توحید عبادی در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث توحید عبادی است. توحید عبادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توحید عبادی در کلام اسلامی - توحید عبادی در اخلاق اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

توحید عبادی عبارت است از اختصاص پرستش به خدای متعال. «توحید» در لغت از ماده «وحد» به معنای افراد است، زمانی که می‌گوید: فلانی واحد العرب است، یعنی در بین عرب نظیر و مانندی ندارد. لفظ «عبادی» نیز منسوب به «عبادت» است که در مقام نسبت، «تاء تأنیث» حذف شده و «عبادی» خوانده می‌شود، مانند «کرامت» و کرامی. بر این اساس معنای «توحید در عبادت» منفرد ساختن پرستش خواهد بود و چون موضوع سخن، خداست، معنای آن، انحصار پرستش و عبادت به خداوند است .

توحید در عبادت، والاترین هدف بعثت پیامبران الهی و اصل مشترک همه ادیان آسمانی بوده و همه مسلمانان در نمازهای روزانه خود به این اصل اعتراف می‌کنند ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ﴾. بر این اساس، وجوب پرستش خدا و دوری از پرستش غیر او، امری مسلم بوده و کسی در این قاعده کلی مخالفتی ندارد؛ تنها اختلاف در معنای عبادت و مصادیق آن است.

معنای عبادت

عالمان لغت واژه عبادت را به نرمش و ذلت، اطاعت کردن، طاعت همراه با خضوع، انقیاد همراه با خضوع و اظهار ذلت تعریف کرده‌اند. طبرسی پس از نقل تفسیر «عبادت» به «طاعت»، یادآور شده که گاهی طاعت هست ولی عبادت نیست، مانند اطاعت فرزند از پدر و گاهی عبادت هست و اصلاً اطاعتی وجود ندارد، مانند خضوع مشرکان در برابر اصنام، ولی اطاعتی در کار نبوده است؛ چراکه اصنام کور و کر مبدأ امر و نهی نیستند که اطاعت صدق کند. بنابراین میان تفسیر لغویان و مفهوم عبادت عموم و خصوص من وجه است. در رابطه با تفسیر عبادت به «خضوع» و «تذلل» نیز اشکال وارد است که مفهوم این دو واژه گسترده‌تر از مفهوم عبادت، بوده و نسبت میان آن دو عموم و خصوص مطلق است؛ زیرا خضوع و تذلل انسان در برابر پدر و مادر، با توجه به دستور خداوند بر آن ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ ارتباطی به «عبادت» به معنای پرستش ندارد.

مفهوم عبادت از دیدگاه مفسران

مفسران معانی ذیل را برای عبادت بیان کرده‌اند: «عبادت» نوعی از شکر و سپاس همراه با نوعی از خضوع است که تنها شایسته خداوند است. «عبادت» بالاترین خضوع و تذلل است لذا جز درباره خدا انجام نمی‌گیرد؛ زیرا او صاحب بزرگ‌ترین نعمت‌هاست و از این جهت شایسته بالاترین خضوع است. عبادت، طاعت و تذلل است. عبادت کاری است که انسان آن را به عنوان تعظیم دیگری انجام می‌دهد، پس عبادت بالاترین درجه از تعظیم است که تنها به مبدأ نعمت‌ها سزاوار است.

تفاسیر ذکر شده نیز مانند تفسیر لغویان دارای اشکالاتی است، از جمله اینکه: هرگاه یکی از والدین سرمایه‌ای در اختیار فرزند خود قرار دهد و فرزند در مقام سپاس، دست او را ببوسد، در این صورت شکر فرزند، همراه با خضوع است ولی عبادت نیست. سجده فرشتگان بر حضرت آدم خضوعی بس بزرگ بود، فرزندان یعقوب و حتی خود یعقوب و همسرش نیز در برابر یوسف، به سجده افتادند، ولی هیچ کدام از اینها به معنای پرستش نبود، ممکن است تصور شود چون سجده فرشتگان به امر الهی بوده لذا از موضوع عبادت خارج است. در پاسخ باید گفت: امر الهی، تنها حکم موضوع را تغییر می‌دهد نه اصل موضوع را، مثلاً اگر خدا امر کند منافق را سبّ کنید، حکم سب را که حرمت است، تغییر داده است، اما موضوع آن یعنی سب منافق، تغییر نکرده و واقعاً سب محسوب می‌شود، حال اگر مطلق خضوع یا خضوع بی‌نهایت با پرستش مساوی باشد با امر الهی، حکم آن عوض می‌شود، اما موضوع آن بدون تغییر باقی می‌ماند.

