عصمت اهل بیت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت است. عصمت اهل بیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت اهل بیت در حدیث - عصمت اهل بیت در کلام اسلامی - مقام عصمت - پرسش‌های مرتبط

عصمت اهل بیت در روایات

بارزترین ویژگی اهل بیت به معنای أخصّ آن، عصمت است. این ویژگی از آیه تطهیر به روشنی به دست می‌آید، زیرا در این آیه از اهل بیت به عنوان کسانی یاد شده است که خداوند اراده کرده است هرگونه پلیدی را از آنان دور سازد.

حدیث ثقلین که از احادیث متواتر است و در سند آن تردیدی وجود ندارد بر عصمت اهل بیت پیامبر(ص) "به معنای اخصّ آن" دلالت می‌کند، زیرا در این حدیث، اهل بیت به عنوان ثقل اصغر در کنار قرآن که ثقل اکبر است قرار گرفته و دو میراث گران‌بهای پیامبر(ص) به شمار آمده که از یکدیگر جدا نخواهند شد و اگر مسلمانان به آن دو تمسک جویند گمراه نخواهند شد. بدون شک، قرآن کریم کلام خداوند است و هیچ گونه خطا و انحرافی در آن راه ندارد: ﴿لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾، بنابراین، اهل بیت پیامبر(ص) نیز که در کنار قرآن قرار گرفته و تمسک به آن مانع گمراه شدن انسان است، هیچ گونه خطا و انحرافی در آن راه نخواهد داشت.

برخی از محققان اهل سنت نیز دلالت حدیث ثقلین را بر طهارت و پیراستگی اهل بیت از آلودگی و خطا پذیرفته‌اند. عبدالرؤوف مناوی گفته است: در این حدیث، پیامبر(ص) امت را توجیه کرده است که در زمینه دین به کتاب و عترت تمسک جویند، با آن دو به نیکویی عمل کنند و حق آنها را بر خود مقدم دارند. این دستور درباره قرآن به این جهت است که معدن علوم دینی و اسرار و حکمت‌های شرعی است و درباره عترت به این جهت است که هرگاه عنصر پاک باشد بر فهم دین کمک می‌کند، و از طرفی، پاکی عنصر به نیکویی اخلاق می‌انجامد، و نیکویی اخلاق به صفای قلب و پیراستگی و طهارت آن منتهی می‌گردد زرقانی و سندی نیز این مطلب را باز گفته‌اند.

به اعتقاد برخی از عالمان اهل سنت، در عصمت اخلاقی و عملی اهل بیت حضرت زهرا و امامان دوازده‌گانه شیعه شکی نیست و جز انسان نادانی که منکر اسلام باشد در آن تردید نمی‌کند، آنچه مورد اختلاف است، عصمت علمی‌ آنان است، ولی با توجه به اینکه حدیث ثقلین تمسک به اهل بیت در حوزه دین را مانع از ضلالت می‌داند، عصمت علمی‌ آنان نیز به روشنی به دست می‌آید.

در مجموع حدیث ثقلین از جهاتی بر عصمت اهل بیت دلالت می‌کند:

1. اهل بیت قرین و همتای قرآن می‌باشند، قرآن کریم حق خالص است و باطل در آن راه ندارد: ﴿لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ﴾ بنابراین، اهل‌بیت نیز از هر گونه باطلی در گفتار، رفتار، علم و اعتقاد مصون‌اند.
2. قرآن و اهل بیت هرگز از هم جدا نمی‌شوند، یکی از وجوه جدایی ناپذیری آن دو این است که در هدایت‌گری بشر موافق یکدیگرند، و هیچ گاه قرآن حکمی بر خلاف حکم اهل بیت ندارد، و هیچ گاه گفتار و رفتار و علم و اعتقاد اهل بیت بر خلاف قرآن نخواهد بود.
3. تمسّک به اهل بیت، همانند تمسّک به قرآن، انسان را از ضلالت می‌رهاند، لازمه این مطلب آن است که در اهل بیت- همانند قرآن- ضلالت راه نداشته باشد و علم و اعتقاد، قول و فعل آنان یکپارچه هدایت باشد. محمد مبین سندی در این باره گفته است: “در حدیث ثقلین با تأکیدی ویژه بیان شده است که اهل بیت، همانند قرآن، بر حق بوده و همان گونه که وحی منزل، از خطا مصون است، آنان نیز همواره از خطا مصون می‌باشند”.

دلایل نقلی عصمت اهل بیت (ع)

اهل بیت همراه و همتای قرآن: یکی از روایاتی که بر عصمت اهل‌بیت و عترت پیامبر دلالت دارد، حدیث معروف ثقلین است. این حدیث از احادیث متواتر شیعه و سنی می‌باشد که در مواقع متفاوت، همچون جریان غدیر خم و با الفاظ و عبارات گوناگون از زبان پیامبر اکرم(ص) نقل شده است.

مضمون متراتری که با عبارات مختلف بیان شده، این است که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ».

پیامبر اکرم(ص) در این حدیث شریف، بقای ثمره رسالت و تلاش‌های طاقت‌فرسای خویش برای ابلاغ و تبیین دین خدا را، در تمسک به دو اصل اساسی قرآن و عترت دانسته است. با توجه به حقیقت امامت و لزوم وجود مفسران و شارحانی معصوم برای کلام الهی، وجه کنار هم آمدن عترت پیامبر با قرآن، روشن می‌شود.

توضیح آنکه: چون قرآن کریم متکفل بیان اصول و کلیّات هدایت و سعادت انسان‌هاست. قهراً بسیاری از جزئیات احکام در آن بیان نشده است. از طرفی، درک و کشف مقاصد و اهداف الهی از قرآن کریم، خارج از توانایی عامه مردم بوده، نیازمند به برخورداری از علومی است که هر کسی لیاقت بهره‌مندی از آنها را ندارد. از این رو پیامبر اکرم(ص) وظیفه داشت که امامان و مفسّران معصوم را به مردم معرفی نماید. بی‌شک آن آن حضرت نیز به بهترین وجه، این وظیفه را به انجام رسانده‌اند، که نمونه آن، همین حدیث شریف ثقلین می‌باشد.

به هر حال، این حدیث شریف حاوی نکات مهمّی است که باید در جای خود تبیین و تشریح شود. امّا آنچه مربوط به بحث عصمت اهل‌بیت(ع) می‌باشد، دو قسمت از آن است:

1. «مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً»؛ یعنی، مجموعه قرآن و عترت، با هم، باعث هدایت و مانع از فرو رفتن در چاه ضلالت می‌شوند. بی‌شک قرآن کریم کتابی است معصوم از هر گونه خطا و اشتباه. پس اینکه پیامبر اکرم(ص)، عترت خویش را کنار قرآن نشانده و تمسک به هر دو را موجب هدایت دانسته است، خود بهترین دلیل بر عصمت ایشان است. چه، پیروی نمودن از غیر معصوم، موج هدایت مطلق و قطعی نخواهد شد، بلکه همواره احتمال انحراف و ضلالت در آن می‌رود. و این با جمله «لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً» سازگار نیست؛ زیرا معنای این جمله، آن است که اگر شما به این دو تمسک کنید، در هیچ شرایط زمانی و به هیچ صورتی، گمراهی و ضلالت به سراغ شما نخواهد آمد. بنابراین، اهل‌بیت، چه در تبیین و تشریح آیات الهی و چه در اعمال فردی، از هر گونه گناه و خطایی معصوم می‌باشند.
2. «لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»؛ یعنی اینکه عترت پیامبر هرگز از قرآن جدایی و افتراق ندارند، و این معنا جز با عصمت آنان قابل توجیه نیست؛ زیرا اگر عترت پیامبر مرتکب گناه شوند و یا اشتباه و خطایی در تبیین دین از آنان سر زند، به معنای جدایی و افتراق از قرآن است.

البته پیامبر اکرم(ص) مسأله جدایی‌ناپذیر بودن اهل‌بیت و قرآن را بارها در طول رسالت خویش گوشزد کرده است. به عنوان مثال، ام‌سلمه می‌گوید از پیامبر شنیدم که می‌فرمود: «عَلِيٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»؛

علی بن ابی‌طالب، مدار و معیار حق: در برخی از روایات، علی(ع) محور حق معرفی گردیده و گفتار و کردار آن حضرت، میزانی برای تمییز حق از باطل دانسته شده است. حال آنکه درباره انسان‌های غیر معصوم، نخست باید حق را شناخت تا آن‌گاه افراد بر حق شناخته شوند. «وَ اعْرِفِ الْحَقَ تَعْرِفْ أَهْلَهُ‌». تنها در صورتی می‌توان حق را از رهگذر اشخاص شناخت، که آنان برخوردار از عصمت باشند. در این زمینه، به روایات فراوانی می‌توان استناد نمود. از جمله حدیث مشهوری از پیامبر اکرم(ص) که می‌فرمایند: «عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛

فخر رازی در تفسیر ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾، در مسأله مربوط به جهر و اخفات در نماز می‌گوید: "با تواتر ثابت شده است که علی بن ابی‌طالب(ع) آن را جهراً می‌خوانده است" سپس می‌افزاید: «و من اقتدی فی دینه بعلی بن ابی طالب فقد اهتدی»؛

به اذعان فخر رازی، دلیل این مدعا، حدیث شریف «اللَّهُمَّ أَدِرِ الْحَقَّ مَعَ عَلِيٍّ حَيْثُ دَارَ» می‌باشد. همو اندکی بعد، بر این نکته تأکید ورزیده، می‌گوید: «و من اتخذ علیا أماما لدینه فقد استمسک بالعروة الوثقی فی دینه و نفسه»؛

در یکی دیگر از روایات، از نبی گرامی اسلام نقل شده است: «سَيَكُونُ بَعْدِي فِتْنَةٌ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَالْزَمُوا عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ فَإِنَّهُ َالْفَارُوقِ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ‌»؛

رستگاری، در پیروی از اهل‌بیت: در پاره‌ای از روایات، پیروی و اطاعت مطلق از اهل‌بیت، سبب رهایی و رستگاری انسان شمرده شده است. دلالت برخی از این روایات بر عصمت، از نظر وضوح به حدّی است که ما را از هر گونه توضیح بی‌نیاز می‌کند. به بخشی از روایاتی که در این زمینه در مورد اهل‌بیت و یا خصوص امیرالمؤمنین(ع) از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده‌اند، اشاره می‌کنیم:

1. «مَثَلُ أَهْلِ بَيْتِي مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ‌».
2. «مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَحْيَی حَيَاتِي، وَ يَمُوتَ مِيتَتِي... فَلْيَتَوَلَّ عَلِيّاً وَ ذُرِّيَّتَهُ مِنْ بَعْدِهِ‌، فَإِنَّهُمْ لَنْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ بَابِ هُدًى، وَ لَنْ يُدْخِلُوكُمْ فِي بَابِ ضَلَالَةٍ».
3. «بِكَ يَا عَلِيُّ يَهْتَدِي الْمُهْتَدُونَ‌».
4. «مَنْ أَطَاعَنِي فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَانِي فَقَدْ عَصَى اللَّهَ وَ مَنْ أَطَاعَ عَلِيّاً فَقَدْ أَطَاعَنِي وَ مَنْ عَصَى عَلِيّاً فَقَدْ عَصَانِي».
5. «إِنْ تَوَلَّوْا عَلِيّاً تَجِدُوهُ هَادِياً مَهْدِيّاً يَسْلُكُ بِكُمْ الطَّرِيقَ الْمُسْتَقِيمَ‌».
6. «مَنْ فَارَقَ عَلِيّاً فَقَدْ فَارَقَنِي وَ مَنْ فَارَقَنِي فَقَدْ فَارَقَ اللَّهَ‌».
7. «يَا عَمَّارُ إِنْ رَأَيْتَ عَلِيّاً قَدْ سَلَكَ وَادِياً وَ سَلَكَ النَّاسُ كُلُّهُمْ وَادِياً فَاسْلُكْ مَعَ عَلِيٍّ فَإِنَّهُ لَنْ يُدْلِيَكَ فِي رَدًى وَ لَنْ يُخْرِجَكَ مِنْ هُدًى».

اهل‌بیت، مرجع حلّ اختلافات: در برخی از احادیث، همچون حدیث معروف "امان"، اهل‌بیت(ع) به عنوان مرجعی برای حلّ اختلافات امّت معرفی شده‌اند؛ به گونه‌ای که اگر گروهی از مردم برای رفع اختلاف به آنها مراجعه نکرده، راه مخالفت پیش گیرند، در شمار حزب شیطان داخل می‌شوند. حدیث امان به نقل‌های متفاوتی گزارش شده است. در برخی از منابع اهل سنت، بدین گونه آمده است: «أَهْلُ بَیْتِی أَمَانٌ لِأُمَّتِی مِنَ الِاخْتِلَافِ، فَإِذَا خَالَفَتْهَا قَبِیلَةٌ مِنَ الْعَرَبِ اخْتَلَفُوا فَصَارُوا حِزْبَ إِبْلِیسَ».

در روایت دیگری، پیامبر اکرم(ص) خطاب به علی(ع) می‌فرمایند: «أنت تبيّن لأمّتي ما اختلفوا فيه من بعدي‌»؛

تفاخر دو فرشته امیرالمؤمنین(ع): در پاره‌ای از روایات، پیامبر اکرم(ص) در فضیلت علی(ع) می‌فرمایند: «إِنَّ حَافِظَيْ عَلِيٍّ يَفْتَخِرَانِ عَلَى سَائِرِ الْحَفَظَةِ بِكَوْنِهِمَا مَعَ عَلِيٍّ(ع) ذَلِكَ أَنَّهُمَا لَمْ يَصْعَدَا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَيُسْخِطَهُ»؛

غضب خدا برای غضب فاطمه: همان طور که پیشتر اشاره کردیم، امامیه معتقد است که فاطمه زهرا(س)، دخت گرامی پیامبر اسلام(ص)، همچون ائمه اطهار، به دلیل آیه تطهیر و روایات فراوان دیگر، در شمار معصومانند. قبلاً چگونگی دلالت روایاتی همچون حدیث ثقلین، سفینه و امان را بر عصمت اهل بیت - که فاطمه زهرا(س) یکی از مصادیق مسلّم آن می‌باشد - بررسی نمودیم. اینک دسته‌ای از روایات مورد اتفاق شیعه و سنّی را که به روشنی بر خصوص عصمت آن حضرت دلالت دارند، مورد بحث و توجه قرار می‌دهیم. بر اساس این روایات، رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: يَغْضَبُ لِغَضَبِ فَاطِمَةَ وَ يَرْضَى لِرِضَاهَا»؛

این حدیث از جمله احادیثی است که هیچ‌گونه شک و تردیدی در صحّت آن، راه ندارد؛ زیرا:

اولاً: در کتب گوناگون شیعه و سنی نقل شده است.

ثانیاً: بزرگان و محققان شیعه و اهل سنت، مهر تأیید بر آن زده‌اند. به گونه‌ای که حتی فردی همانند ذهبی، محقق نامدار و مشهور اهل سنت - که نسبت به روایاتی که در فضیلت ائمه اطهار و اهل‌بیت پیامبر وارد شده‌اند، حساسیت شگفتی دارد- در کتاب میزان الاعتدال خود، سند این روایت را معتبر شمرده است.

نکته دقیقی که باید مورد توجه قرار گیرد، این است که: گاه انسان به مقامی می‌رسد که «یرضی لرضا الله و و یغضب لغضب الله»؛ یعنی هر چه که مورد رضایت خداوند باشد، مورد رضا و خشنودی اوست و هر چه خدا را به خشم می‌آورد، او را نیز غضبناک می‌کند. امّا تعبیری که در روایت به کار رفته، این است که: خشم فاطمه، غضب الهی را به دنبال می‌آورد و رضایت او خشنودی خداوند را. و این معنا، جز با عصمت مطلقه آن گرامی، سازگار نیست؛ زیرا با توجه به اینکه انسان حالات مختلفی دارد و هر لحظه دستخوش تحولات گوناگونی است، معقول نیست کسی در تمامی این شرایط به گونه‌ای عمل کند که خشم و رضایت او مساوی با غضب و خشنودی خداوند باشد، مگر اینکه به توفیق الهی بهره‌مند از عصمت مطلقه باشد.

پرسش مستقیم

• دلایل نقلی عصمت اهل‌بیت چیست؟ (پرسش)

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت
3. حسن یوسفیان، احمد حسین شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان