علت غیبت امام مهدی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '\<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(252\,\s252\,\s233\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(.*)\[\[(.*)\]\](.*)\"\'\'\'(.*)\'\'\'\"(.*)\<\/div\> \<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(255\,\s245\,\s227\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(.*)\<\/div\> \<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(206\,242\,\s299\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(...) |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) جز (وظیفهٔ شمارهٔ ۵) |
||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
*در روایتی [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرماید: "ای [[جابر]]! این امر از امور [[الهی]] و سرّی از [[اسرار]] ربوبی و مستور از [[بندگان خدا]] است، مبادا در آن [[شک]] کنی که [[شک]] در امر [[خدای تعالی]] [[کفر]] است"<ref>{{متن حدیث|يَا جَابِرُ إِنَّ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ عِلْمُهُ مَطْوِيٌّ عَنْ عِبَادِ اللَّهِ إِيَّاكَ وَ الشَّكَّ فِيهِ فَإِنَّ الشَّكَّ فِي أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كُفْرٌ}}؛ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۱۲۶.</ref>. | *در روایتی [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرماید: "ای [[جابر]]! این امر از امور [[الهی]] و سرّی از [[اسرار]] ربوبی و مستور از [[بندگان خدا]] است، مبادا در آن [[شک]] کنی که [[شک]] در امر [[خدای تعالی]] [[کفر]] است"<ref>{{متن حدیث|يَا جَابِرُ إِنَّ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ عِلْمُهُ مَطْوِيٌّ عَنْ عِبَادِ اللَّهِ إِيَّاكَ وَ الشَّكَّ فِيهِ فَإِنَّ الشَّكَّ فِي أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كُفْرٌ}}؛ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۱۲۶.</ref>. | ||
*اکنون به دیدگاه برخی از [[عالمان شیعه]]، درباره علت اصلی [[غیبت]] اشاره می‌کنیم: | *اکنون به دیدگاه برخی از [[عالمان شیعه]]، درباره علت اصلی [[غیبت]] اشاره می‌کنیم: | ||
*[[شیخ مفید]] می‌نویسد: "[[خداوند]]، [[غیبت]] را برای [[مصالح]] خلقش قرار داد و علّت آن را کسی جز خودش نمی‌داند"<ref>الفصول العشره، ص۸۳.</ref>. | * [[شیخ مفید]] می‌نویسد: "[[خداوند]]، [[غیبت]] را برای [[مصالح]] خلقش قرار داد و علّت آن را کسی جز خودش نمی‌داند"<ref>الفصول العشره، ص۸۳.</ref>. | ||
*[[آیت‌الله]] [[جوادی آملی]] می‌نویسد: "بحث و بررسی در حوزه حکمت‌های نهفته در مسئله [[غیبت]]، [[پسندیده]] است، ولی نباید رهزن مقصود نهایی گردد؛ چرا که [[هدف]] از گفت‌و‌گو درباره [[غیبت امام عصر]] اولاً و بالذات، [[کشف]] [[چرایی غیبت]] آن وجود [[مبارک]] نیست، بلکه آن است که مؤمنِ [[منتظِر]]، [[وظیفه]] خویش را در زمان این [[غیبت]] حکیمانه باز شناسد و آن‌گاه دریابد که آیا به [[وظیفه]] خویش عمل می‌کند یا نه"<ref>ر.ک: امام مهدی، موجود موعود، ص۱۲۸.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۱۹۹-۲۰۰.</ref>. | * [[آیت‌الله]] [[جوادی آملی]] می‌نویسد: "بحث و بررسی در حوزه حکمت‌های نهفته در مسئله [[غیبت]]، [[پسندیده]] است، ولی نباید رهزن مقصود نهایی گردد؛ چرا که [[هدف]] از گفت‌و‌گو درباره [[غیبت امام عصر]] اولاً و بالذات، [[کشف]] [[چرایی غیبت]] آن وجود [[مبارک]] نیست، بلکه آن است که مؤمنِ [[منتظِر]]، [[وظیفه]] خویش را در زمان این [[غیبت]] حکیمانه باز شناسد و آن‌گاه دریابد که آیا به [[وظیفه]] خویش عمل می‌کند یا نه"<ref>ر.ک: امام مهدی، موجود موعود، ص۱۲۸.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۱۹۹-۲۰۰.</ref>. | ||
*در [[روایات]] به [[حکمت‌های غیبت]] اشاره شده است: | *در [[روایات]] به [[حکمت‌های غیبت]] اشاره شده است: | ||
===[[ترس]] از کشته شدن=== | ===[[ترس]] از کشته شدن=== | ||
*یکی از حکمت‌های [[غیبت امام زمان]]{{ع}} [[ترس]] از کشته شدن ایشان است. | *یکی از حکمت‌های [[غیبت امام زمان]]{{ع}} [[ترس]] از کشته شدن ایشان است. | ||
*[[امام صادق]]{{ع}} در روایتی می‌فرمایند: "به‌راستی [[قائم]]{{ع}} پیش از آنکه [[قیام]] کند، غیبتی دارد؛ زیرا او می‌ترسد و با دست، به خودش اشاره کرد و فرمودند: "یعنی از کشته‌شدن" می‌ترسد<ref>{{متن حدیث|إِنَّ لِلْقَائِمِ غَيْبَةً قَبْلَ أَنْ يَقُومَ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ إِنَّهُ يَخَافُ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ يَعْنِي الْقَتْلَ}}؛ الکافی، ج۱، ص۳۳۸.</ref>. | * [[امام صادق]]{{ع}} در روایتی می‌فرمایند: "به‌راستی [[قائم]]{{ع}} پیش از آنکه [[قیام]] کند، غیبتی دارد؛ زیرا او می‌ترسد و با دست، به خودش اشاره کرد و فرمودند: "یعنی از کشته‌شدن" می‌ترسد<ref>{{متن حدیث|إِنَّ لِلْقَائِمِ غَيْبَةً قَبْلَ أَنْ يَقُومَ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ إِنَّهُ يَخَافُ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ يَعْنِي الْقَتْلَ}}؛ الکافی، ج۱، ص۳۳۸.</ref>. | ||
*برخی [[روایات]] به این نکته تصریح دارد که [[ترس]] از کشته شدن، علّت [[غیبت]] است: | *برخی [[روایات]] به این نکته تصریح دارد که [[ترس]] از کشته شدن، علّت [[غیبت]] است: | ||
*[[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرمایند: "غیبتی طولانی دارد، به دلیل ترس از کشته شدن خود"<ref>{{متن حدیث|لَهُ غَيْبَةٌ يَطُولُ أَمَدُهَا خَوْفاً عَلَى نَفْسِهِ}}؛ بحارالأنوار، ج۵۱، ص۱۵۱؛ </ref>. [[ترس]] یاد شده، هرگز [[ناپسند]] نیست؛ زیرا از [[ضعف نفس]] بر نمی‌خیزد، بلکه هراسی [[عقلی]] است که امری بس [[پسندیده]] و در برخی موارد لازم و ضروری است. | * [[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرمایند: "غیبتی طولانی دارد، به دلیل ترس از کشته شدن خود"<ref>{{متن حدیث|لَهُ غَيْبَةٌ يَطُولُ أَمَدُهَا خَوْفاً عَلَى نَفْسِهِ}}؛ بحارالأنوار، ج۵۱، ص۱۵۱؛ </ref>. [[ترس]] یاد شده، هرگز [[ناپسند]] نیست؛ زیرا از [[ضعف نفس]] بر نمی‌خیزد، بلکه هراسی [[عقلی]] است که امری بس [[پسندیده]] و در برخی موارد لازم و ضروری است. | ||
*[[ترس]] برخاسته از بستر خوددوستی، که سبب [[گریز]] از خطر کردن به روز حادثه در مسیر [[حفظ دین]] و [[مکتب]] می‌گردد، [[ضعف]] [[نفسانی]] و صفتی [[ناپسند]] در برابر [[شجاعت]] است، ولی خوفی که سبب [[حفظ جان]] آدمی‌و هدر نشدن و بی‌اثر نمردن گردد، ممدوح و عاقلانه، بلکه [[واجب]] است؛ زیرا مهم آن است که نثار [[خون]] نتیجه دهد و به ثمر بنشیند. آنکه [[خون]] می‌دهد، ولی به مثمر بودنش نمی‌اندیشد، متهوِّر است نه [[شجاع]]؛ زیرا [[شجاعت]]، در سنجیده عمل کردن و به‌جا [[کارزار]] کردن است<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۰-۲۰۱.</ref>. | * [[ترس]] برخاسته از بستر خوددوستی، که سبب [[گریز]] از خطر کردن به روز حادثه در مسیر [[حفظ دین]] و [[مکتب]] می‌گردد، [[ضعف]] [[نفسانی]] و صفتی [[ناپسند]] در برابر [[شجاعت]] است، ولی خوفی که سبب [[حفظ جان]] آدمی‌و هدر نشدن و بی‌اثر نمردن گردد، ممدوح و عاقلانه، بلکه [[واجب]] است؛ زیرا مهم آن است که نثار [[خون]] نتیجه دهد و به ثمر بنشیند. آنکه [[خون]] می‌دهد، ولی به مثمر بودنش نمی‌اندیشد، متهوِّر است نه [[شجاع]]؛ زیرا [[شجاعت]]، در سنجیده عمل کردن و به‌جا [[کارزار]] کردن است<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۰-۲۰۱.</ref>. | ||
===[[آزمایش الهی]]=== | ===[[آزمایش الهی]]=== | ||
*بر پایه برخی از [[روایات]]، یکی دیگر از حکمت‌های [[غیبت امام زمان]]، [[امتحان]] [[مردم]] است: | *بر پایه برخی از [[روایات]]، یکی دیگر از حکمت‌های [[غیبت امام زمان]]، [[امتحان]] [[مردم]] است: | ||
*[[امام صادق]]{{ع}} در روایتی می‌فرماید: "همانا این امر برای شما نیاید، مگر پس از [[ناامیدی]] و نه، به [[خدا]] تا از هم تمییز داده شوید و نه، به [[خدا]] تا [[امتحان]] گردید"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا يَأْتِيكُمْ إِلَّا بَعْدَ إِيَاسٍ وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى تُمَيَّزُوا وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى تُمَحَّصُوا}}؛ الکافی، ج۱، ص۳۷۰.</ref>. | * [[امام صادق]]{{ع}} در روایتی می‌فرماید: "همانا این امر برای شما نیاید، مگر پس از [[ناامیدی]] و نه، به [[خدا]] تا از هم تمییز داده شوید و نه، به [[خدا]] تا [[امتحان]] گردید"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا يَأْتِيكُمْ إِلَّا بَعْدَ إِيَاسٍ وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى تُمَيَّزُوا وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى تُمَحَّصُوا}}؛ الکافی، ج۱، ص۳۷۰.</ref>. | ||
*در برخی [[روایات]]، به واژه [[امتحان]] تصریح شده و از قطعی بودن [[غیبت]] سخن به میان آمده است: | *در برخی [[روایات]]، به واژه [[امتحان]] تصریح شده و از قطعی بودن [[غیبت]] سخن به میان آمده است: | ||
*[[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرماید: "چاره‌ای از این [[غیبت]] برای [[صاحب]] امر نیست. این [[غیبت]]، آزمونی [[الهی]] است که مخلوقاتش را با آن می‌آزماید"<ref>{{متن حدیث|لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ مَنْ كَانَ يَقُولُ بِهِ إِنَّمَا هِيَ مِحْنَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ امْتَحَنَ بِهَا خَلْقَهُ}}؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۱۵۰.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۱-۲۰۲.</ref>. | * [[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرماید: "چاره‌ای از این [[غیبت]] برای [[صاحب]] امر نیست. این [[غیبت]]، آزمونی [[الهی]] است که مخلوقاتش را با آن می‌آزماید"<ref>{{متن حدیث|لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ مَنْ كَانَ يَقُولُ بِهِ إِنَّمَا هِيَ مِحْنَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ امْتَحَنَ بِهَا خَلْقَهُ}}؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۱۵۰.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۱-۲۰۲.</ref>. | ||
===جاری شدن [[سنت]] [[غیبت انبیا]]{{عم}}=== | ===جاری شدن [[سنت]] [[غیبت انبیا]]{{عم}}=== | ||
*به درازای [[تاریخ]] [[بعثت]] [[انبیای الهی]]{{عم}}[[سنت]]<ref>سنت، یعنی طریق و روشی که غالباً یا دائماً جریان دارد. این طریق معمول، گاهی طریق و روش گذشتگان و گاهی طریق و روش الهی است.</ref> [[خداوند]] متعال بر این بوده که اگر اُمتی در [[حق]] [[حجت خدا]] [[ظلم]] روا داشته و قصد کشتن او را داشته باشند، [[خداوند]] او را به وسیله [[غیبت]] محافظت می‌کند او [[اراده]] نموده است که این [[سنت الهی]] را برای [[امام عصر]]{{ع}} این قرار دهد. | *به درازای [[تاریخ]] [[بعثت]] [[انبیای الهی]]{{عم}}[[سنت]]<ref>سنت، یعنی طریق و روشی که غالباً یا دائماً جریان دارد. این طریق معمول، گاهی طریق و روش گذشتگان و گاهی طریق و روش الهی است.</ref> [[خداوند]] متعال بر این بوده که اگر اُمتی در [[حق]] [[حجت خدا]] [[ظلم]] روا داشته و قصد کشتن او را داشته باشند، [[خداوند]] او را به وسیله [[غیبت]] محافظت می‌کند او [[اراده]] نموده است که این [[سنت الهی]] را برای [[امام عصر]]{{ع}} این قرار دهد. | ||
*برخی [[روایات]] علاوه بر اجرای [[سنت انبیا]]{{عم}} در [[غیبت]]، [[سنت]] [[طول عمر]] را اضافه می‌کند: | *برخی [[روایات]] علاوه بر اجرای [[سنت انبیا]]{{عم}} در [[غیبت]]، [[سنت]] [[طول عمر]] را اضافه می‌کند: | ||
*[[امام عسکری]]{{ع}} در روایتی می‌فرماید: "برای فرزندم سنت‌های [[انبیا]] از [[طول عمر]] و [[غیبت]]، جاری است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ ابْنِي هُوَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِي وَ هُوَ الَّذِي يَجْرِي فِيهِ سُنَنُ الْأَنْبِيَاءِ{{عم}} بِالتَّعْمِيرِ وَ الْغَيْبَةِ}}؛ | * [[امام عسکری]]{{ع}} در روایتی می‌فرماید: "برای فرزندم سنت‌های [[انبیا]] از [[طول عمر]] و [[غیبت]]، جاری است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ ابْنِي هُوَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِي وَ هُوَ الَّذِي يَجْرِي فِيهِ سُنَنُ الْأَنْبِيَاءِ{{عم}} بِالتَّعْمِيرِ وَ الْغَيْبَةِ}}؛ | ||
بحارالأنوار، ج۱، ص۲۲۴.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۲.</ref>. | بحارالأنوار، ج۱، ص۲۲۴.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۲.</ref>. | ||
===عهده‌دار نبودن [[بیعت]] [[حاکمان]]=== | ===عهده‌دار نبودن [[بیعت]] [[حاکمان]]=== | ||