ریشه نارسا بودن تعریف‌های بیان شده، عدم توجه به عنصر دیگر است و آن، عقیده خاصی است که انسان را به خضوع و انقیاد وامی‌دارد. موحدان با انگیزه الوهیت و پرستش، در برابر خداوند متعال تعظیم و خضوع می‌کنند؛ لذا عبادت، خضوعی است که از اعتقاد به «الوهیت» سرچشمه می‌گیرد. به نظر می‌رسد شیخ بلاغی نخستین کسی است که توانسته است عبادت را به صورت جامع و مانع تعریف کند، وی در تعریف عبادت عنصر «الوهیت» را نیز وارد کرده و عبادت را خضویی معنا کرده که همراه با اعتقاد به الوهیت شخص تعظیم شده باشد. آیة الله خویی نیز بعد از وی در تعریف عبادت عنصر «ربوبیت» را دخیل دانسته و عبادت را تعظیمی همراه با اعتقاد به ربوبیت تعظیم شده دانسته است. امام خمینی نیز معتقد است عبادت در زبان عربی و پرستش در زبان فارسی این است که کسی را به عنوان اینکه خدا است ستایش کنند خواه به عنوان خدای بزرگ یا خدای کوچک.

توحید عبادی از دیدگاه عقل و نقل

از منظر خرد، همه ممکنات (ما سوی الله) فقیر و نیازمندند و فی نفسه فاقد هر نوع کمال و جمال. و اگر در مرحله بعد، واجد کمالی می‌گردند به خاطر لطفی است که از جانب آفریدگار به آنان می‌شود: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾. بنابراین تنها مبدأ کمال است که سزاوار پرستش است چون همه کمالات از جانب او به جهان امکان افاضه می‌شود. از طرفی انگیزه عبادت و پرستش، آفریدن و پروردگار بودن است که هر دو از آن خداست، طبعاً پرستش نیز حق مطلق او خواهد بود.

اما از منظر نقل، مهم‌ترین آیه قرآن کریم که با صراحت به توحید در عبادت و نفی تمام معبودها می‌پردازد آیه پنجم از سوره حمد است: ﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾. این آیه به اتفاق همه مفسران، عبادت را منحصر در ذات باری تعالی می‌داند. این آیه حتی یاری جستن را نیز منحصر در خداوند متعال می‌کند تا توحید در عبادت عملاً و لساناً تحقق یابد. در آیه فوق، ﴿إِيَّاكَ﴾ مفعول است و برای اختصاص مقدم شده است؛ لذا آیه بیان می‌کند که عبادت مختص به خداست. این آیه در واقع هم نفی است و هم اثبات، نفی عبادت هر چیزی غیر از خدا و اثبات عبادت الهی؛ در مورد استعانت نیز همین مطلب جاری است پس در این آیه در واقع دو توحید وجود دارد، توحید در عبادت و توحید در استعانت.

همچنین در آیه ۳۴ از سوره نحل نیز بر عبادت خدا و پرهیز از طاغوت تأکید شده است: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾؛ این آیه به روشنی گواهی می‌دهد که «توحید در عبادت» عصاره دعوت تمام پیامبران و در رأس برنامه‌های آنان بوده است. این مضمون در سایر آیات نیز مطرح شده است. قرآن «توحید در عبادت» را یک اصل مسلم در تمام شرایع آسمانی شمرده و اهل کتاب را به حفظ این اصل دعوت کرده است. در آیه‌ای، پرستش الهی همان راه مستقیم خوانده شده و در برخی آیات کسانی که توحید در عبادت را پذیرفته و دیگر معبودها را رها کرده‌اند، از هدایت یافتگان و اهل خرد شمرده شده‌اند. در برخی آیات نیز مشرکان را توبیخ کرده که چرا اجسام بی‌جان و ساخته دست خود را عبادت می‌کنند در حالی که آنها خود خالقی توانا دارند و یا چرا چیزی را می‌پرستید که برای شما ضرر و نفعی ندارد.

برخی از مفسران بر این عقیده‌اند که مضمون دو آیه ﴿يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ * مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾. برهان متقنی است بر توحید در عبادت. با این بیان که هر معبودی فرض شود، پرستشش به دلیل الوهیتی است که در ذات آن معبود و همچنین به خاطر وجوب ذاتی وجود اوست و خدای سبحان در وجودش واحد و قهار است، نه دومی برایش تصور می‌شود و نه با تأثیرش مؤثری دیگر فرض دارد، بنابراین معنای صحیحی برای تعدد آلهه تصور نمی‌شود و اگر پرستش معبود برای این است که معبود مفروض، شفیع در درگاه خداست، دلیلی بر شفیع بودن آن در دست نیست؛ زیرا اگر شفیع باشد باید از ناحیه خود خدای تعالی باشد در حالی‌که نه تنها از ناحیه خدا دلیلی بر شفیع بودن آلهه نرسیده، بلکه دلیل بر خلاف آن نیز وجود دارد؛ زیرا خداوند از طریق عقل و همچنین به وسیله انبیا به این معنا تصریح کرده که به غیر از او نباید چیزی مورد پرستش واقع شود. گاهی واژه «عبادت» به صورت مجاز در یک معنای وسیعی به کار رفته که هرگز با عبادت به معنای «پرستش» مساوی نیست، به طور مثال در سوره یس می‌فرماید: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾. به کار بردن پرستش درباره انسان‌های گنهکار که از خواسته شیطان پیروی می‌کنند به طور مسلم یک نوع مجاز است و هرگز گمراهان اخلاقی در جرگه مشرکان قرار نمی‌گیرند. این کاربرد در روایات نیز دیده می‌شود؛ آنجا که امام باقر(ع) می‌فرماید: «هر کس به سخن گوینده‌ای گوش دهد او را پرستش کرده، اگر او از جانب خدا سخن می‌گوید خدا را پرستیده و اگر از جانب غیر خدا سخن می‌گوید، غیر او را پرستش کرده است». ناگفته پیداست گوش دادن به سخن شخص دوم ولو در مورد مسائل اخلاقی و اجتماعی، پرستش او نیست.

قرآن کریم در مورد اعتقاد بت‌پرستان تصریح می‌کند که آنان اصنام مورد پرستش را (بر خلاف اندیشه وهابیان) تنها شفیعان درگاه الهی نمی‌دانستند بلکه گاهی آنها را «الهه» و گاهی «ارباب» می‌خواندند، آیات قرآنی حاکی از آن است که انگیزه آنان برای پرستش اصنام این بوده که تصور می‌کردند بخشی از کارهای خدا به آنان واگذار شده و در حقیقت شفاعت و بخشش گناهان در دست آنان است و این دو مطلب از اصرار قرآن بر اینکه شفاعت بدون اذن خدا صورت نمی‌پذیرد و یا آمرزنده‌ای جز خدا نیست به دست می‌آید. در جای دیگر نقل می‌کند که آنان عزت را در دست بت‌ها دانسته ﴿وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا﴾ و از بت‌ها می‌خواستند که آنان را در جنگ‌ها کمک کنند ﴿وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ﴾. قرآن تذکر می‌دهد که این مشرکان در روز رستاخیز از عقیده واقعی خود درباره بت‌ها برگشته و به گمراهی خود اعتراف می‌کنند ﴿تَاللَّهِ إِنْ كُنَّا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ * إِذْ نُسَوِّيكُمْ بِرَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

در روایات متعددی نیز به این مسأله اشاره شده و عبادت کنندگان غیر خدا را مشرک دانسته و بیان می‌کند که کفر مقدم بر شرک است؛ چراکه ابلیس اول کافر شد، سپس مشرک. نکته پایانی اینکه «توسل» به انبیاء و اولیاء و یا «تبرک» به آثار به جا مانده از آنان، ارتباطی به عبادت و پرستش آنان ندارد؛ زیرا هیچ‌گاه متوسلان و تبرک‌جویان، کوچک‌ترین اعتقادی به الوهیت و ربوبیت آنان نداشته و هرگز عقیده ندارند که کاری از عالم به آنان واگذار شده و آنان در تأثیر مستقل هستند.

وهابیت و توحید عبادی

وهابیان توحید را دارای دو مرتبت می‌دانند:

1. توحید ربوبی: همان توحید در خالقیت است.
2. توحید الوهی: عبارت است از توحید در عبادت.

آنان معتقدند که توحید در خالقیت به تنهایی کافی نیست؛ بلکه باید در پی آن، خدای یگانه را پرستید. توحید عبادی، ویژه وهابیان نیست و همه مسلمانان بدان معتقدند؛ اما ویژگی وهابیان این است که تعظیم پیامبران و اولیای الهی و زیارت و توسل و شفاعت را عبادت خلق می‌انگارند و نوعی شرک. آنان از این حقیقت غافل‌اند که نمی‌توان هر تعظیم و خضوعی را عبادت شمرد و از مصادیق شرک محسوب کرد.

منابع

1. جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه
2. سبحانی، جعفر، مقاله «توحید عبادی»، دانشنامه کلام اسلامی، ج۳