همسایه در اخلاق اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث همسایه است. "همسایه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

همسایه در لغت - همسایه در قرآن - همسایه در حدیث - همسایه در نهج البلاغه - همسایه در کلام اسلامی - همسایه در فقه اسلامی - همسایه در اخلاق اسلامی - همسایه در معارف و سیره نبوی - همسایه در معارف دعا و زیارات - همسایه در معارف و سیره سجادی

همسایه در اصطلاح علم اخلاق

یکی از رسالت‌های علم اخلاق اسلامی، سفارش و توصیه مؤکد بر آدابی است که شرع مقدس مقرر کرده است؛ بنابراین و با توجه به آنچه تاکنون خواندیم، همسایه در اصطلاح علم اخلاق با اصطلاح روایات یکسان است..

همسایگان دیگر

حتی اگر از نظر عرف و لغت، همسایگی را به مجاورت خانه‌ها اختصاص دهیم، احکام همسایگی از چنین اختصاصی ابا دارند؛ بنابراین می‌توان گفت هرگونه مجاورت - مثل مجاورت محل کسب و کار - مشمول احکام همسایگی است..

خوش‌همسایگی

خوش‌همسایگی که در زبان روایات با حسن جوار از آن تعبیر می‌شود فضیلتی است دارای دو شعبه؛ به عبارت دیگر خوش‌همسایه‌گی از دو فضیلت دیگر ترکیب می‌شود. برای تحقق خوش‌همسایگی باید دو عنصر وجود داشته باشد: نخست پرهیز از آزار؛ و دیگر، احسان و نیکی. خودداری از آزار از شاخه‌های عدل است و احسان و نیکی به همسایه از شعبه‌های عفت..

ستایش و نکوهش

آیین مقدس اسلام از آن روی که عهده‌دار هدایت انسان است و برای تأمین سعادت او تشریع شده، همه ابعاد وجودی، اعم از جسمانی و روحانی، مادی و معنوی و فردی و اجتماعی او را مورد توجه قرار داده و برای هر یک از شئون زندگی انسان برنامه‌ای دقیق و جامع و مبتنی بر عدالت و انصاف و فضایل انسانی ارائه کرده است. رفتار با همسایگان یکی از زمینه‌های مهمی است که اسلام به عنوان یک نیاز جدی به آن نگریسته و ضمن تشریع حقوق و تعیین حدود همسایگی بر مراعات حقوق فراوان تأکید کرده و در برابر حسن همجواری وعده پاداش داده و در مقابل، همسایه آزاری را به شدت نکوهش کرده و در برابر آن تهدید به کیفر و عقاب نموده است. ما در این نوشتار برخی از ستایش‌ها و نکوهش‌های این باب را ذکر می‌کنیم..

ستایش همسایه‌داری

قرآن کریم همدوش دعوت به توحید و اخلاص، انسان را به احسان و نیکوکاری به چند دسته از انسان‌ها موظف کرده است. یکی از کسانی که قرآن کریم فرمان داده به او نیکی کنیم، همسایه است می‌‌فرماید: ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ﴾. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «‏مَا زَالَ‏ جَبْرَئِيلُ‏ يُوصِينِي‏ بِالْجَارِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُ». امام صادق(ع) از پدر بزرگوارش نقل کرده است: در کتاب علی(ع) خواندم که رسول خدا(ص) در بیانیه‌ای برای مهاجران و انصار و هرکس که از اهل یثرب به آنها بپیوندد، نوشت: همسایه مثل خود انسان است نباید ضرر ببیند و نه گناهی بر گردنش نهاده شود و احترام همسایه مانند احترام مادر است.

امیر المؤمنین(ع) می‌فرماید: «اللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) أَوْصَى بِهِمْ مَا زَالَ‏ يُوصِي‏ بِهِمْ‏ حَتَّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ». رسول خدا(ص) می‌فرمود: در شب معراج دیدم که بر در چهام بهشت نوشته شده: «مَنْ كَانَ يُؤَمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ‏ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ‏ جَارَهُ‏ فَوْقَ‏ مَا يُكْرِمُ‏ بِهِ‏ غَيْرَهُ‏».

خوش‌همسایگی از احکام مسلم و شناخته شده دینی است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «عَلَيْكُمْ‏ بِحُسْنِ‏ الْجِوَارِ فَإِنَّ اللَّهَ أَمَرَ بِذَلِكَ». بدون شک خداوند متعال درباره این فرمان خود مانند هر تکلیفی دیگر از بندگان سؤال خواهد کرد. امام رضا(ع) می‌فرماید: «وَ أَحْسِنْ‏ مُجَاوَرَةَ مَنْ‏ جَاوَرَكَ‏ فَإِنَّ اللَّهَ يَسْأَلُكَ عَنِ الْجَارِ».

از نظر اسلام همسایه از موضوعات داخلی زندگی و از دغدغه‌های اولیه انسان است به طوری که در کلمات معصومین، مهربانی با همسایه در کنار تأمین خویش و خانواده یکی از اهداف کسب و کار است. امام باقر(ع) می‌فرماید: «مَنْ‏ طَلَبَ‏ الدُّنْيَا اسْتِعْفَافاً عَنِ النَّاسِ وَ سَعْياً عَلَى أَهْلِهِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى جَارِهِ لَقِيَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ وَجْهُهُ مِثْلُ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ»..

نکوهش همسایه آزاری

همسایه آزاری در دین مقدس اسلام به شدت نکوهش شده است. همسایه آزاران در کلام رسول خدا(ص) و امامان اهل‌بیت‌(ع) نه تنها گناهکار، بلکه خارج از زمره اسلامیان و اهل ایمان شمرده شده‌اند. آنچه پیش از نقل احادیث نکوهنده لازم است بدانیم، اینکه منظور از همسایه‌آزار تنها کسی نیست که برای همسایه خود زحمت و دردسر فراهم و با رفتار و گفتار خود او را آزرده می‌کند. این عنوان کسانی را هم که از قیام به وظایف همسایگی کوتاهی می‌کنند و در ادای حقوق همسایگان نمی‌کوشند، شامل می‌شود. کسی که از حال همسایه خود بی‌خبر است و به ادای حقوقش بی‌توجهی می‌کند، به همسایه خود ستم کرده است و از نظر دینی همسایه‌آزار شمرده می‌شود، اگر چه رفتار او از نظر عرف ستم نامیده نشود و مردم به او همسایه آزار نگویند؛ بنابراین هر نکوهش و تهدیدی در شرع مبین، همسایه‌آزاران را هدف قرار دهد به او نیز اصابت می‌کند. اکنون اندکی از نکوهش‌های همسایه‌آزاری را می‌آوریم و باقیمانده را در فصول بعدی به تناسب مباحث نقل می‌کنیم. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «مَنْ‏ ضَيَّعَ‏ حَقَّ‏ جَارِهِ‏ فَلَيْسَ‏ مِنَّا». در روایتی است که فاطمه زهرا(س) از مشکلات زندگی به رسول خدا(ص) شکایت آورد، حضرت جزوه‌ای به او داد و فرمود: نوشته‌های آن را یاد بگیر. در آن جزوه از جمله نوشته بود: «لَيْسَ‏ مِنَ‏ الْمُؤْمِنِينَ‏ مَنْ‏ لَمْ‏ يَأْمَنْ‏ جَارُهُ بَوَائِقَهُ». امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَلْعُونٌ‏ مَلْعُونٌ‏ مَنْ‏ آذَى جَارَهُ».

و می‌فرماید: «أَمَا يَسْتَحْيِي‏ الرَّجُلُ‏ مِنْكُمْ‏ أَنْ‏ يَعْرِفَ‏ جَارُهُ‏ حَقَّهُ‏، وَ لَا يَعْرِفَ حَقَّ جَارِهِ»؛ همسایه‌آزاران در زبان معصومان شَرور و لئیم‌اند. رسول خدا(ص) فرمود: «مِنْ‏ شِرَارِ النَّاسِ‏ مَنْ‏ لَا يَأْمَنُ‏ جَارُهُ‏ بَوَائِقَهُ». و امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «سُوءُ الْجِوَارِ وَ الْإِسَاءَةُ إِلَى‏ الْأَبْرَارِ مِنْ‏ أَعْظَمِ‏ اللُّؤْمِ‏».

و به همین دلیل است که به گزارش رسول خدا(ص)، خداوند متعال بدهمسایگی را دوست ندارد. رسول خدا(ص) در غزوه تبوک فرمود: کسی که همسایه‌اش را آزار داده با ما همراهی نکند. و می‌فرماید: «مَنْ آذَى جَارَهُ‏ فَقَدْ آذَانِي»..

اقسام همسایه‌ها

قرآن کریم همسایه را به دو قسم تقسیم کرده می‌فرماید: ﴿وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ﴾. دور و نزدیک در این آیه کریمه به سه صورت تفسیر شده است. برخی از مفسران گفته‌اند منظور از نزدیک، همسایه‌ای است که علاوه بر همسایگی، خویشاوند هم هست و منظور از دور همسایه غیر خویشاوند است. برخی دیگر گفته‌اند همسایه نزدیک یعنی همسایه مسلمان و همسایه دور به معنی همسایه غیر مسلمان است و گروه سومی گفته‌اند این آیه کریمه به قرب و بعد مکانی نظر دارد، همسایه‌ای که خانه‌اش نزدیک خانه شماست و آنکه خانه‌اش دورتر است.

بنابراین همسایه در یک تقسیم یا خویشاوند است یا بیگانه و در تقسیمی دیگر یا مسلمان است یا کافر و در تقسیم سوم یا دور است یا نزدیک. رسول خدا(ص) نیز همسایه را به سه قسم تقسیم کرده است می‌فرماید: همسایگان بر سه قسم‌اند. همسایه‌ای که سه حق دارد، همسایه‌ای که دو حق دارد و همسایه‌ای که یک حق دارد. آنکه سه حق دارد همسایه مسلمان خویشاوند است که هم حق مسلمانی دارد هم حق خویشاوندی و هم حق همسایگی، آنکه دو حق دارد همسایه مسلمان است که هم حق برادری دینی دارد و هم حق همسایگی و آنکه یک حق دارد، همسایه کافر است که فقط دارای حق همسایگی است.

به نظر می‌رسد این تقسیم‌ها همگی برای رفع توهم‌هایی است که حقوق همسایگی را به برخی از همسایگان اختصاص می‌دهد و در حقیقت نوعی پاسخ به اشکال است. توضیح اینکه ممکن است کسی فکر کند فقط همسایه مسلمان دارای حق همسایگی است یا فقط همسایه‌های نزدیک از این حقوق برخوردارند. در پاسخ به این قبیل تبعیض‌ها و به منظور تعمیم حقوق همسایگی قرآن کریم فرمود به همسایه احسان کنید چه دور و چه نزدیک و پیامبر اکرم(ص) فرمود همسایه‌ها بر سه قسم‌اند، تا نشان دهد که حتی همسایه کافر غریبه هم از حقوق همسایگی برخوردار است و اگر علاوه بر همسایگی مزایای دیگری چون مسلمانی و خویشاوندی هم داشته باشد برای هریک از آنها حقوق دیگری پیدا می‌کند؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت تقسیم همسایه به اقسام مختلف هیچ تأثیری در حقوق همسایگی ندارد..

مراتب همسایه‌داری

همسایه‌داری را می‌توان در سه رتبه مرتبه‌بندی کرد.

مرتبه اول: بی‌آزاری

مرتبه اول همسایه‌داری این است که به همسایه آزار نرسانی و ستم نکنی. این مرتبه حداقل رابطه همسایگی است. مراعات آن واجب است و کسی که به آن پایبند نباشد، بی‌ایمان و اهل جهنم است. در جزوه‌ای که رسول خدا(ص) به فاطمه زهرا(س) داد و سفارش کرد مطالبش را یاد بگیرد آمده بود: «من‏ كان‏ يؤمن‏ باللّه‏ و اليوم الآخر، فلا يؤذي جاره‏». امام صادق(ع) فرمود: «الْمُؤْمِنُ‏ مَنْ‏ آمَنَ‏ جَارَهُ‏ بَوَائِقَهُ‏». راوی پرسید منظور از این شر چیست؟ فرمود: ظلم و ستم.

و فرمود: «لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَمْ يَأْمَنْ جَارُهُ بَوَائِقَهُ». چنانکه ملاحظه می‌کنید در تمام این روایات بین ایمان و همسایه‌آزاری نسبتی معکوس برقرار است. کسی که همسایه می‌آزارد، ایمان ندارد و مؤمن کسی است که همسایه نمی‌آزارد. در دسته دیگری از روایات به عواقب همسایه‌آزاری پرداخته شده است. طبق این روایات، جهنم سرنوشت محتوم مردم همسایه‌آزار است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «مَنْ آذَى‏ جَارَهُ‏ حَرَّمَ‏ اللَّهُ‏ عَلَيْهِ‏ رِيحَ‏ الْجَنَّةِ ﴿مَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾».

در روایتی است که به رسول خدا(ص) گفتند: فلان زن روزها را روزه می‌دارد، شب‌ها را به نماز می‌ایستد و صدقه می‌دهد، ولی با زبان خویش، همسایه‌هایش را آزرده می‌کند. فرمود: هیچ خیری در او نیست از اهل جهنم است..

مرتبه دوم: مراعات حقوق

مراعات حقوق و رسیدگی به همسایه، مرتبه دوم همسایه‌داری است. یک مسلمان علاوه بر اینکه همسایه خود را آزار نمی‌دهد و حقوق اجتماعی او را ندیده نمی‌گیرد به ادای حقوق همسایگی نیز پایبند است، از حال او باخبر است و در مشکلات و گرفتاری‌ها یاور اوست. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «‏مِنَ‏ الْمُرُوَّةِ تَعَهُّدُ الْجِيرَانِ‏». امام باقر(ع): رسیدگی به همسایه‌ها را از ویژگی‌های شیعیان اهل‌بیت شمرده است..

مرتبه سوم: تحمل آزار

امام کاظم(ع) می‌فرماید: «لَيْسَ‏ حُسْنُ‏ الْجِوَارِ كَفَّ‏ الْأَذى‏، وَ لكِنَّ حُسْنَ الْجِوَارِ صَبْرُكَ عَلَى الْأَذى‏». به طورکلی یک مسلمان باید توجه داشته باشد که یکی از شیوه‌های امتحان الاهی در دنیا این است که مؤمن را به آزار کسی گرفتار می‌کند، چنان که رسول خدا(ص) نیز از این گونه آزار و اذیت‌ها در امان نبود؛ و همان طور که درباره صبر گفتیم، وظیفه مسلمان در مواجهه با این مصیبت، صبر و تحمل است؛ به این معنی که نباید در مقابل میل به انتقام تسلیم شود و با صرف استعدادها و امکانات خود در راه انتقام‌جویی از هدف اصلی خلقت که همانا کسب کمال و نیل به سعادت ابدی است باز بماند. امام صادق(ع) فرمود: نبوده و نخواهد بود تا روز قیامت پیامبر و مؤمنی مگر اینکه برای او همسایه‌ای باشد که آزارش دهد.

امام صادق(ع) فرمود: مؤمن هرگز از سه چیز خلاصی ندارد و گاهی ممکن است هر سه بر او گرد آیند. یا کسی که با او در یک خانه است، در را بر روی او می‌بندد و آزارش می‌دهد، یا همسایه‌ای که او را آزار می‌دهد، با کسی در میان مسیری که برای گذران زندگیش می‌رود او را اذیت می‌کند، و اگر مؤمن بالای قله کوهی هم باشد، خداوند شیطانی را برانگیزد تا او را اذیت کند، و خدا از ایمانش برای او مونسی قرار دهد که با وجود آن به هیچ کس مأنوس نشود و دل نبندد..

حقوق اخلاقی همسایگی

بسیاری مایلند با همسایگان خود رابطه موفقی داشته باشند، ولی به علت عدم آشنایی با حقوق همسایگی و بی‌خبری از آداب اسلامی، به خواسته خود نمی‌رسند. تعالیم اسلامی در این زمینه چنان ساده و طبیعی و هماهنگ با فطرت انسانی است که رعایت آنها می‌تواند سیمای زندگی را دگرگون کند و به روابط همسایگان رنگ انسانی - الاهی ببخشد. پیش از ورود به اصل بحث چهار گفتار معصومی را به عنوان زیربنای رابطه همسایگان نقل می‌کنیم.

اصول اخلاقی همسایه‌داری (حقوق همسایه)

اصل معاشرت

امام صادق(ع) می‌فرماید: «خَالِطُوا النَّاسَ، وَ آتُوهُمْ وَ أَعِينُوهُمْ‏، وَ لَا تُجَانِبُوهُمْ‏، وَ قُولُوا لَهُمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا﴾». بر مبنای این سخن شریف یکی از خطوط کلی رابطه با همسایگان این است که هر مسلمانی باید با همسایگان خود در تماس باشد، رفت و آمد کند و از دوری و بی‌اعتنایی به همسایگان بپرهیزد..

اصل انصاف

اصل انصاف اصلی است کلی که بر همه روابط یک مسلمان حکومت می‌کند؛ بنابراین در رابطه با همسایگان نیز یکی از اصول زیربنایی مراعات اصل انصاف است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: خودت را معیار رابطه با دیگران قرار ده آنچه برای خود دوست داری برای دیگران هم دوست بدار، آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند، ظلم نکن چنان که دوست نداری به تو ظلم کنند، نیکی کن همان طور که دوست داری نیکی ببینی. هر چه را از دیگران زشت می‌دانی از خودت نیز زشت بدان، به همان مقداری که از خودت راضی می‌شوی از دیگران هم راضی شو..

اصل اهمیت

اصل دیگری که به عنوان زیربنای روابط همسایگی از سخنان معصومان استفاده می‌شود، اصل اهمیت است به این معنی که انسان بداند رابطه همسایگی از روابط با اهمیت در زندگی اجتماعی است. رسول خدا(ص) فرمود: «أتدرون ما حق الجار؟ و الذی نفسی بیده ما یبلغ حق الجار الا قلیل ممن رحمه الله»..

اصل باخبری

یکی از اصولی که به عنوان زیربنای روابط همسایگی از سخنان اهل عصمت به دست می‌آید، اصل باخبری است؛ به این معنی که مسلمان نباید از حال همسایه خود بی‌خبر باشد؛ چراکه بی‌خبر بودن از نیاز همسایه از انسان رفع تکلیف نمی‌کند؛ از این رو امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «مِنَ‏ الْمُرُوَّةِ تَعَهُّدُ الْجِيرَانِ‏». و می‌فرماید: «مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْجِوَارِ تَفَقُّدُ الْجَارِ».

و امام باقر(ع) باخبری و سرکشی به همسایه را از ویژگی‌های شیعیان اهل‌بیت(ع) شمرده می‌فرماید: «وَ التَّعَاهُدِ لِلْجِيرَانِ‏ مِنَ‏ الْفُقَرَاءِ وَ أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْغَارِمِينَ وَ الْأَيْتَامِ». به مناسبت این بحث حکایت لطیفی از سیدمهدی بحرالعلوم عالم بزرگ شیعی نقل می‌کنیم. محدث بزرگ میرزا حسین نوری صاحب کتاب مستدرک الوسائل که از استادان مرحوم شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح الجنان است، با واسطه‌های معتبر و موثق از سید جواد عاملی صاحب کتاب مفتاح الکرامه نقل کرده است: شبی مشغول خوردن شام بودم که در خانه را زدند. وقتی در را باز کردم خدمتکار استادم سیدبحرالعلوم را دیدم. خدمتکار گفت: سید شامش را در مقابل گذاشته و منتظر توست. من با شتاب خدمت استاد رسیدم، دیدم سید یک سینی بزرگ پر از گوشت و سایر غذاهای لذیذ در مقابل نهاده و نشسته است. تا چشمش به من افتاد، گفت: از خدا نمی‌ترسی؟! از خدا شرم نمی‌کنی؟! گفتم: چه اتفاقی افتاده است؟

گفت: یکی از همسایگانت که در نزدیکی تو خانه دارد و تو او را می‌شناسی چند روز است برای سیر کردن خانواده‌اش از بقال محل روزانه مقداری خرمای زاهدی نسیه می‌کرد، و در این چند روز در خانه او جز خرمای زاهدی چیزی مصرف نشد. امروز هم رفت که مقداری خرما برای شام نسیه کند، بقال گفت حسابت بالا رفته، او هم خجالت کشید و دست خالی به خانه برگشت و با خانواده‌اش بدون شام ماندند، آن وقت تو از نعمت بهره‌مندی و می‌خوری. گفتم: به خدا قسم من از حال او خبر نداشتم. گفت اگر می‌دانستی و بی‌توجه به حال او شام می‌خوردی کافر بودی. من از بی‌خبری تو عصبانی‌ام، چرا از حال برادرت چیزی نپرسیدی و بی‌خبر ماندی؟ اکنون این سینی غذا را خدمتکارم تا در خانه او می‌آورد و آنجا به تو می‌دهد، در بزن و بگو دوست دارم امشب با شما شام بخورم و به این بهانه شام را به خانه آنها ببر و این کیسه پول را هم در زیر فرشی یا حصیری در خانه‌اش بگذار سینی را هم لازم نیست با خودت بیاوری بگذار همانجا باشد. آنگاه اضافه کرد من شام نمی‌خورم تا تو برگردی و بگویی آنها شام خوردند و سیر شدند. من با خدمتکار به راه افتادم پشت در خانه همسایه‌ایم سینی را از او گرفتم خادم برگشت و من در زدم، همسایه‌ام در باز کرد، گفت گفتم دوست دارم امشب با تو شام بخورم. وقتی سینی را زمین گذاشتم و نشستم، نگاهی به آن کرد و گفت این غذا از تو نیست، عرب نمی‌تواند چنین غذایی بپزد؛ بنابراین تا نگویی ماجرا چیست، من و خانواده‌ام از این غذا نمی‌خوریم، اصرارهای من فایده‌ای نبخشید و ناچار شدم قصه را برای او بازگو کنم. گفت به خدا قسم هیچ کس حتی همسایگان نزدیک از حال ما خبر نداشتند..

ارزش‌های اخلاقی همسایه‌داری (حقوق همسایه)

درباره ارزش‌های اخلاقی همسایه‌داری که با عنوان حقوق همسایه شناخته می‌شود، از پیشوایان معصوم سه فهرست به دست ما رسیده است. دو فهرست را در روایات نبوی یافتیم و یک فهرست را در رساله الحقوق امام سجاد(ع). مطالعه این روایات نشان می‌دهد هیچ کدام در صدد بیان تمام حقوق همسایه نیستند و تنها تعدادی را از باب نمونه یادآور شده‌اند. ما این سه روایت را نقل می‌کنیم.

فهرست اول در روایات نبوی

طبق روایتی که در کتب شیعه و سنی با اندکی تفاوت آمده است، رسول خدا(ص) فرمود: «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) قَالَ أَ تَدْرُونَ مَا حَقُّ الْجَارِ؟ ما تدرون حق الجار الا قلیلا...... إِنِ‏ اسْتَغَاثَكَ‏ أَغَثْتَهُ‏ وَ إِنِ اسْتَقْرَضَكَ أَقْرَضْتَهُ وَ إِنِ افْتَقَرَ عُدْتَ عَلَيْهِ وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ عَزَّيْتَهُ وَ إِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ هَنَّأْتَهُ وَ إِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ وَ إِنْ مَاتَ تَبِعْتَ جَنَازَتَهُ وَ لَا تَسْتَطِيلُ عَلَيْهِ بِالْبِنَاءِ فَتَحْجُبَ الرِّيحَ عَنْهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ إِذَا اشْتَرَيْتَ فَاكِهَةً فَأَهْدِ لَهُ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَأَدْخِلْهَا سِرّاً وَ لَا تُخْرِجْ بِهَا وُلْدَكَ تَغِيظُ بِهَا وُلْدَهُ وَ لَا تُؤْذِهِ بِرِيحِ قِدْرِكَ إِلَّا أَنْ تَغْرِفَ لَهُ‏ مِنْهَا»..

فهرست دوم در روایات نبوی

طبق روایتی که محدث نوری در کتاب مستدرک آورده وقتی اصحاب رسول خدا(ص) از آن حضرت پرسیدند حق همسایه بر همسایه چیست، فرمود: 1«مِنْ‏ أَدْنَى‏ حُقُوقِهِ‏ عَلَيْهِ‏ إِنِ‏ اسْتَقْرَضَهُ‏ أَقْرَضَهُ‏ وَ إِنِ اسْتَعَانَهُ أَعَانَهُ وَ إِنِ اسْتَعَارَ مِنْهُ أَعَارَهُ وَ إِنِ احْتَاجَ إِلَى رِفْدِهِ رَفَدَهُ وَ إِنْ دَعَاهُ أَجَابَهُ وَ إِنْ مَرِضَ عَادَهُ وَ إِنْ مَاتَ شَيَّعَ جَنَازَتَهُ وَ إِنْ أَصَابَ خَيْراً فَرِحَ بِهِ وَ لَمْ يَحْسُدْهُ عَلَيْهِ وَ إِنْ أَصَابَ مُصِيبَةً حَزِنَ لِحُزْنِهِ وَ لَا يَسْتَطِيلُ عَلَيْهِ بِبِنَاءٍ سَكَنَهُ فَيُؤْذِيَهُ بِإِشْرَافِهِ عَلَيْهِ وَ سَدِّهِ مَنَافِذَ الرِّيحِ عَنْهُ وَ إِنْ أُهْدِيَ إِلَى مَنْزِلِهِ طُرْفَةٌ أَهْدَى لَهُ مِنْهَا إِذَا عَلِمَ أَنَّهُ لَيْسَ عِنْدَهُ مِثْلُهَا أَوْ فَلْيَسْتُرْهَا عَنْهُ وَ عَنْ عِيَالِهِ إِنْ شَحَّتْ نَفْسُهُ بِهَا»..

فهرست حقوق همسایه در رساله الحقوق

امام سجاد(ع) در سی و دومین قسمت رساله الحقوق فهرستی ده‌بندی از حقوق همسایه را ارائه کرده است. ایشان می‌فرمایند: «وَ أَمَّا حَقُّ‏ جَارِكَ‏ فَحِفْظُهُ‏ غَائِباً وَ إِكْرَامُهُ‏ شَاهِداً وَ نُصْرَتُهُ إِذْ كَانَ مَظْلُوماً وَ لَا تَتَبَّعْ لَهُ عَوْرَةً فَإِنْ عَلِمْتَ عَلَيْهِ سُوءاً سَتَرْتَهُ عَلَيْهِ وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهُ يَقْبَلُ نَصِيحَتَكَ نَصَحْتَهُ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ وَ لَا تُسْلِمْهُ عِنْدَ شَدِيدَةٍ وَ تُقِيلُ عَثْرَتَهُ وَ تَغْفِرُ ذَنْبَهُ وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً كَرِيمَةً»..

حقوق اساسی

به نظر می‌رسد آنچه در این فهرست‌ها مشاهده کردیم، تنها مصداق‌هایی چند از حقوق اصلی و اساسی همسایه است؛ بنابراین هم قابل افزایش‌اند و هم به حسب شرایط زمانی و مکانی قابل تبدیل. آنچه مهم است اینکه حقوق اساسی همسایه انکار و تضییع نشود؛ بنابراین شناخت حقوق اساسی همسایه از اولویت بیشتری برخوردار است. ملاحظه این فهرست‌ها و احادیث دیگری که در این زمینه وارد شده است، نشان می‌دهد همسایگان بر هم چهار حق اصلی دارند که سایر حقوق از آنها ناشی می‌شود:

1. اینکه از زبان و شر یکدیگر در آسایش و امنیت باشند.
2. منافع یکدیگر را حفظ کنند.
3. همدیگر را از همدلی و اخلاق نیک هم محروم نکنند.
4. نسبت به نیاز هم بی‌توجه نباشند..

امنیت و آسایش

هرکس حق دارد در آسایش و امنیت زندگی کند و از جانب همسایگان هیچ زیانی به او نرسد و مورد آزار و اذیت قرار نگیرد. کسی که به هر طریقی همسایه خود را آزار می‌دهد، یکی از حقوق اساسی او را ضایع کرده است. مصداق‌های آزار ممکن است با تغییر شرایط متفاوت شوند، افزون بر اینکه، آزار از هر طریقی به انسان برسد، حکم واحدی دارد و اسباب و وسایل آن اهمیتی ندارد. به همین دلیل در احادیث این باب بیشتر بر عنوان کلی آزار تکیه شده و بحث از مصداق‌ها کمتر به میان آمده است. ما حتی اگر از آنچه در تفسیر همسایه‌آزاری در همین کتاب گفتیم صرف‌نظر کنیم و آن را به مصداق‌های عرفی‌اش منحصر کنیم، نمی‌توانیم انکار کنیم که این مفهوم دارای عرض عریضی است و مصادیق و نمونه‌های فراوان و درجات و مراتب بسیاری دارد. برخی از مصداق‌های آزار که یا در روایات این باب مورد نهی و نکوهش قرارگرفته یا در عرف به عنوان همسایه‌آزاری شناخته می‌شوند را نام می‌بریم و روایاتی را که درباره هریک وارد شده است، نقل می‌کنیم..

نگاه کردن به خانه همسایه

نگاه کردن به خانه همسایه از هر طریق و به هر دلیل، چه آشکارا و چه مخفیانه زشت و نکوهیده است. فراوانی نهی از این عمل در سخنان رسول خدا(ص) حکایت از اهمیت آن در نظر آن گرامی دارد. طبق روایتی می‌فرماید: «أَلَا إِنَّ اللَّهَ‏ حَرَّمَ‏ الْحَرَامَ‏ وَ حَدَّ الْحُدُودَ وَ مَا أَحَدٌ أَغْيَرَ مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ غَيْرَتِهِ حَرَّمَ الْفَوَاحِشَ وَ نَهَى أَنْ يَطَّلِعَ الرَّجُلُ فِي بَيْتِ جَارِهِ».

منظور از طرح غیرت خداوند متعال در این روایت این است که اجازه نمی‌دهد حریمش نقض و حدودش شکسته شود. گزارش این حکم الاهی پس از این همه مقدمات، دلیل واضحی است بر اهمیت این حکم.

طبق روایتی دیگر فرمود: «مَنِ‏ اطَّلَعَ‏ فِي‏ بَيْتِ‏ جَارِهِ‏ فَنَظَرَ إِلَى عَوْرَةِ رَجُلٍ أَوْ شَعْرِ امْرَأَةٍ أَوْ شَيْ‏ءٍ مِنْ جَسَدِهَا كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُدْخِلَهُ النَّارَ مَعَ الْمُنَافِقِينَ الَّذِينَ كَانُوا يَتَّبَّعُونَ عَوْرَاتِ النِّسَاءِ فِي الدُّنْيَا وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَفْضَحَهُ اللَّهُ وَ يُبْدِي لِلنَّاسِ عَوْرَتَهُ فِي الْآخِرَةِ».

و فرمود: «مَنْ أَدْخَلَ بَصَرَهُ فِي حَرِيمِ قَوْمٍ قَبْلَ رِجْلَيْهِ فَلَا أَتَمَّ اللَّهُ لَهُ وَ هُوَ آثِمٌ وَ هُوَ آثِمٌ». و فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ كَرِهَ لَكُمْ أَشْيَاءَ... وَ إِدْخَالَ‏ الْأَعْيُنِ‏ فِي‏ الدُّورِ بِغَيْرِ إِذْنٍ‏».

و فرمود: «ثَلَاثٌ‏ يُطْفِينَ‏ نُورَ الْعَبْدِ... وَضَعَ بَصَرَهُ فِي الْحُجُرَاتِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يُؤْذَنَ لَهُ». و فرمود: «مَلْعُونٌ‏ مَنِ‏ اطَّلَعَ‏ عَلَى‏ جَارِهِ‏». بنابراین گشودن پنجره‌ای که به خانه همسایه اشراف داشته و داخل خانه‌اش را در معرض دید قرار می‌دهد، مجاز نیست، چون موجب آزار همسایه می‌شود. از امام صادق(ع) روایت شده است: کسی حق ندارد در دیوار خانه خود منفذی ایجاد کند که از آن می‌توان به داخل خانه همسایه نگاه کرد، ولی اگر برای نور جایی را سوراخ کند که به خانه همسایه دید نداشته باشد، مانعی ندارد..

تجسس در امور پنهان همسایه

ممکن است کسی به خانه همسایه نگاه نکند، ولی از طرق دیگر مراقب رفت و آمدها و گفت‌وگوهای او باشد و درباره اسرار نهانی او تحقیق کند. این رفتار نیز موجب آزار هرکسی می‌شود و شرع مقدس از آن باز داشته است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «مَنْ‏ تَطَلَّعَ‏ عَلَى‏ أَسْرَارِ جَارِهِ‏ انْهَتَكَتْ أَسْتَارُهُ».

رسول خدا(ص) می‌فرماید: «مَنِ‏ اسْتَمَعَ‏ إِلَى‏ حَدِيثِ‏ قَوْمٍ‏ وَ هُمْ لَهُ كَارِهُونَ يُصَبُّ فِي أُذُنَيْهِ الْآنُكُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ». نتیجه آنکه تجسس در کارهای همسایه، یکی از مصداق‌های همسایه‌آزاری است..

خیانت مالی

یکی از مصداق‌های بارز همسایه آزاری دست‌اندازی به اموال اوست. همسایگان بدگاهی به اموال همسایه تجاوز می‌کنند و گاهی او را می‌آزارند تا از اموالش دست بردارد و آنها با بهای ناچیز تصاحبش کنند. رسول خدا(ص) به هر دو صورت توجه فرموده و از آن نهی کرده است. درباره خیانت و دست‌اندازی به مال همسایه می‌فرماید: «مَنْ‏ خَانَ‏ جَارَهُ‏ شِبْراً مِنَ الْأَرْضِ جَعَلَهُ اللَّهُ طَوْقاً فِي عُنُقِهِ مِنْ تُخُومِ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُطَوَّقاً إِلَّا أَنْ يَتُوبَ وَ يَرْجِعَ». بدیهی است که حضرت از باب نمونه و مصداق و به تناسب شرایط از زمین نام برده است، وگرنه خیانت به هر صورت و غصب هر چیز موجب خشم خداوند متعال می‌شود. درباره آزار به قصد تملک می‌فرماید: «‏مَنْ آذَى جَارَهُ طَمَعاً فِي‏ مَسْكَنِهِ‏ وَرَّثَهُ‏ اللَّهُ‏ دَارَهُ»..

اظهار دارایی و بهره‌وری

استفاده از نعمت‌های الاهی از نظر شرعی ممنوع نیست. بالاتر از آن در صورت امکان استفاده نکردن و فقیر نمایی نیز به نوعی نکوهش شده و اظهار نعمت‌های الاهی سفارش و ستایش شده است تا آنجا که رسول خدا(ص) یکی از همسران خود را که ظاهری آشفته و ژولیده داشت، سرزنش کرده، فرمود: چرا ژولیده‌ای؟ چرا سرمه‌ای به چشم و خضابی به دستانت نیست. ولی باید توجه داشت که اظهار نعمت‌های الاهی در برابر محرومان موجب اندوه و افسوس ایشان می‌شود؛ بنابراین، لازم است کسی که بهره‌مند و برخوردار است به هنگام استفاده از نعمت‌های الاهی همسایگان خود را نیز بهره‌مند کند، وگرنه موجب آزار ایشان می‌شود. به همین دلیل رسول خدا در هر دو روایت فرمود: اگر نوبری به خانه‌ات می‌بری و نمی‌خواهی به همسایگانت هم بدهی مخفیانه ببر.

طبق روایتی رسول خدا(ص) می‌فرماید: «مَنْ آذَى جَارَهُ بِقُتَارِ قِدْرِهِ‏ فَلَيْسَ‏ مِنَّا». منظور از آزار در این حدیث شریف این است که بوی غذا و کباب را پخش کند، ولی او را در خوردن شریک نسازد. به همین دلیل رسول خدا(ص) فرمود: «وَ لَا تُؤْذِهِ بِرِيحِ‏ قِدْرِكَ‏ إِلَّا أَنْ‏ تَغْرِفَ‏ لَهُ‏ مِنْهَا»..

مصداق‌های دیگر همسایه آزاری

مصداق‌های همسایه‌آزاری به قدری فراوان است که شاید نتوان همه آنها را به شماره آورد یا تحت ضابطه‌ای قرار داد، با این حال ما تلاش می‌کنیم تعدادی از واضح‌ترین آنها را نام ببریم.

1. غیبت همسایه؛
2. افشای اسرار و عیوب همسایه؛
3. ایراد خسارت به خانه همسایه به هر صورت و به هر وسیله؛
4. بی توجهی به هر چیزی که معمولاً به خسارت منتهی می‌شود؛ مثل ناودان، باغچه، چاه، فعالیت و بازی کودکان و نگهداری و رفت و آمد حیوانات اهلی؛
5. بستن راه همسایه به هر وسیله مثل ریختن برف و مصالح ساختمانی و کندن کانال و چاله و...؛
6. محروم کردن او از نور و هوا به وسیله ساختمان بلندتر از حد معمول بدون اذن و هماهنگی؛
7. ایجاد جاروجنجال و سروصدای زیاد، به خصوص در اوقات و شرایطی که هر صدایی می‌تواند خسارت‌آور باشد؛ مثل زمان بیماری و پاسی از شب گذشته. در شرایط کنونی استفاده از بوق وسائل نقلیه موتوری و روشن کردن وسایلی که صدایی نامتعارف دارند، مصداق همسایه آزاری است؛
8. معاشرت و رفت و آمد با کسانی که ورودشان به محل، همسایگان را آزار می‌دهد؛ مثل افراد شرور، ناباب و لاابالی؛
9. نهادن زباله در جایی که بو و ظاهر زننده آن همسایه را ناراحت می‌کند؛
10. نگهداری زباله و مواد حشره‌زا در خانه خود، در صورتی که آثار آن مثل بو و حشره به خانه همسایه‌ها سرایت کند؛
11. نگهداری حیوانات در خانه‌های شهری به ویژه آپارتمان‌ها و به ویژه حیواناتی مثل سگ که در جامعه اسلامی حکمی ویژه دارد؛
12. بی‌توجهی به دودی که به طور غیر متعارف از دودکش خانه خارج شده و به نوعی همسایه را آزار می‌دهد؛
13. بی‌مهری و رفتار ناشایست با هر چیزی که به همسایه متعلق است؛ مثل بی‌احترامی به میهمان همسایه.

این باب بسیار گسترده است تا آنجا که رسول خدا(ص) می‌فرماید: «إِذَا ضَرَبْتَ‏ كَلْبَ‏ جَارِكَ‏ فَقَدْ آذَيْتَهُ»..

حفظ منافع

حفظ منفعت در این عنوان شامل جلوگیری از زبان هم می‌شود. در بحث سابق دانستیم که کسی حق ندارد به همسایه خود زیانی برساند. علاوه بر این انسان، موظف است از رسیدن زیان به همسایه جلوگیری کند و در حد قدرت و امکانات خود اجازه ندهد دیگری هم به او زیان برساند و موظف است که منافع او را حفظ کند و نگذارد منفعتی از دست او برود. اولین جمله در فهرست سوم که از موظف رساله الحقوق نقل کردیم بر این معنی دلالت می‌کند فرمود: «حفظه غائبا»، اولین حق همسایه این است که در غیابش حفظش کنی. حفظ در غیبت، عنوان عامی است که بسیاری از روابط را شامل می‌شود هر کسی در صورت حضور و آگاهی از موجودیت و منافع خود دفاع می‌کند، ولی به طور طبیعی عرصه‌های غیبت انسان بسی بیشتر از صحنه‌های حضور اوست و در عرصه‌های غیبت توان دفاع از خود را ندارد و به یاری دیگران محتاج می‌شود. در این صورت است که نقش همسایه به عنوان تکلیف از یک سو و به عنوان حق از سویی دیگر حیاتی می‌شود؛ برای نمونه، وقتی که اموال همسایه در غیاب او مورد تعرض یا در معرض تلف قرار می‌گیرد باید در حفظ و حراست از آن کوشید.

1. وقتی کسی از همسایه غیبت می‌کند، باید از او دفاع کرد.
2. وقتی در غیاب همسایه کسی به حرم او چشم بد می‌دوزد باید آن چشم را از حریم او دور کرد.
3. وقتی که سرّی از اسرار همسایه در معرض فاش شدن قرار می‌گیرد، باید بر آن پرده پوشید.

و به طور کلی هرجا که می‌توان برای همسایه منفعتی را حفظ یا زیانی را دور کرد باید اقدام کرد، در غیر این صورت یکی از حقوق اساسی همسایه را ندیده گرفته‌ای؛ و هم از این باب است که نصیحت همسایه با مراعات شرایط از وظایف همسایگی است..

همدلی و اخلاق نیک

یکی دیگر از حقوق اساسی همسایه این است که او را از اخلاق نیک خود بهره‌مند و در شرایط رنگارنگ زندگی با او همدلی کنی. در برخوردها احترامش کنی، در بیماری‌ها حالی از او بپرسی در مشکلات دلداریش دهی و اظهار همدردی کنی، در شادی‌هایش شادی کنی و در غم و اندوه شریکش باشی و کاری کنی که او غم و شادی‌ات را بیند و بداند که به خاطر او شادی یا غمگین و لغزش‌ها و اشتباهات او را ندیده بگیری و ببخشی، خواه در ارتباط با خودت باشد و خواه در ارتباطی دیگر که مقتضای شفقت و دلسوزی و موجب تحکیم روابط است. حق همسایگان بزرگ شمار باطلی گر کنند یاد میار

احترام به همسایه چنان مهم است که رسول خدا(ص) آن را به ایمان انسان گره زده می‌فرماید: «مَنْ كَانَ يُؤَمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ‏ الْآخِرِ فَلْيُكْرِمْ‏ جَارَهُ‏ فَوْقَ‏ مَا يُكْرِمُ‏ بِهِ‏ غَيْرَهُ‏». طبق روایتی می‌فرماید: «حُرْمَةُ الْجَارِ عَلَى‏ الْإِنْسَانِ‏ كَحُرْمَةِ أُمِّهِ‏»؛ . و طبق روایتی دیگر می‌فرماید: «حُرْمَةُ الْجَارِ عَلَى‏ الْجَارِ كَحُرْمَةِ الْأُمَّهَاتِ‏ عَلَى‏ الْأَوْلَادِ»..

توجه به نیازها

گرفتاری و نیاز، شاخصه زندگی دنیاست. کسی را نمی‌شناسیم که روزی به کمک دیگران محتاج نشود. یکی از حقوق همسایگی این است که در این گونه موارد به نیاز همسایه خود بی‌توجه نباشیم. این حق هم به صورت کلی در فهرست‌های پیش‌گفته آمده است و هم با ذکر مثال و نمونه.

در فهرست اول، رسول خدا(ص) فرمود: «إِنِ‏ افْتَقَرَ عُدْتَ‏ عَلَيْهِ‏». در همان فهرست آمده است: اگر فریادش بلند شد به یاری‌اش بشتاب و اگر قرض خواست به او بده. در فهرست دوم فرمود: اگر چیزی به عاریت خواست دریغ مکن.

و در فهرست سوم آمده است: به هنگام شداید و سختی‌ها او را رها نکن. ما در ذیل این عنوان، دو نمونه از نیازهای همسایه را که در روایات آمده است، ذکر کرده، برخی از روایات مربوط به آن را نقل می‌کنیم..

نیازهای اولیه

غذا و لباس از حقوق و نیازهای اولیه هر انسان است و به همین دلیل تأمین آنها بر سایر نیازهای آدمی اولویت دارد. با صرف‌نظر کردن از مباحث اجتماعی این باب، وظیفه همسایگی در قبال این نیاز را بررسی می‌کنیم. طبق روایاتی که در این زمینه به دست ما رسیده، توجه به گرسنگی و برهنگی همسایه از صفات ایمانی است، به طوری که اگر کسی با فرض امکان در تأمین آن قدمی برندارد، اهل ایمان نیست. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «‏مَا آمَنَ بِي مَنْ‏ بَاتَ‏ شَبْعَانَ‏ وَ جَارُهُ‏ جَائِعٌ‏».

و می‌فرماید: «لَيْسَ بِمُؤْمِنٍ مَنْ بَاتَ شَبْعَانَ رَيَّانَ، وَ جَارُهُ‏ جَائِعٌ‏ ظَمْآنُ». و می‌فرماید: «مَا آمَنَ بِي مَنْ بَاتَ‏ كَاسِياً وَ جَارُهُ‏ عَارِياً».

امام سجاد(ع) می‌فرماید: «مَنْ‏ بَاتَ‏ شَبْعَانَ‏ وَ بِحَضْرَتِهِ‏ مُؤْمِنٌ‏ جَائِعٌ طَاوٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِكَتِي أُشْهِدُكُمْ عَلَى هَذَا الْعَبْدِ أَنَّنِي أَمَرْتُهُ فَعَصَانِي وَ أَطَاعَ غَيْرِي وَ وَكَلْتُهُ إِلَى عَمَلِهِ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي لَا غَفَرْتُ لَهُ أَبَداً». امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: شنیدم که رسول خدا(ص) روزی به اصحابش می‌فرمود: به من و قیامت ایمان نیاورده هرکس سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد. گفتیم یا رسول الله! بنابراین ما هلاک شده‌ایم. فرمود: از اضافه غذایتان از اضافه خرمانان از اضافه روزی و لباستان. خشم پروردگار را با اینها خاموش کنید..

جستارهای وابسته

منابع

1. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱۴

پانویس