*[[امیرمؤمنان]]{{ع}} در روایتی می‌فرمایند: "هنگامی که [[قائم]] ما [[قیام]] کند، [[بیعت]] احدی بر گردن او نیست و به این [[دلیل]] است که ولادتش پنهان است و شخص او [[غایب]] می‌شود"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا إِذَا قَامَ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ فَلِذَلِكَ تَخْفَى وِلَادَتُهُ وَ يَغِيبُ شَخْصُهُ}}؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۱۹.</ref>. | * [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در روایتی می‌فرمایند: "هنگامی که [[قائم]] ما [[قیام]] کند، [[بیعت]] احدی بر گردن او نیست و به این [[دلیل]] است که ولادتش پنهان است و شخص او [[غایب]] می‌شود"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا إِذَا قَامَ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ فَلِذَلِكَ تَخْفَى وِلَادَتُهُ وَ يَغِيبُ شَخْصُهُ}}؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۱۹.</ref>. | ||
*برخی [[روایات]] دیگر اشاره دارند که [[اهل بیت]]{{عم}}[[بیعت]] [[حاکم]] [[ظالم]] زمان را به‌عهده داشتند، ولی [[امام عصر]]{{ع}} که برنامه [[گسترش عدالت]] در سراسر [[جهان]] را دارد، هیچ بیعتی از [[حاکمان ظالم]] به عهده ندارد. | *برخی [[روایات]] دیگر اشاره دارند که [[اهل بیت]]{{عم}}[[بیعت]] [[حاکم]] [[ظالم]] زمان را به‌عهده داشتند، ولی [[امام عصر]]{{ع}} که برنامه [[گسترش عدالت]] در سراسر [[جهان]] را دارد، هیچ بیعتی از [[حاکمان ظالم]] به عهده ندارد. | ||
*در توقیعی از [[امام زمان]] آمده است: "هیچ کدام از [[پدران]] من نبوده، مگر این که به [[بیعت طاغوت]] زمانشان به عهده وی بوده است (به جهت اینکه ایشان به [[تقیه]] [[مأمور]] بوده‌اند)، ولی من وقتی [[قیام]] کنم، [[بیعت]] هیچ یک از [[طواغیت]] به عهده‌ام نیست"<ref>{{متن حدیث|إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنْ آبَائِي إِلَّا وَقَعَتْ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ وَ إِنِّي أَخْرُجُ حِينَ أَخْرُجُ وَ لَا بَيْعَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِيتِ فِي عُنُقِي}}بحارالأنوار، ج۵۲، ص۹۲.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۳.</ref>. | *در توقیعی از [[امام زمان]] آمده است: "هیچ کدام از [[پدران]] من نبوده، مگر این که به [[بیعت طاغوت]] زمانشان به عهده وی بوده است (به جهت اینکه ایشان به [[تقیه]] [[مأمور]] بوده‌اند)، ولی من وقتی [[قیام]] کنم، [[بیعت]] هیچ یک از [[طواغیت]] به عهده‌ام نیست"<ref>{{متن حدیث|إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنْ آبَائِي إِلَّا وَقَعَتْ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ وَ إِنِّي أَخْرُجُ حِينَ أَخْرُجُ وَ لَا بَيْعَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِيتِ فِي عُنُقِي}}بحارالأنوار، ج۵۲، ص۹۲.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۳.</ref>. | ||
===خالی شدن صلب [[کافران]] از [[مؤمنان]]=== | ===خالی شدن صلب [[کافران]] از [[مؤمنان]]=== | ||
*[[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: "[[قائم]]{{ع}} [[ظهور]] نمی‌کند تا آنکه ودایع [[خدای تعالی]] خارج شوند. در همین [[روایت]] گفته شده ودایع همان [[مؤمنان]] در صلب [[کفّار]] است"<ref>{{متن حدیث|الْقَائِمُ لَنْ يَظْهَرَ أَبَداً حَتَّى تَخْرُجَ وَدَائِعُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا خَرَجَتْ ظَهَرَ عَلَى مَنْ ظَهَرَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ جَلَالُهُ فَقَتَلَهُمْ}}؛ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۹۷.</ref>. | * [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: "[[قائم]]{{ع}} [[ظهور]] نمی‌کند تا آنکه ودایع [[خدای تعالی]] خارج شوند. در همین [[روایت]] گفته شده ودایع همان [[مؤمنان]] در صلب [[کفّار]] است"<ref>{{متن حدیث|الْقَائِمُ لَنْ يَظْهَرَ أَبَداً حَتَّى تَخْرُجَ وَدَائِعُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا خَرَجَتْ ظَهَرَ عَلَى مَنْ ظَهَرَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ جَلَالُهُ فَقَتَلَهُمْ}}؛ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۹۷.</ref>. | ||
*[[آیت‌الله]] [[لطف‌الله صافی گلپایگانی]] در این‌باره می‌نویسد: "چه کسی [[پیش‌بینی]] می‌کرد از صلب [[حجاج بن یوسف ثقفی]]، آن خون‌خوار [[ستمکار]]، فرزندی به نام [[حسین]]، معروف به ابن [[حجاج]]، شاعر و سخنور معروف [[شیعه]] و [[دوستدار اهل بیت]] پرورش یابد؟ آیا کسی چنین می‌پنداشت که از صلب سندی‌بن‌شاهک، که [[قاتل]] موسی‌بن [[جعفر]] است، فرزندی (کشاجم) پدید آید که عمرش را به [[مدیحه‌سرایی]] برای [[امیرمؤمنان]]، [[علی]] و [[اهل بیت]]{{ع}} صرف کند؟<ref>ر.ک: امامت و مهدویت، ج۳، ص۱۴۶.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۳-۲۰۴.</ref>. | * [[آیت‌الله]] [[لطف‌الله صافی گلپایگانی]] در این‌باره می‌نویسد: "چه کسی [[پیش‌بینی]] می‌کرد از صلب [[حجاج بن یوسف ثقفی]]، آن خون‌خوار [[ستمکار]]، فرزندی به نام [[حسین]]، معروف به ابن [[حجاج]]، شاعر و سخنور معروف [[شیعه]] و [[دوستدار اهل بیت]] پرورش یابد؟ آیا کسی چنین می‌پنداشت که از صلب سندی‌بن‌شاهک، که [[قاتل]] موسی‌بن [[جعفر]] است، فرزندی (کشاجم) پدید آید که عمرش را به [[مدیحه‌سرایی]] برای [[امیرمؤمنان]]، [[علی]] و [[اهل بیت]]{{ع}} صرف کند؟<ref>ر.ک: امامت و مهدویت، ج۳، ص۱۴۶.</ref><ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۲۰۳-۲۰۴.</ref>. | ||
==علت غیبت امام مهدی در درسنامه و فرهنگ‌نامه== | ==علت غیبت امام مهدی در درسنامه و فرهنگ‌نامه== | ||
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
*افزون بر آنچه یاد شد، به مواردی همچون: [[تربیت]] انسانهای مناسب برای [[قیام]] و [[حکومت جهانی]] و ایجاد [[اشتیاق]] جهانی برای [[حکومت جهانی]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} نیز اشاره شده است. | *افزون بر آنچه یاد شد، به مواردی همچون: [[تربیت]] انسانهای مناسب برای [[قیام]] و [[حکومت جهانی]] و ایجاد [[اشتیاق]] جهانی برای [[حکومت جهانی]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} نیز اشاره شده است. | ||
*با توجه به آنکه [[روایات]] یاد شده فقط به برخی از حکمت‌های [[غیبت]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} اشاره کرده بود و در روایاتی نیز اساس [[حکمت غیبت]] آن حضرت، رازی از رازهای [[خداوند]] سبحانه و تعالی دانسته شده است و با توجه به اینکه [[عصر ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} عصر آشکار شدن حقایق است، از [[روایات]] استفاده می‌شود حکمت‌های اساسی [[غیبت]] آن حضرت، [[پس از ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} آشکار خواهد شد. | *با توجه به آنکه [[روایات]] یاد شده فقط به برخی از حکمت‌های [[غیبت]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} اشاره کرده بود و در روایاتی نیز اساس [[حکمت غیبت]] آن حضرت، رازی از رازهای [[خداوند]] سبحانه و تعالی دانسته شده است و با توجه به اینکه [[عصر ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} عصر آشکار شدن حقایق است، از [[روایات]] استفاده می‌شود حکمت‌های اساسی [[غیبت]] آن حضرت، [[پس از ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} آشکار خواهد شد. | ||
*[[امام صادق]]{{ع}} در این باره فرمود: "... [[حکمت غیبت]] او، همان حکمتی است که در [[غیبت]] حجتهای الهی پیش از او بوده است و وجه [[حکمت غیبت]] او پس از ظهورش آشکار شود؛ همچنان که وجه [[حکمت]] کارهای [[خضر]] از شکستن کشتی و کشتن پسر و به پا داشتن دیوار بر [[حضرت موسی|موسی]]{{ع}} روشن نبود، تا آنکه هنگام جدایی آن‌ها فرا رسید"<ref> [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، باب ۴۴، ح ۱۱</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۲ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۲]]، ص۴۷-۵۵.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت ج۲]]، ص؟.</ref>. | * [[امام صادق]]{{ع}} در این باره فرمود: "... [[حکمت غیبت]] او، همان حکمتی است که در [[غیبت]] حجتهای الهی پیش از او بوده است و وجه [[حکمت غیبت]] او پس از ظهورش آشکار شود؛ همچنان که وجه [[حکمت]] کارهای [[خضر]] از شکستن کشتی و کشتن پسر و به پا داشتن دیوار بر [[حضرت موسی|موسی]]{{ع}} روشن نبود، تا آنکه هنگام جدایی آن‌ها فرا رسید"<ref> [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، باب ۴۴، ح ۱۱</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۲ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۲]]، ص۴۷-۵۵.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت ج۲]]، ص؟.</ref>. | ||
==علت غیبت امام مهدی در موعودنامه== | ==علت غیبت امام مهدی در موعودنامه== | ||
*در [[نامه]] [[مبارک]] [[حضرت ولی عصر]] {{ع}} به [[شیخ مفید]]، [[علت]] [[غیبت]] و طولانی شدن آن چنین آمده است: {{عربی|"فَمَا يَحْبِسُنَا عَنْهُمْ إِلَّا مَا يَتَّصِلُ بِنَا مِمَّا نَكْرَهُهُ وَ لَا نُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ"}}<ref>بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶.</ref>؛ باید بدانند که جز برخی رفتارهای ناشایسته آنان که ناخوشایند ما است و ما آن عملکرد را زیبنده [[شیعیان]] نمی‌دانیم، عامل دیگری ما را از آنان دور نمی‌دارد. [[حقیقت]] این است که انبوهی از [[روایات]] به صراحت، بیان‌گر این است که تمام اعمال ما، در عصر هر [[امام]] و [[پیشوایی]] از [[پیشوایان معصوم]] در هفته دوبار، در روزهای [[دوشنبه]] و [[پنج‌شنبه]] به [[امام]] [[راستین]] [[جامعه]] ارائه می‌شود. از این‌رو طبیعی است که [[امام]] نمی‌پسندد که [[شیعه]] او به راه [[انحراف]] و اشتباه و گناه‌آلود شود و همین آلودگی به [[گناه]] است که [[توفیق]] [[تشرف]] را از آنان سلب و آنان را از افتخار [[دیدار]] [[محروم]] می‌سازد. در همان [[نامه]] [[حضرت]] به [[شیخ مفید]] آمده است که: "اگر [[پیروان]] و [[شیعیان]] ما -که [[خدا]] آنان را در فرمانبرداری خویش [[توفیق]] ارزانی‌شان دارد- به [[راستی]] در راه [[وفای به عهد]] و پیمانی که بر دوش دارند، همدل و یک‌صدا بودند، هرگز [[سعادت]] [[دیدار]] ما از آنان به تأخیر نمی‌افتاد". به [[راستی]] او [[غیبت]] نکرده است، ما [[غفلت]] کرده‌ایم. هرچه هست از ماست و باید [[علت]] [[غیبت]] را در خویش و رفتارمان جست‌وجو کنیم<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۰۰.</ref>. | *در [[نامه]] [[مبارک]] [[حضرت ولی عصر]] {{ع}} به [[شیخ مفید]]، [[علت]] [[غیبت]] و طولانی شدن آن چنین آمده است: {{عربی|"فَمَا يَحْبِسُنَا عَنْهُمْ إِلَّا مَا يَتَّصِلُ بِنَا مِمَّا نَكْرَهُهُ وَ لَا نُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ"}}<ref>بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶.</ref>؛ باید بدانند که جز برخی رفتارهای ناشایسته آنان که ناخوشایند ما است و ما آن عملکرد را زیبنده [[شیعیان]] نمی‌دانیم، عامل دیگری ما را از آنان دور نمی‌دارد. [[حقیقت]] این است که انبوهی از [[روایات]] به صراحت، بیان‌گر این است که تمام اعمال ما، در عصر هر [[امام]] و [[پیشوایی]] از [[پیشوایان معصوم]] در هفته دوبار، در روزهای [[دوشنبه]] و [[پنج‌شنبه]] به [[امام]] [[راستین]] [[جامعه]] ارائه می‌شود. از این‌رو طبیعی است که [[امام]] نمی‌پسندد که [[شیعه]] او به راه [[انحراف]] و اشتباه و گناه‌آلود شود و همین آلودگی به [[گناه]] است که [[توفیق]] [[تشرف]] را از آنان سلب و آنان را از افتخار [[دیدار]] [[محروم]] می‌سازد. در همان [[نامه]] [[حضرت]] به [[شیخ مفید]] آمده است که: "اگر [[پیروان]] و [[شیعیان]] ما -که [[خدا]] آنان را در فرمانبرداری خویش [[توفیق]] ارزانی‌شان دارد- به [[راستی]] در راه [[وفای به عهد]] و پیمانی که بر دوش دارند، همدل و یک‌صدا بودند، هرگز [[سعادت]] [[دیدار]] ما از آنان به تأخیر نمی‌افتاد". به [[راستی]] او [[غیبت]] نکرده است، ما [[غفلت]] کرده‌ایم. هرچه هست از ماست و باید [[علت]] [[غیبت]] را در خویش و رفتارمان جست‌وجو کنیم<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۰۰.</ref>. | ||
*[[امام صادق]] {{ع}} فرمود: "موضوع [[غیبت]] سری است از [[اسرار]] [[خداوند]] و غیبی است از [[غیوب الهی]]، چون [[خدا]] را [[حکیم]] می‌دانیم باید اعتراف کنم که کارهایش از روی [[حکمت]] صادر می‌شود؛ گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد"<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۹۱.</ref>. از این [[حدیث]] به خوبی آشکار می‌شود که [[علت]] و [[فلسفه]] اصلی [[غیبت]]، جزء [[اسرار الهی]] است و جز [[ائمه]] اطهار {{عم}} کسی نمی‌داند؛ آن‌ها هم [[مأذون]] به بازگو کردن آن نبودند. ولی در پاره‌ای [[روایات]]<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، باب علة الغیبة.</ref>، بعضی از حکمت‌های آن بیان شده که به آن‌ها اشاره می‌کنیم: | * [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: "موضوع [[غیبت]] سری است از [[اسرار]] [[خداوند]] و غیبی است از [[غیوب الهی]]، چون [[خدا]] را [[حکیم]] می‌دانیم باید اعتراف کنم که کارهایش از روی [[حکمت]] صادر می‌شود؛ گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد"<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۹۱.</ref>. از این [[حدیث]] به خوبی آشکار می‌شود که [[علت]] و [[فلسفه]] اصلی [[غیبت]]، جزء [[اسرار الهی]] است و جز [[ائمه]] اطهار {{عم}} کسی نمی‌داند؛ آن‌ها هم [[مأذون]] به بازگو کردن آن نبودند. ولی در پاره‌ای [[روایات]]<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، باب علة الغیبة.</ref>، بعضی از حکمت‌های آن بیان شده که به آن‌ها اشاره می‌کنیم: | ||
#'''[[آزمایش]] و [[امتحان]]''': [[امام کاظم|امام موسی بن جعفر]] {{ع}} می‌فرماید: "برای [[صاحب الامر]] ناچار غیبتی خواهد بود، به‌طوری که گروهی از [[مؤمنین]] از [[عقیده]] برمی‌گردند. [[خدا]] به وسیله [[غیبت]]، بندگانش را [[امتحان]] می‌کند"<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۳.</ref>. | #'''[[آزمایش]] و [[امتحان]]''': [[امام کاظم|امام موسی بن جعفر]] {{ع}} می‌فرماید: "برای [[صاحب الامر]] ناچار غیبتی خواهد بود، به‌طوری که گروهی از [[مؤمنین]] از [[عقیده]] برمی‌گردند. [[خدا]] به وسیله [[غیبت]]، بندگانش را [[امتحان]] می‌کند"<ref>بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۳.</ref>. | ||
#'''[[بیعت نکردن]] با [[ستمکاران]]''': [[امام رضا|علی بن موسی الرضا]] {{ع}} فرمود: "گویا شیعیانم را می‌بینم که هنگام [[مرگ]] سومین فرزندم ([[امام عسکری]] {{ع}}) در جست و جوی [[امام]] خود همه‌جا را می‌گردند، اما او را نمی‌یابند. عرض کردم برای چه؟ فرمود: برای اینکه امامشان [[غایب]] می‌شود. عرض کردم چرا [[غایب]] می‌شود؟ فرمود: برای اینکه وقتی با [[شمشیر]] [[قیام]] کرد، [[بیعت]] احدی در گردنش نباشد"<ref>بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۲.</ref>. | #'''[[بیعت نکردن]] با [[ستمکاران]]''': [[امام رضا|علی بن موسی الرضا]] {{ع}} فرمود: "گویا شیعیانم را می‌بینم که هنگام [[مرگ]] سومین فرزندم ([[امام عسکری]] {{ع}}) در جست و جوی [[امام]] خود همه‌جا را می‌گردند، اما او را نمی‌یابند. عرض کردم برای چه؟ فرمود: برای اینکه امامشان [[غایب]] می‌شود. عرض کردم چرا [[غایب]] می‌شود؟ فرمود: برای اینکه وقتی با [[شمشیر]] [[قیام]] کرد، [[بیعت]] احدی در گردنش نباشد"<ref>بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۲.</ref>. | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
#'''[[آمادگی]] پذیرش'''<ref>مهدی انقلابی بزرگ، آیت الله مکارم شیرازی، ص ۲۴۰.</ref>: برای تحقق یک [[انقلاب]] همه‌جانبه در سطح [[جهان]]، علاوه بر وجود [[رهبری]] [[شایسته]]، [[آمادگی عمومی]] نیز لازم است<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۴۶.</ref>. | #'''[[آمادگی]] پذیرش'''<ref>مهدی انقلابی بزرگ، آیت الله مکارم شیرازی، ص ۲۴۰.</ref>: برای تحقق یک [[انقلاب]] همه‌جانبه در سطح [[جهان]]، علاوه بر وجود [[رهبری]] [[شایسته]]، [[آمادگی عمومی]] نیز لازم است<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۵۴۶.</ref>. | ||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
*[[علل غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)]] | * [[علل غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)]] | ||
*[[علت طولانی شدن غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)]] | * [[علت طولانی شدن غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)]] | ||
*[[اگر امام مهدی بین مردم بود و مردم را به راه راست راهنمایی می‌کرد بهتر نبود؟ (پرسش)]] | * [[اگر امام مهدی بین مردم بود و مردم را به راه راست راهنمایی می‌کرد بهتر نبود؟ (پرسش)]] | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
| خط ۷۸: | خط ۷۹: | ||
[[رده:مدخل درسنامه]] | [[رده:مدخل درسنامه]] | ||
[رده:مدخل فرهنگ‌نامه]] | [رده:مدخل فرهنگ‌نامه]] | ||
نسخهٔ ۳۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۱۸
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. امام مهدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام مهدی در قرآن - امام مهدی در حدیث - امام مهدی در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
- یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها در مسأله مهدویت، فلسفه غیبت است. با توجّه به اینکه اصل اوّلی در امام، ظهور است تا اهداف و غایات امامت تحقق یابد، این پرسش پدید می‌آید: چرا امام غایب است؟
این پرسش را عالمان و اندیشمندان، با مبانی عقلی و استناد به منابع روایی پاسخ گفته‌اند، ولی آنچه می‌توان در پاسخ گفت، این است که فلسفه و علّت غیبت حضرت برای ما روشن نیست و با آمدن حضرت، روشن خواهد شد. آنچه در روایات آمده است نیز، علّت اصلی غیبت نیست، بلکه حکمت‌های ظاهری غیبت به شمار می‌رود.
- در روایتی رسول خدا(ص) می‌فرماید: "ای جابر! این امر از امور الهی و سرّی از اسرار ربوبی و مستور از بندگان خدا است، مبادا در آن شک کنی که شک در امر خدای تعالی کفر است"[۱].
- اکنون به دیدگاه برخی از عالمان شیعه، درباره علت اصلی غیبت اشاره می‌کنیم:
- شیخ مفید می‌نویسد: "خداوند، غیبت را برای مصالح خلقش قرار داد و علّت آن را کسی جز خودش نمی‌داند"[۲].
- آیت‌الله جوادی آملی می‌نویسد: "بحث و بررسی در حوزه حکمت‌های نهفته در مسئله غیبت، پسندیده است، ولی نباید رهزن مقصود نهایی گردد؛ چرا که هدف از گفت‌و‌گو درباره غیبت امام عصر اولاً و بالذات، کشف چرایی غیبت آن وجود مبارک نیست، بلکه آن است که مؤمنِ منتظِر، وظیفه خویش را در زمان این غیبت حکیمانه باز شناسد و آن‌گاه دریابد که آیا به وظیفه خویش عمل می‌کند یا نه"[۳][۴].
- در روایات به حکمت‌های غیبت اشاره شده است:
ترس از کشته شدن
- یکی از حکمت‌های غیبت امام زمان(ع) ترس از کشته شدن ایشان است.
- امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: "به‌راستی قائم(ع) پیش از آنکه قیام کند، غیبتی دارد؛ زیرا او می‌ترسد و با دست، به خودش اشاره کرد و فرمودند: "یعنی از کشته‌شدن" می‌ترسد[۵].
- برخی روایات به این نکته تصریح دارد که ترس از کشته شدن، علّت غیبت است:
- امام کاظم(ع) می‌فرمایند: "غیبتی طولانی دارد، به دلیل ترس از کشته شدن خود"[۶]. ترس یاد شده، هرگز ناپسند نیست؛ زیرا از ضعف نفس بر نمی‌خیزد، بلکه هراسی عقلی است که امری بس پسندیده و در برخی موارد لازم و ضروری است.
- ترس برخاسته از بستر خوددوستی، که سبب گریز از خطر کردن به روز حادثه در مسیر حفظ دین و مکتب می‌گردد، ضعف نفسانی و صفتی ناپسند در برابر شجاعت است، ولی خوفی که سبب حفظ جان آدمی‌و هدر نشدن و بی‌اثر نمردن گردد، ممدوح و عاقلانه، بلکه واجب است؛ زیرا مهم آن است که نثار خون نتیجه دهد و به ثمر بنشیند. آنکه خون می‌دهد، ولی به مثمر بودنش نمی‌اندیشد، متهوِّر است نه شجاع؛ زیرا شجاعت، در سنجیده عمل کردن و به‌جا کارزار کردن است[۷].
آزمایش الهی
- بر پایه برخی از روایات، یکی دیگر از حکمت‌های غیبت امام زمان، امتحان مردم است:
- امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید: "همانا این امر برای شما نیاید، مگر پس از ناامیدی و نه، به خدا تا از هم تمییز داده شوید و نه، به خدا تا امتحان گردید"[۸].
- در برخی روایات، به واژه امتحان تصریح شده و از قطعی بودن غیبت سخن به میان آمده است:
- امام کاظم(ع) می‌فرماید: "چاره‌ای از این غیبت برای صاحب امر نیست. این غیبت، آزمونی الهی است که مخلوقاتش را با آن می‌آزماید"[۹][۱۰].
جاری شدن سنت غیبت انبیا(ع)
- به درازای تاریخ بعثت انبیای الهی(ع)سنت[۱۱] خداوند متعال بر این بوده که اگر اُمتی در حق حجت خدا ظلم روا داشته و قصد کشتن او را داشته باشند، خداوند او را به وسیله غیبت محافظت می‌کند او اراده نموده است که این سنت الهی را برای امام عصر(ع) این قرار دهد.
- برخی روایات علاوه بر اجرای سنت انبیا(ع) در غیبت، سنت طول عمر را اضافه می‌کند:
- امام عسکری(ع) در روایتی می‌فرماید: "برای فرزندم سنت‌های انبیا از طول عمر و غیبت، جاری است"[۱۲][۱۳].
عهده‌دار نبودن بیعت حاکمان
- امیرمؤمنان(ع) در روایتی می‌فرمایند: "هنگامی که قائم ما قیام کند، بیعت احدی بر گردن او نیست و به این دلیل است که ولادتش پنهان است و شخص او غایب می‌شود"[۱۴].
- برخی روایات دیگر اشاره دارند که اهل بیت(ع)بیعت حاکم ظالم زمان را به‌عهده داشتند، ولی امام عصر(ع) که برنامه گسترش عدالت در سراسر جهان را دارد، هیچ بیعتی از حاکمان ظالم به عهده ندارد.
- در توقیعی از امام زمان آمده است: "هیچ کدام از پدران من نبوده، مگر این که به بیعت طاغوت زمانشان به عهده وی بوده است (به جهت اینکه ایشان به تقیه مأمور بوده‌اند)، ولی من وقتی قیام کنم، بیعت هیچ یک از طواغیت به عهده‌ام نیست"[۱۵][۱۶].
خالی شدن صلب کافران از مؤمنان
- امام صادق(ع) می‌فرماید: "قائم(ع) ظهور نمی‌کند تا آنکه ودایع خدای تعالی خارج شوند. در همین روایت گفته شده ودایع همان مؤمنان در صلب کفّار است"[۱۷].
- آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی در این‌باره می‌نویسد: "چه کسی پیش‌بینی می‌کرد از صلب حجاج بن یوسف ثقفی، آن خون‌خوار ستمکار، فرزندی به نام حسین، معروف به ابن حجاج، شاعر و سخنور معروف شیعه و دوستدار اهل بیت پرورش یابد؟ آیا کسی چنین می‌پنداشت که از صلب سندی‌بن‌شاهک، که قاتل موسی‌بن جعفر است، فرزندی (کشاجم) پدید آید که عمرش را به مدیحه‌سرایی برای امیرمؤمنان، علی و اهل بیت(ع) صرف کند؟[۱۸][۱۹].
علت غیبت امام مهدی در درسنامه و فرهنگ‌نامه
- پیش از آنکه به برخی حکمتها و علتهای ظاهری غیبت آن حضرت اشاره شود، لازم یادآوری است در بررسیهایی که در روایات انجام شده است، نخستین نکتهای که در این‌باره به چشم میخورد، این است که پنهانزیستی آخرین ذخیره الهی، به طور قطع از اسرار خداوند سبحانه و تعالی است. حقیقت سرّ بودن این امر را رسول گرامی اسلام(ص) چنین بیان فرموده است: "ای جابر! همانا این امر، امری است از امر خداوند سبحانه و تعالی و سرّی است از سرّ خدا که بر بندگان او پوشیده است؛ پس برحذر باش که دچار تردید نشوی. همانا شک درباره خدا کفر است"[۲۰].
- بیگمان این حکمت، اساسیترین دلیل بر این رخداد بزرگ است؛ امّا از آنجا که برخی شیعیان، همواره این پرسش را مطرح میکردند، در سخنان پیشوایان معصوم(ع) به برخی حکمت‌های ظاهری غیبت آن حضرت نیز اشاره شده است؛ از این رو بدانها نیز اشارهای گذرا می‌کنیم.
- برای حفظ جان آن حضرت: در بررسی روایات مربوط به غیبت حضرت مهدی(ع) مییابیم یکی از حکمت‌های ظاهری پنهانزیستی حضرت مهدی(ع)، امان ماندن آن حضرت از گزند بدخواهان و ستمگران است[۲۱]. شیخ طوسی در کتاب الغیبة، ابتدای فصل پنجم، چنین نگاشته است: "هیچ علتی جز بیم حضرت از کشته شدن خویش، مانع ظهور وی نیست. اگر اینگونه نباشد، نهان بودن در پس پرده غیبت برایش روا نخواهد بود. آن محبوب دلها، دشواریها و آزار و اذیت را تحمل می‌کند؛ زیرا مقام و جایگاه والای امامان و پیامبران(ع) به سبب تحمل رنج و دشواریهای بزرگ آنان در راه خدا بوده است. البته این نه بدان معنا است که آن حضرت، از شهادت و کشته شدن در راه خدا هراس دارد؛ بلکه آن حضرت، چون آخرین ذخیره الهی در زمین است و آن حاکمیت فراگیر و جهانی که در تمام ادیان وعده داده شده است، فقط به دست او تحقق مییابد؛ بنابراین بر خداوند سبحانه و تعالی است که به هر وسیله ممکن، او را تا روز موعود حفاظت نماید و حکمت الهی نیز بر پنهانزیستی او تعلق گرفته است. شبیه این پنهانزیستی با ویژگیهای خاص خود درباره برخی از پیامبران- هنگامی که بر جان خویش بیم داشتند- اتفاق افتاده بود که می‌توان به پنهان شدن پیامبر اکرم(ص) در شعب ابی طالب و نیز در غار حرا در برخی زمانها اشاره کرد. می‌دانیم هیچ دلیلی برای چنین پنهان شدنی نبود، مگر ترس از ضررهایی که آن حضرت را تهدید می‌کرد.
- آزمایش انسانها: یکی دیگر از حکمت‌های غیبت حضرت مهدی(ع) آزمایش مردم است. از آنجا که این نوع آزمایش، به دلیل عدم حضور ظاهری امام، بسیار مشکل و طاقت فرسا است، در تکامل روحی انسانها نقش بسیار مهم و مؤثری دارد. با این آزمایش است که آشکار می‌شود چه کسی ثابت قدم و استوار، و چه کسی در ایمان و اعتقاد سست و مردد است. جابر جعفی گوید: "به امام باقر(ع) عرض کردم فرج شما چه هنگام خواهد بود؟ حضرت فرمود: هیهات، هیهات، فرج ما فرا نمیرسد، تا زمانی که شما غربال شوید، تا خداوند سبحانه و تعالی ناخالصیها را محو و نابود کند و آنچه خالص و زلال است، باقی نهد"[۲۲]. روشن است در این امتحان بزرگ کسانی سربلند خواهند بود که دارای جایگاه والایی از ایمان و عمل شایسته باشند و کسانی که در این امور دچار کاستی باشند، بیشتر دچار لغزش و سقوط خواهند شد.امام صادق(ع) تبلور این حقیقت را چنین بیان کرده است: "و اینگونه است که غیبت قائم طولانی خواهد بود، تا اینکه حق محض آشکار شود و ایمان، از کدورتها و پیرایهها صاف و زلال گردد. این آشکار شدن، با بازگشت افرادی صورت میپذیرد که دارای طینت ناپاکی هستند، از پیروان ظاهری اهل بیت(ع)؛ یعنی همانها که ترس نفاق بر آن‌ها می‌رود[۲۳]. از مجموع سخنان معصومان(ع) به دست می‌آید که مهم‌ترین ویژگی مرتبط با امتحان و آزمایش انسانها در این دوران، گریز آن‌ها از دین و آموزههای آن و به اوج رسیدن دنیا پرستی است[۲۴] ک: شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص ۲۵۳</ref> که آن را از دورههای دیگر متمایز کرده است. معصومان(ع) برای این دوران، پس از بیان برخی ویژگیها، هشدارهایی نیز دادهاند که با توجه به آن‌ها، آزمایشهای بزرگ از مهم‌ترین ویژگی این دوران است[۲۵]. افرادی که با ویژگیهای این دوران، ایمان خود را به خوبی حفظ کرده، پروای الهی داشته باشند، ارزش والایی دارند. در این باره وقتی پیامبر اکرم(ص) از چهرههای پیروز این دوران یاد می‌کند، با شگفتی به حضرت علی(ع) چنین می‌فرماید: "ای علی! بدان شگفتآورترین مردم در ایمان و بزرگترین آنان در یقین، کسانی هستند که در پایان دوران- با آنکه پیامبر خود را درک نکردهاند و از امام خود در پردهاند- به نوشتهای سیاه بر صفحهای سپید، ایمان میآورند"[۲۶]. افسوس بر آنان که در این دوران، اسیر وسوسههای بیپایان شیطان و هواهای نفسانی شده، در دام تاریک نادانی و عصیان زندگی میکنند.
- آزادگی از بیعت دیگران: دیدگاه برخی روایات، این است که آن حضرت، با غیبت خود، از بیعت با طاغوتهای زمان در امان خواهد بود. امام مجتبی(ع)- آن هنگام که برای حفظ مصالح اسلام و مسلمین به سازش با معاویه تن داد و مردم، زبان به سرزنش حضرتش گشودند- چنین فرمود: "آیا ندانستید که هیچ یک از ما امامان نیست، مگر اینکه بیعت با ستمگری بر گردن او قرار میگیرد؛ جز قائم که عیسی بن مریم(ع) پشت سرش نماز میگزارد. به درستی که خداوند سبحانه و تعالی ولادتش را پنهان و شخصش را مخفی می‌سازد، تا آن‌گاه که قیام می‌کند، بیعت هیچکس بر گردنش نباشد[۲۷].حضرت مهدی(ع) در توقیعی در پاسخ به برخی پرسش‌ها فرمود: "درباره علت غیبت پرسیده بودید؛ خداوند سبحانه و تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: ای اهل ایمان! از چیزهایی نپرسید که اگر برای شما روشن شود، ناراحت میشوید. بدانید هرکدام از پدران من، بیعت یکی از طاغوتهای زمان خویش را بر گردن داشتند؛ ولی من هنگامی که قیام میکنم، بیعت هیچ یک از گردنکشان و طاغوتهای زمان را بر گردن ندارم"[۲۸].
- تأدیب انسانها: ادب کردن انسانها- به ویژه مسلمانها- یکی دیگر از فلسفههای غیبت است؛ چرا که بیشتر آن‌ها در زمان زندگی و حضور امامان پیشین، آنگونه که شایسته بود از ایشان استفاده و حمایت نکردند. افزون بر آن، گاهی با برخوردهای ناشایست خود، سبب محروم شدن جامعه بشری از فیض آن‌ها شدند. امام باقر(ع) در این باره فرمود: " شما مردمی هستید که با دل، ما را دوست میدارید؛ ولی عمل شما با این محبت، ناسازگار است. به خدا سوگند! اختلاف اصحاب پایان نمییابد و به همین دلیل، صاحب شما از دست شما گرفته می‌شود ...."[۲۹]
- بدین سان غیبت آخرین حجّت خداوند سبحانه و تعالی نماد خشم خداوند بر زمینیان است که با چراغهای هدایت به گونهای ناشایست برخورد کردند.
- افزون بر آنچه یاد شد، به مواردی همچون: تربیت انسانهای مناسب برای قیام و حکومت جهانی و ایجاد اشتیاق جهانی برای حکومت جهانی حضرت مهدی(ع) نیز اشاره شده است.
- با توجه به آنکه روایات یاد شده فقط به برخی از حکمت‌های غیبت حضرت مهدی(ع) اشاره کرده بود و در روایاتی نیز اساس حکمت غیبت آن حضرت، رازی از رازهای خداوند سبحانه و تعالی دانسته شده است و با توجه به اینکه عصر ظهور حضرت مهدی(ع) عصر آشکار شدن حقایق است، از روایات استفاده می‌شود حکمت‌های اساسی غیبت آن حضرت، پس از ظهور حضرت مهدی(ع) آشکار خواهد شد.
- امام صادق(ع) در این باره فرمود: "... حکمت غیبت او، همان حکمتی است که در غیبت حجتهای الهی پیش از او بوده است و وجه حکمت غیبت او پس از ظهورش آشکار شود؛ همچنان که وجه حکمت کارهای خضر از شکستن کشتی و کشتن پسر و به پا داشتن دیوار بر موسی(ع) روشن نبود، تا آنکه هنگام جدایی آن‌ها فرا رسید"[۳۰][۳۱][۳۲].
علت غیبت امام مهدی در موعودنامه
- در نامه مبارک حضرت ولی عصر (ع) به شیخ مفید، علت غیبت و طولانی شدن آن چنین آمده است: "فَمَا يَحْبِسُنَا عَنْهُمْ إِلَّا مَا يَتَّصِلُ بِنَا مِمَّا نَكْرَهُهُ وَ لَا نُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ"[۳۳]؛ باید بدانند که جز برخی رفتارهای ناشایسته آنان که ناخوشایند ما است و ما آن عملکرد را زیبنده شیعیان نمی‌دانیم، عامل دیگری ما را از آنان دور نمی‌دارد. حقیقت این است که انبوهی از روایات به صراحت، بیان‌گر این است که تمام اعمال ما، در عصر هر امام و پیشوایی از پیشوایان معصوم در هفته دوبار، در روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه به امام راستین جامعه ارائه می‌شود. از این‌رو طبیعی است که امام نمی‌پسندد که شیعه او به راه انحراف و اشتباه و گناه‌آلود شود و همین آلودگی به گناه است که توفیق تشرف را از آنان سلب و آنان را از افتخار دیدار محروم می‌سازد. در همان نامه حضرت به شیخ مفید آمده است که: "اگر پیروان و شیعیان ما -که خدا آنان را در فرمانبرداری خویش توفیق ارزانی‌شان دارد- به راستی در راه وفای به عهد و پیمانی که بر دوش دارند، همدل و یک‌صدا بودند، هرگز سعادت دیدار ما از آنان به تأخیر نمی‌افتاد". به راستی او غیبت نکرده است، ما غفلت کرده‌ایم. هرچه هست از ماست و باید علت غیبت را در خویش و رفتارمان جست‌وجو کنیم[۳۴].
- امام صادق (ع) فرمود: "موضوع غیبت سری است از اسرار خداوند و غیبی است از غیوب الهی، چون خدا را حکیم می‌دانیم باید اعتراف کنم که کارهایش از روی حکمت صادر می‌شود؛ گرچه تفصیلش برای ما مجهول باشد"[۳۵]. از این حدیث به خوبی آشکار می‌شود که علت و فلسفه اصلی غیبت، جزء اسرار الهی است و جز ائمه اطهار (ع) کسی نمی‌داند؛ آن‌ها هم مأذون به بازگو کردن آن نبودند. ولی در پاره‌ای روایات[۳۶]، بعضی از حکمت‌های آن بیان شده که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- آزمایش و امتحان: امام موسی بن جعفر (ع) می‌فرماید: "برای صاحب الامر ناچار غیبتی خواهد بود، به‌طوری که گروهی از مؤمنین از عقیده برمی‌گردند. خدا به وسیله غیبت، بندگانش را امتحان می‌کند"[۳۷].
- بیعت نکردن با ستمکاران: علی بن موسی الرضا (ع) فرمود: "گویا شیعیانم را می‌بینم که هنگام مرگ سومین فرزندم (امام عسکری (ع)) در جست و جوی امام خود همه‌جا را می‌گردند، اما او را نمی‌یابند. عرض کردم برای چه؟ فرمود: برای اینکه امامشان غایب می‌شود. عرض کردم چرا غایب می‌شود؟ فرمود: برای اینکه وقتی با شمشیر قیام کرد، بیعت احدی در گردنش نباشد"[۳۸].
- نجات از قتل: زراره از امام باقر (ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: قائم باید غایب شود، عرض کردم چرا؟ فرمود: از کشته شدن می‌ترسد..."[۳۹].
- آمادگی پذیرش[۴۰]: برای تحقق یک انقلاب همه‌جانبه در سطح جهان، علاوه بر وجود رهبری شایسته، آمادگی عمومی نیز لازم است[۴۱].
پرسش‌های وابسته
- علل غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- علت طولانی شدن غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
- اگر امام مهدی بین مردم بود و مردم را به راه راست راهنمایی می‌کرد بهتر نبود؟ (پرسش)
منابع
پانویس
- ↑ «يَا جَابِرُ إِنَّ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ عِلْمُهُ مَطْوِيٌّ عَنْ عِبَادِ اللَّهِ إِيَّاكَ وَ الشَّكَّ فِيهِ فَإِنَّ الشَّكَّ فِي أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كُفْرٌ»؛ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۱۲۶.
- ↑ الفصول العشره، ص۸۳.
- ↑ ر.ک: امام مهدی، موجود موعود، ص۱۲۸.
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ «إِنَّ لِلْقَائِمِ غَيْبَةً قَبْلَ أَنْ يَقُومَ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ إِنَّهُ يَخَافُ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ يَعْنِي الْقَتْلَ»؛ الکافی، ج۱، ص۳۳۸.
- ↑ «لَهُ غَيْبَةٌ يَطُولُ أَمَدُهَا خَوْفاً عَلَى نَفْسِهِ»؛ بحارالأنوار، ج۵۱، ص۱۵۱؛
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ «إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا يَأْتِيكُمْ إِلَّا بَعْدَ إِيَاسٍ وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى تُمَيَّزُوا وَ لَا وَ اللَّهِ حَتَّى تُمَحَّصُوا»؛ الکافی، ج۱، ص۳۷۰.
- ↑ «لَا بُدَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ مِنْ غَيْبَةٍ حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ مَنْ كَانَ يَقُولُ بِهِ إِنَّمَا هِيَ مِحْنَةٌ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ امْتَحَنَ بِهَا خَلْقَهُ»؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۱۵۰.
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۰۱-۲۰۲.
- ↑ سنت، یعنی طریق و روشی که غالباً یا دائماً جریان دارد. این طریق معمول، گاهی طریق و روش گذشتگان و گاهی طریق و روش الهی است.
- ↑ «إِنَّ ابْنِي هُوَ الْقَائِمُ مِنْ بَعْدِي وَ هُوَ الَّذِي يَجْرِي فِيهِ سُنَنُ الْأَنْبِيَاءِ(ع) بِالتَّعْمِيرِ وَ الْغَيْبَةِ»؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۲۲۴.
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۰۲.
- ↑ «إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا إِذَا قَامَ لَمْ يَكُنْ لِأَحَدٍ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ فَلِذَلِكَ تَخْفَى وِلَادَتُهُ وَ يَغِيبُ شَخْصُهُ»؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۱۹.
- ↑ «إِنَّهُ لَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنْ آبَائِي إِلَّا وَقَعَتْ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ لِطَاغِيَةِ زَمَانِهِ وَ إِنِّي أَخْرُجُ حِينَ أَخْرُجُ وَ لَا بَيْعَةَ لِأَحَدٍ مِنَ الطَّوَاغِيتِ فِي عُنُقِي»بحارالأنوار، ج۵۲، ص۹۲.
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۰۳.
- ↑ «الْقَائِمُ لَنْ يَظْهَرَ أَبَداً حَتَّى تَخْرُجَ وَدَائِعُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِذَا خَرَجَتْ ظَهَرَ عَلَى مَنْ ظَهَرَ مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ جَلَالُهُ فَقَتَلَهُمْ»؛ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۹۷.
- ↑ ر.ک: امامت و مهدویت، ج۳، ص۱۴۶.
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ " يَا جَابِرُ إِنَ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ عِلْمُهُ مَطْوِيٌ عَنْ عِبَادِ اللَّهِ إِيَّاكَ وَ الشَّكَ فِيهِ فَإِنَ الشَّكَ فِي أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ كُفْرٌ "، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص ۲۸۷
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۴۰؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۲۹؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۳۴۲
- ↑ " هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لَا يَكُونُ فَرَجُنَا حَتَّى تُغَرْبَلُوا ثُمَ تُغَرْبَلُوا ثُمَ تُغَرْبَلُوا يَقُولُهَا ثَلَاثاً حَتَّى يَذْهَبَ الْكَدِرُ وَ يَبْقَى الصَّفْوُ "؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۳۹
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۷۰، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۳۵۵
- ↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۳۰۶، ح ۴۷۶؛ ر
- ↑ میرزا حسین طبرسی نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۳۷۹، ح ۱۳۳۰۵؛ مسلم بن حجاج، صحیح، ج ۱، ص ۱۳۱
- ↑ " يَا عَلِيُ أَعْجَبُ النَّاسِ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ يَقِيناً قَوْمٌ يَكُونُونَ فِي آخِرِ الزَّمَانِ لَمْ يَلْحَقُوا النَّبِيَ وَ حُجِبَ عَنْهُمُ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى بَيَاض "، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۸، باب ۲۵، ح ۸
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۲۸۹
- ↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۲۹۰، شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۴۸۳، ح ۴
- ↑ " وَ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُحِبُّونَّا بِقُلُوبِكُمْ وَ يُخَالِفُ ذَلِكَ فِعْلُكُمْ وَ اللَّهِ مَا يَسْتَوِي اخْتِلَافُ أَصْحَابِكَ وَ لِهَذَا أُسِرَّ عَلَى صَاحِبِكُم "، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۰
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، باب ۴۴، ح ۱۱
- ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۲، ص۴۷-۵۵.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت ج۲، ص؟.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۰۰.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۹۱.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، باب علة الغیبة.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۱۳.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۲.
- ↑ بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۲.
- ↑ مهدی انقلابی بزرگ، آیت الله مکارم شیرازی، ص ۲۴۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۵۴۶.
[رده:مدخل فرهنگ‌نامه]]