی سجاد می‌گفتند؛ چون آثار سجود در جوارح وی پیدا بود. لقب سجاد در إستبصار و زین‌العابدین در روایتی در کافی بر ایشان اطلاق شده است. آن حضرت در قرائت قرآن نیز تلاش زیادی می‌کرد و می‌فرمود: اگر هیچ‌کس نباشد جز قرآن، وحشت نمی‌کنم. وقتی ﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ را می‌خواند، آن‌قدر تکرار می‌کرد که گویا می‌خواهد بمیرد.

ب) امام صادق و امام کاظم(ع): معاویة بن عمار گوید: همراه امام صادق(ع) در مدینه بودم. آن حضرت سوار الاغی بود و به بازار می‌رفتیم یا نزدیک بازار بودیم. حضرت پایین آمد و سجده کرد و آن را طول داد. من منتظر حضرت بودم؛ سپس سرش را بلند کرد؛ گفتم: فدایت شوم، دیدم که فرود آمدی و سجده کردی؛ فرمود: «إِنِّي ذَكَرْتُ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيَّ‌»: «من به یاد نعمت خدا به خود افتادم». در کافی خبری مشابه از هشام احمر درباره ابو‌الحسن امام کاظم(ع) نقل شده است..

انتخاب موسی به پیامبری به جهت سجده

سجده و خضوع در برابر باری تعالی آن‌قدر مهم است که خداوند موسی را به همین جهت به پیامبری برگزید. این خبر را صدوق از امام باقر(ع) و کلینی از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند‌. ابن‌ابی‌عمیر از علی بن یقطین از شخصی از امام صادق(ع) درباره سیره موسی از پیامبرانِ بنی‌اسرائیل نقل کرده است: خداوند به موسی وحی کرد‌: ای موسی، آیا می‌دانی چرا تو را برگزیدم و کلیم و هم‌سخن خود کردم و غیر تو را کلیم و هم‌سخن خود نکردم؟ گفت: ای پروردگارم، برای چه؟ گفت: پس به او خطاب شد: یا موسی، به‌درستی که من بندگان خود را پشت و رو کردم (حال آنان را می‌دانستم یا آنان را آزمودم)؛ نیافتم از ایشان شخصی را که ذلّت و خواری او به درگاه من بیش از تو باشد. ای موسی، چون نماز می‌کنی، چهره‌ات [یا هر دو سمت رؤیت] را بر خاک می‌گذاری یا فرمود: بر زمین می‌نهی. یعنی انتخاب تو به جهت سجده‌ات پس از نماز است و خشوعی که در برابر حق تعالی داری. این سیره پیامبر است..

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. ذاکری، علی اکبر، سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه