بحث:دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جمع شدن|۱. خانم ابراهیمی؛}} | {{جمع شدن|۱. خانم ابراهیمی؛}} | ||
[[پرونده:11384.jpg|100px|right|بندانگشتی| | [[پرونده:11384.jpg|100px|right|بندانگشتی|]] | ||
::::::خانم '''[[زهرا ابراهیمی]]'''، در مقاله ''«[[نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی (مقاله)|نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی]]»'' در این‌باره گفته است: | ::::::خانم '''[[زهرا ابراهیمی]]'''، در مقاله ''«[[نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی (مقاله)|نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی]]»'' در این‌باره گفته است: | ||
::::::«[[قوم]] بنی اسرائیل نیز از سده‌های آغازین [[ظلم و ستم]] تا به حال با بشارت‌های [[انبیاء]]، [[منتظر ظهور]] شکوهمند [[منجی موعود]] به سر برده تا با ظهور خود آنها را به [[برتری]] در جهان برساند<ref>مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بی‌ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، (چاپ دوم از ویراسته جدید)، ص ۱۵۵</ref>. مسائل محوری و شکل‌گیری این [[تفکر]] در مستندات [[دینی]] آنها مذکور است. | ::::::«[[قوم]] بنی اسرائیل نیز از سده‌های آغازین [[ظلم و ستم]] تا به حال با بشارت‌های [[انبیاء]]، [[منتظر ظهور]] شکوهمند [[منجی موعود]] به سر برده تا با ظهور خود آنها را به [[برتری]] در جهان برساند<ref>مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بی‌ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، (چاپ دوم از ویراسته جدید)، ص ۱۵۵</ref>. مسائل محوری و شکل‌گیری این [[تفکر]] در مستندات [[دینی]] آنها مذکور است. | ||
نسخهٔ ۳ نوامبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۴:۲۰
| ۱. خانم ابراهیمی؛ |
|---|
اشعیای نبی در باب ۲۵ (آیات ۳۱-۵۱) منجی را تعبیر به خدمتگزار رنجدیده خداوند می‌نماید که انسان‌ها را از گناهانش پاک می‌سازد.
|
پاسخ اجمالی
انتظار از نگاه آثار دینی یهود
- آیین یهود، یکی از ادیان بزرگ الهی است که چندین قرن قبل از اسلام، در جزیرة العرب ظاهر و رایج شده است. در آیین یهود کتاب‌های فراوانی به عنوان کتاب مقدس و مصادر آیین مذکور شناخته می‌شوند؛ در رأس آنها کتاب تورات است و علمای یهود تفسیری بر تورات نوشته‌اند که "تلمود[۱۵]" نام دارد[۱۶]. یهودیان در آثار دینی خود، همواره به موعود اشاره کرده و از ظهور پیامبر اکرم(ص) و حوادث مربوط به مبعث، علائم آخرالزمان، رجعت و نیز اشاراتی در مورد شخصیت آخرالزمان بیان نموده‌اند. به هر حال چون یهودیان به حضرت مسیح(ع) ایمان نیاوردند، به طبع، موعود آنان هنوز ظهور نکرده است[۱۷].
اعتقاد یهود نسبت به موعود سه گانه
- نکتۀ قابل توجه اینکه طبق آثار مقدس یهود، چهرۀ سه موعود در آن ترسیم شده است: حضرت مسیح، حضرت محمد(ص) و حضرت مهدی(ع). با وجود این اشارات، قوم یهود به حضرت مسیح و حضرت محمد(ص) نگرویدند، گر چه بشارت‌های مذکور، همگی درست است اما آنها حق را نپذیرفتند، نه از زبان پیامبر اکرم(ص) و نه از زبان حضرت مسیح، ولی نسبت به مسألۀ انتظار موعود حساس و نگران هستند[۱۸].
موضع یهودیان معاصر نسبت به مقوله انتظار
- یهودیان کنونی نیز، به مقولۀ انتظار معتقدند چون هر ساله در مراسم سالگرد بنیانگذاری اسرائیل مراسم باشکوهی بر پا میکنند و در آن مراسم این دعا خوانده میشود[۱۹]: «ارادۀ خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد». در این فراز از دعا چشم به راهی و امید به آمدن مسیحا و به ارمغان آوردن آزادی و رهایی برای ملت یهود، که مصداق بارز انتظار است به وضوح بیان گردیده است. همچنین، در نمازنامه‌های خود به مسأله انتظار اشاره میکنند؛ آنجا که می‌‌گویند[۲۰]: «این اسیران بیچاره در سرزمین‌های بیگانه همچون غلامان و کنیزان از روزی که آنان را ترک کرده‌ای منتظر تو هستند».[۲۱]
ادله اعتقاد یهود به مقوله انتظار
- در اینکه یهود به مقولۀ انتظار معتقد است، شواهد و دلایل فراوانی[۲۲] از کتاب مقدس بخش عهد عتیق آن وجود دارد مانند:
- در کتاب مقدس حیقوق نبی نیز به مسأله انتظار اشاره شده است و خداوند می‌فرماید[۲۳]: «اگر چه تأخیر نماید برایش منتظر باش، زیرا که خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود، بلکه جمیع امت‌ها را نزد خود جمع می‌نماید و تمام قوم‌ها را برای خویش فراهم می‌آورد».[۲۴]
- در کتاب مقدس صفینای نبی می‌فرماید[۲۵]: «منتظر باشید زیرا هدف من این است که امت‌ها را جمع نمایم و ممالک را گِرد هم آورم، در آن زمان زبان پاک به امت‌ها باز خواهم داد تا همگی آنان اسم خدا را بخوانند و یک دل او را عبادت نمایند».[۲۶]
نتیجه گیری
- بنابراین مقولۀ انتظار یکی از مسائل مورد ابتلای یهود بوده، هست و خواهد بود و در عصر کنونی نیز، جامعه یهودیّت همانند گذشتگان به انتظار نشسته و به ظهور منجی موعود معتقدند و کامل‌ترین و اصیل‌ترین بیان در انتظار مسیحایی در منابع یهود موج می‌زند[۲۷].
پاسخ تفصیلی
انتظار از نگاه آثار دینی یهود
- آیین یهود، یکی از ادیان بزرگ الهی است که چندین قرن قبل از اسلام، در جزیرة العرب رایج و ظاهر شده است. در آیین یهود کتاب‌های فراوانی به عنوان کتاب مقدس و مصادر آیین مذکور شناخته می‌شوند؛ در رأس آنها کتاب تورات است و علمای یهود تفسیری بر تورات نوشته‌اند که "تلمود[۲۸]" نام دارد[۲۹]. یهودیان در آثار دینی خود، همواره به موعود اشاره کرده و از ظهور پیامبر اکرم(ص) و حوادث مربوط به مبعث، علائم آخرالزمان، رجعت و نیز اشاراتی در مورد شخصیت آخرالزمان بیان نموده‌اند. به هر حال چون یهودیان به حضرت مسیح(ع) ایمان نیاوردند، به طبع، موعود آنان هنوز ظهور نکرده است[۳۰]. یهودیان که خود را پیرو حضرت موسای کلیم(ع) می‌‌دانند، منتظر مصلح موعودند و کتاب تورات کتابی است که بر موسی کلیم الله، وحی شده است؛ این کتاب دارای بخش‌های مختلفی است که در آن شور و التهاب انتظار موعود آخرالزمان مقوله‌ای است که در تاریخ پرفراز و نشیب یهودیّت موج می‌زند و چشم به راهی و آمدن یک منجی، از جمله اعتقادات ضروری یهودیّت میباشد[۳۱].
اعتقاد یهود نسبت به موعود سه گانه
- نکتۀ قابل توجه اینکه طبق آثار مقدس یهود، چهرۀ سه موعود در آنها ترسیم شده: حضرت مسیح، حضرت محمد(ص) و حضرت مهدی(ع)؛ با وجود این اشارات، قوم یهود به حضرت مسیح و حضرت محمد(ص) نگرویدند، از این رو باید نسبت به مسأله انتظار موعود حساس و نگران باشند و به دور از سادگی و غفلت، به انتظار و آمادگی بیشتر از همگان اهمیت دهند. گر چه بشارت‌های مذکور، همگی درست است اما آنها حق را نپذیرفتند: نه از زبان حضرت محمد(ص) و نه از زبان حضرت مسیح. بنابراین، یهود چه بپذیرد و چه نپذیرد؛ پس از حضرت موسی، حضرت عیسی آمد و به نسخ دین موسی که سرشار از تحریف‌ها شده بود پرداخت و پس از حضرت عیسی، حضرت محمد(ص) ظهور کرد، هر چند که بشارت آن را حضرت عیسی داده بود[۳۲].
موضع یهودیان معاصر نسبت به مقوله انتظار
- یهودیان کنونی نیز، به مقولۀ انتظار معتقدند چون هر ساله در مراسم سالگرد بنیانگذاری اسرائیل مراسم باشکوهی بر پا میکنند و در آن مراسم این دعا خوانده میشود[۳۳]: «ارادۀ خدای ما چنین باد که به لطف او شاهد سپیده دم آزادی باشیم و نفخ صور مسیحا گوش ما را نوازش دهد». در این فراز از دعا چشم به راهی و امید به آمدن مسیحا و به ارمغان آوردن آزادی و رهایی برای ملت یهود، که مصداق بارز انتظار است به وضوح بیان گردیده است. همچنین، در نمازنامه‌های خود به مسأله انتظار اشاره میکنند؛ آنجا که می‌‌گویند[۳۴]: «این اسیران بیچاره در سرزمین‌های بیگانه همچون غلامان و کنیزان از روزی که آنان را ترک کرده‌ای منتظر تو هستند».[۳۵]
ادله اعتقاد یهود به مقوله انتظار
- در مزمور ۳۷ از مزامیر داود نبی آمده است[۳۶]: «خداوند داود نبی را به وسیلۀ انتظار تسلّی می‌دهد و او را به انتظار دعوت می‌نماید و به او وعده داده میشود که از کثرت شروران واهمه نداشته باشد؛ با این بیان که: «ای داودا ذهنت را مشوش نساز که البته منتظران را خداوند وارث زمین قرار خواهد داد و آنان که لعنت شده‌اند پراکنده خواهند شد و صالحان از مردم همان کسانی هستند که زمین را به میراث برند و تا فرجام حیات جهان در آن زیست کنند».[۳۷]
- در کتاب مقدس حیقوق نبی نیز به مسأله انتظار اشاره شده است و خداوند می‌فرماید[۳۸]: «اگر چه تأخیر نماید برایش منتظر باش، زیرا که خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود، بلکه جمیع امت‌ها را نزد خود جمع می‌نماید و تمام قوم‌ها را برای خویش فراهم می‌آورد».[۳۹]
- در کتاب مقدس صفینای نبی می‌فرماید[۴۰]: «منتظر باشید زیرا هدف من این است که امت‌ها را جمع نمایم و ممالک را گِرد هم آورم، در آن زمان زبان پاک به امت‌ها باز خواهم داد تا همگی آنان اسم خدا را بخوانند و یک دل او را عبادت نمایند».[۴۱]
- در کتاب مقدس دانیال نبی آمده است[۴۲]: «زمان به سرعت در حال گذر است و علم در حال پیشرفت، در این رهگذر خوشا به حال کسی که جزء منتظران باشد».[۴۳]
- در کلمات قدوشا[۴۴] از انتظار سخن به میان آمده است[۴۵]: «ای پادشاه ما! از مقامت ظاهر شو و بر ما حکم فرمائی کن چون مادر انتظار تو هستیم».[۴۶]
- در زبور داود در ترجمه فارسی زبور ۳، از مزامیر داود ـ که چهل آیه است و در آخر تورات آمده ـ مطالبی درباره انتظار به چشم میخورد مانند:
- آیه ۹: زیرا که شریران منقطع می‌شوند، اما متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند شد.
- آیه ۱۱: اما متواضعان، وارث زمین شده، از کثرت سلامتی لذت می‌برند.
- آیه ۱۸: خداوند روزهای صالحان را می‌داند و میراث ایشان، ابدی خواهد شد.
- آیه ۱۹: زیرا متبرکان وارث زمین خواهند شد اما ملعونان وی (خداوند) منقطع خواهند شد.
- آیه ۲۹: صالحان وارد زمین شده ابداً در آن ساکن خواهند بود[۴۷].
- در کتاب حیقوق نبی فصل ۷ آمده است[۴۸]: «و اگر چه تاخیر نماید برایش، منتظر باش زیرا که البته خواهد آمد و درنگ نخواهد نمود بلکه جمیع امت‌ها را نزد خویش جمع می‌کند».[۴۹]
- در کتاب اشعیای نبی، فصل ۱۱، آمده است[۵۰]: «و نهالی از تنه یسی (پدر داود) بر آمده؛ شاخه‌ای از ریشه‌هایش خواهد شکفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت... برای ذلیلان به عدالت حکم می‌کند و برای مسکینان زمین ـ به راستی ـ مایه بیداری خواهد بود... کمربند کمرش عدالت است و کمربند میانش امانت (دنیا به صورتی در می‌آید) که گرگ و بره در کنار هم سکونت کنند و پلنگ با بزغاله با هم خواهند خوابید و گوساله و شیر و پرواری با هم و طفل کوچک آنها را خواهد راند و گاو با خرس خواهد چرید و بچه‌های آنها با هم خواهند خوابید و شیر مثل گاو کاه خواهد خورد و طفل شیرخواره با سوراخ مار بازی خواهد کرد و طفل از شیر مادر گرفته شده دست خود را بر خانه افعی خواهد گذاشت و در تمامی کوه مقدس من، هیچ ضرر و فسادی نخواهد بود؛ زیرا که زمین از دانش خداوند، مثل آبهایی که دریا را فرا می‌گیرد، پر خواهد شد».[۵۱]
- یحیای تعمید دهنده ندا داد: توبه کنید، زیرا ملکوت آسمان نزدیک است پس، توده‌های مردم پیام او را با جان و دل شنیدند، کلمات هیجان‌آور او دل‌های شنوندگان را تکان می‌داد و الهام بخش گروه‌های ستمدیده و بینوایی بود که همواره آتش شوق انتظار برای قیام "مسح شده خدا" در قلوبشان زبانه می‌کشید.[۵۲]»[۵۳]
نتیجه گیری
- بنابراین مقولۀ انتظار یکی از مسائل مورد ابتلای یهود بوده، هست و خواهد بود و در عصر کنونی نیز، جامعه یهودیّت همانند گذشتگان به انتظار نشسته و به ظهور منجی موعود معتقدند و کامل‌ترین و اصیل‌ترین بیان در انتظار مسیحایی در منابع یهود موج می‌زند[۵۴].
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بی‌ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، (چاپ دوم از ویراسته جدید)، ص ۱۵۵
- ↑ مراجعه شود به قاموس کتاب مقدس، ترجمه و تألیف مسترهاکس، چاپ اول، اساطیر، ۷۷۳۱، ص ۳۰۸-۲۰۸
- ↑ مراجعه شود به واژه‌های فرهنگ یهود، مترجمین:نصرت نصرت‌آبادی، منشه امیر، ابینوعم شبتای، اوراهام شماس، ساسون بلوم، ناشر انجمن جوامع یهودی، تل آویو، اسرائیل، چاپ اورشلیم، ۷۷۹۱ ص ۶۱۲.
- ↑ مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بی ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ص ۲۵۵
- ↑ مراجعه شود به واژهای فرهنگ یهود، مترجمین: نصرت نصرت‌آبادی، منشه امیر، ابینوعم شبتای، اورهام شماس، ساسون بلوم، ناشر انجمن جوامع یهودی، تل‌آویو، اسرائیل، چاپ اورشلیم، ۷۷۹۱ ص ۸۳
- ↑ گنجینه‌ای از تلمود، تألیف راب دکتر، ا، کهن، ترجمه امیر فریدون گرگانی، چاپخانه زیبا، ۰۵۳۱، ص ۱۵۳
- ↑ کتاب مقدس، انتشارات ایلام، چاپ دوم، ۹۹۹۱، اشعیاء ۱۱:۱-۹ ص ۴۹۷
- ↑ گنجینه‌ای از تلمود، تألیف دکتر راب، ا، کهن، ترجمه امیر فریدون گرگانی، چاپخانه زیبا، ۰۵۳۱، ۰۶۳-۹۵۳
- ↑ گنجینه‌ای از تلمود، تألیف دکتر راب، ا، کهن، ترجمه امیر فریدون گرگانی، چاپخانه زیبا، ۰۵۳۱، ص ۵۵۳
- ↑ گنجینه‌ای از تلمود، تألیف دکتر راب، ا، کهن، ترجمه امیر فریدون گرگانی، چاپخانه زیبا، ۰۵۳۱، ص ۸۵۳.
- ↑ مراجعه شود به تاریخ جامع ادیان، تألیف جان بی‌ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، چاپ پنجم، ۰۷۳۱، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ص ۲۵۵
- ↑ انسان و ادیان، تالیف میشل مالرب-ترجمه مهران توکلی، نشر نی، چاپ اول، تهران، ۹۷۳۱، ص ۲۷
- ↑ مراجعه شود به واژهای فرهنگ یهود، مترجمین: نصرت نصرت‌آبادی، منشه امیر، ابینو عم شبتای، اوراهام شماس، ساسون بلوم، ناشر انجمن جوامع یهودی، تل آویو، اسرائیل، چاپ اورشلیم، ۷۷۹۱ ص ۷۱۲
- ↑ ابراهیمی، زهرا، نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی، ص ۶۷-۷۳.
- ↑ خلاصه ادیان، جواد مشکور، ص ۱۴۲: « تلمود به زبان (آرامی) به معنای تعلیم و آموزش است و آن مجموعه کاملی از اصول و فروع و احکام و فتاوی علمای یهود است که در ۳۶ مجلّد تدوین شده است».
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۷۴-۷۵.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۷۴-۷۵.
- ↑ ر.ک. گرینستون، جولیوس، (ترجمه حسین توفیقی)، انتظار مسیحا در آیین یهود، ص ۱۳.
- ↑ ر.ک. گرینستون، جولیوس، (ترجمه حسین توفیقی)، انتظار مسیحا در آیین یهود، ص ۱۳.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵؛ شفائی، محبوب، موعود حق، ص ۱۷۴؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۰، ۳۱.
- ↑ ر.ک. کتاب مقدس، حیقوق نبی، عهد قدیم، باب دوم، ر.ک: موعودی که جهان در انتظار اوست، علی دوانی، ص ۱۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. کتاب مقدس، صفینای نبی، باب سوم، سطر ۸ و ۹، ر.ک: مهدی موعود، علی دوانی، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ خلاصه ادیان، جواد مشکور، ص ۱۴۲: « تلمود به زبان (آرامی) به معنای تعلیم و آموزش است و آن مجموعه کاملی از اصول و فروع و احکام و فتاوی علمای یهود است که در ۳۶ مجلّد تدوین شده است».
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۷۴-۷۵.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵؛ طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۷۴-۷۵.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۷۴-۷۵.
- ↑ ر.ک. گرینستون، جولیوس، (ترجمه حسین توفیقی)، انتظار مسیحا در آیین یهود، ص ۱۳.
- ↑ ر.ک. گرینستون، جولیوس، (ترجمه حسین توفیقی)، انتظار مسیحا در آیین یهود، ص ۱۳.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. کتاب مقدس، سفر مزامیر داود، مزمور ۳۷ ر.ک: موعودی که جهان در انتظار اوست، علی دوانی، ص ۹.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. کتاب مقدس، حیقوق نبی، عهد قدیم، باب دوم، ر.ک: موعودی که جهان در انتظار اوست، علی دوانی، ص ۱۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. کتاب مقدس، صفینای نبی، باب سوم، سطر ۸ و ۹، ر.ک: مهدی موعود، علی دوانی، ص ۱۱.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. کتاب مقدس دانیال نبی، باب ۱۲، بند ۱ و ۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ قدوشا: نیایش و ادعیه هفتگی و اعیاد یهود میباشد که از کلمات مقدس تشکیل یافته است.
- ↑ ر.ک. گرینستون، جولیوس، (ترجمه حسین توفیقی)، انتظار مسیحا در آیین یهود، ص ۷۷.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.
- ↑ ر.ک. شفائی، محبوب، موعود حق، ص ۱۷۴.
- ↑ ر.ک. تقوی، سید حسین، حضرت مهدی(ع) از ظهور تا پیروزی، ص ۹۱.
- ↑ ر.ک. شفائی، محبوب، موعود حق، ص ۱۷۴.
- ↑ آدرس؟؟؟
- ↑ ر.ک. شفائی، محبوب، موعود حق، ص ۱۷۴.
- ↑ ر.ک. رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۰، ۳۱.
- ↑ ر.ک. رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۳۰، ۳۱.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۲۰-۲۵.