نماز در معارف و سیره سجادی

مقدمه

یکی از وظایف بسیار مهم مؤمنان، پس از استقرار حاکمیت دین بر زمین، اقامه نماز است: ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ...﴾^[۱]. به گزارش قرآن و روایات نماز از سفارش‌های مهم^[۲]؛ از نشانه‌های متّقین^[۳]؛ وظیفه‌ای در اوقات معیّن^[۴]؛ بازدارنده از فحشا و منکر^[۵]؛ نور چشم پیامبر (ص)^[۶]؛ درمان تکبر^[۷]؛ کلید بهشت^[۸]؛ وسیله تقرّب انسان به خدا^[۹]؛ و کوبنده شیطان^[۱۰] می‌باشد.

برخی از آموزه‌های امام سجاد (ع) به‌عنوان یکی از برترین الگوهای اقامه نماز راستین به شرح زیر است:

رعایت زمان، مقدمات، حدود و شروط نماز براساس تعالیم رسول اسلام (ص): «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ قِفْنَا فِيهِ عَلَى مَوَاقِيتِ‏ الصَّلَوَاتِ‏ الْخَمْسِ‏ بِحُدُودِهَا...»^[۱۱]؛ «بارخدایا درود بفرست بر محمد و خاندان او و در این ماه ما را به اوقات نمازهای پنجگانه آگاه فرما: به حدودش و احکامش که مقرر داشته‌ای و شروط و هنگامش که معیّن کرده‌ای. ای خداوند چنان کن که به هنگام نماز همانند کسانی باشیم که... آن را به وقت خود، به آیین بنده تو و رسول تو محمد (ص)... به جای می‌آورند».
نماز بندگان در برابر الطاف الهی بسیار ناچیز است: «ای خداوند، اگر چندان بگریم که مژگانم فرو ریزد و مویه کنم تا آوازم منقطع شود و بر آستان جلال تو بایستم تا پاهایم آماس کند و رکوع کنم تا استخوان‌های پشتم از جای برآید و سر به سجده نهم تا چشمانم از چشمخانه به در شود... شایسته آن نیستم که حتی یک گناه از گناهانم را از نامه عملم محو کنی»^[۱۲].
انجام وظایف الهی به ویژه روزه و نماز در ماه رمضان از الطاف خداوند و توجه ویژه او به بندگانش است: «ای خداوند، تو بودی که ما را برگزیدی و به شناخت این ماه توفیق عنایت کردی و به سنت آن راه نمودی. تو بودی که ما را توفیق روزه داشتن و نماز گزاردن ارزانی داشتی، هرچند ما قصور ورزیدیم و اندکی از بسیار به جای آوردیم»^[۱۳].
نماز شب مخصوصاً در ماه رمضان، جلوه بارز رحمت الهی است: «ای خداوند، ماه رمضان را از زمزمه عبادت ما پر ساز... ما را یاری ده که روزهایش را روزه بداریم و شب‌هایش را به نماز و تضرع وخشوع و مذلّت در پیشگاه تو به سحر رسانیم تا مبادا که روزهایش به غفلت ما شهادت دهند و شب‌هایش به سهل‌انگاری ما»^[۱۴].
دعا برای پدر و مادر به‌ویژه پس از اقامه نماز: «خداوندا، پس از هر نماز من و در هر وقت دیگر از اوقات شب و در هر ساعت از ساعات روز، پدرم و مادرم را از یاد من مبر»^[۱۵].
جایگاه امامت نماز جمعه ویژه خلفای حق و امنای خداوند است: «بارخدایا، این جایگاه (امامت جمعه)، جایگاه خلفای تو و برگزیدگان توست ولی جایگاه رفیع امینان تو را که آنان را بدان اختصاص داده‌ای دیگران بربودند»^[۱۶].^[۱۷].^[۱۸]

نماز امام سجاد(ع)

نماز را باید با خشوع و خضوع کامل خواند و باید تمام توجه انسان در آن لحظه به ذات اقدس الهی باشد. به خشوع در نماز توصیه شده است. امامان معصوم(ع) این‌گونه نماز می‌خواندند. درباره نماز امام سجاد(ع) روایاتی نقل شده است. امام صادق(ع) درباره نماز ایشان می‌فرماید: امام سجاد(ع) این‌گونه بود که وقتی به نماز می‌ایستاد، رنگش تغییر می‌کرد. وقتی به سجده می‌رفت، سر از آن بر نمی‌داشت مگر اینکه خیس عرق می‌شد^[۱۹]. امام صادق(ع) از پدرش نقل می‌کند، وقتی امام سجاد(ع) به نماز می‌ایستاد، گویا ساق درختی بود که هیچ حرکتی نداشت، جز اینکه باد او را حرکت دهد^[۲۰]. در روایتی دیگر دراین‌باره می‌فرماید: وقتی امام سجاد(ع) به نماز می‌ایستاد، رنگش تغییر می‌کرد، به‌گونه‌ای که تغییر در چهره‌اش دیده می‌شد و هیچ‌کس توان عمل مانند علی(ع) را از فرزندانش نداشت، جز فرزندش علی بن الحسین(ع)^[۲۱]. وقتی وضو می‌گرفت و می‌خواست وارد نماز شود، رنگش زرد می‌شد و تغییر می‌کرد. یک مرتبه دراین‌باره از وی پرسیدند، فرمود: من می‌خواهم در برابر حاکم بزرگی قرار گیرم^[۲۲].

یک بار هنگام نماز عبای حضرت از دوشش افتاد؛ آن را رها کرد تا نمازش تمام شد. برخی یارانش گفتند: ای فرزند رسول خدا(ص)، عبایت افتاد و تو رهایش کردی و به نمازت ادامه دادی، درحالی‌که ما را از چنین کاری نهی فرمودی؟ در پاسخ فرمود: «وای بر تو، آیا می‌دانی در برابر چه کسی مشغول بودم؟ به خدا سوگند چنین است؛ آیا می‌دانی نماز بنده پذیرفته نمی‌شود جز موردی که توجه به خدا و حضور قلب داشته باشد. مرد گفت: پس ما ای فرزند پیامبر، در این صورت به‌تحقیق هلاک شدیم. فرمود: نه، چنین نیست؛ زیرا نماز را خدا با انجام نمازهای نافله کامل می‌کند»^[۲۳]. ابوحمزه ثمالی این پرسش را از ایشان می‌کند^[۲۴]. شاید به همین علت است که رکعات نمازهای نافله یومیه دو برابر نمازهای واجب است و پیامبر(ص) دو برابر نمازهای واجب نماز نافله می‌خواند^[۲۵].^[۲۶].

منابع

پانویس

↑ «(همان) کسانی که اگر آنان را در زمین توانمندی دهیم نماز بر پا می‌دارند.».. سوره حج، آیه ۴۱.
↑ ﴿يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾ «پسرکم! نماز را بپا دار و به کار شایسته فرمان ده و از کار ناشایست باز دار و در آنچه بر سرت آید شکیب کن؛ بی‌گمان این از کارهایی است که آهنگ آن می‌کنند» سوره لقمان، آیه ۱۷.
↑ ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ «این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است * همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۲-۳.
↑ ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا﴾ «و چون نماز را به پایان بردید خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد کنید و چون آرام یافتید نماز را برپا دارید که نماز بر مؤمنان فریضه‌ای است که زمان معیّن دارد» سوره نساء، آیه ۱۰۳.
↑ ﴿اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ﴾ «آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
↑ کافی، ج۵، ص۲۳.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۷.
↑ وسائل الشیعه، ج۱، ص۲۲.
↑ عوالی اللئالی، ج۱، ص۵.
↑ کافی، ج۵، ص۲۶.
↑ نیایش چهل‌و‌چهارم.
↑ نیایش شانزدهم.
↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
↑ نیایش چهل‌و‌چهارم.
↑ نیایش بیست‌و‌چهارم.
↑ نیایش چهل‌و‌هشتم.
↑ وسائل الشیعة، محمد بن‌حسن حر عاملی، ۱۴۰۹، قم، آل‌البیت؛ الصحیفة السجادیة، امام زین العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵؛ عوالی اللئالی، محمدبن زین‌العابدین، ابن ابی‌جمهور، قم، نشر سیدالشهدا؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم؛ کافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، اسلامیة؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن‌علی، ابن‌بابویه (صدوق)، ۱۴۰۴، قم، جامعه مدرسین.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «نماز»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۳۳.
↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰۰؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۸۶.
↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰۰.
↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۶۳: «وَ كَانَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ تَغَيَّرَ لَوْنُهُ حَتَّى يُعْرَفَ ذَلِكَ فِي وَجْهِهِ وَ مَا أَطَاقَ أَحَدٌ عَمَلَ عَلِيٍّ(ع) مِنْ وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَّا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ(ع)».
↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵۸: «‌أَنَّهُ كَانَ إِذَا تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ أَخَذَ فِي الدُّخُولِ فِيهَا اصْفَرَّ وَجْهُهُ وَ تَغَيَّرَ لَوْنُهُ فَقِيلَ لَهُ مَرَّةً فِي ذَلِكَ فَقَالَ إِنِّي أُرِيدُ الْوُقُوفَ بَيْنَ يَدَيْ مَلِكٍ عَظِيمٍ».
↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵۸: «وَيْحَكَ أَ تَدْرِي بَيْنَ يَدَيْ مَنْ كُنْتُ شَغَلَنِي وَ اللَّهِ ذَاكَ عَنْ هَذَا أَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا يَقْبَلُ مِنْ صَلَاةِ الْعَبْدِ إِلَّا مَا أَقْبَلَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) قَدْ هَلَكْنَا إِذاً قَالَ كَلَّا إِنَّ اللَّهَّ يُتِمُ ذَلِكَ بِالنَّوَافِلِ‌».
↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۴۲: «وَيْحَكَ أَ تَدْرِي بَيْنَ يَدَيْ مَنْ كُنْتُ إِنَّ الْعَبْدَ لَا تُقْبَلُ مِنْهُ صَلَاةٌ إِلَّا مَا أَقْبَلَ مِنْهَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَلَكْنَا فَقَالَ كَلَّا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُتَمِّمُ ذَلِكَ بِالنَّوَافِلِ».
↑ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۴۴۳: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يُصَلِّي مِنَ التَّطَوُّعِ مِثْلَيِ الْفَرِيضَةِ».
↑ ذاکری، علی اکبر، سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۸۹

[1] «(همان) کسانی که اگر آنان را در زمین توانمندی دهیم نماز بر پا می‌دارند.».. سوره حج، آیه ۴۱.

[2] ﴿يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾ «پسرکم! نماز را بپا دار و به کار شایسته فرمان ده و از کار ناشایست باز دار و در آنچه بر سرت آید شکیب کن؛ بی‌گمان این از کارهایی است که آهنگ آن می‌کنند» سوره لقمان، آیه ۱۷.

[3] ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾ «این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است * همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۲-۳.

[4] ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا﴾ «و چون نماز را به پایان بردید خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد کنید و چون آرام یافتید نماز را برپا دارید که نماز بر مؤمنان فریضه‌ای است که زمان معیّن دارد» سوره نساء، آیه ۱۰۳.

[5] ﴿اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ﴾ «آنچه از این کتاب بر تو وحی شده است بخوان و نماز را بپا دار که نماز از کار زشت و کار ناپسند باز می‌دارد و به راستی یادکرد خداوند (از هر چیز) بزرگ‌تر است و خداوند می‌داند که چه انجام می‌دهید» سوره عنکبوت، آیه ۴۵.

[6] کافی، ج۵، ص۲۳.

[7] من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۷.

[8] وسائل الشیعه، ج۱، ص۲۲.

[9] عوالی اللئالی، ج۱، ص۵.

[10] کافی، ج۵، ص۲۶.

[11] نیایش چهل‌و‌چهارم.

[12] نیایش شانزدهم.

[13] نیایش چهل‌و‌پنجم.

[14] نیایش چهل‌و‌چهارم.

[15] نیایش بیست‌و‌چهارم.

[16] نیایش چهل‌و‌هشتم.

[17] وسائل الشیعة، محمد بن‌حسن حر عاملی، ۱۴۰۹، قم، آل‌البیت؛ الصحیفة السجادیة، امام زین العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۵؛ عوالی اللئالی، محمدبن زین‌العابدین، ابن ابی‌جمهور، قم، نشر سیدالشهدا؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳، قم، دارالقرآن الکریم؛ کافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، اسلامیة؛ من لایحضره الفقیه، محمد بن‌علی، ابن‌بابویه (صدوق)، ۱۴۰۴، قم، جامعه مدرسین.

[18] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «نماز»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۴۳۳.

[19] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰۰؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۸۶.

[20] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۳۰۰.

[21] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۶۳: «وَ كَانَ إِذَا قَامَ إِلَى الصَّلَاةِ تَغَيَّرَ لَوْنُهُ حَتَّى يُعْرَفَ ذَلِكَ فِي وَجْهِهِ وَ مَا أَطَاقَ أَحَدٌ عَمَلَ عَلِيٍّ(ع) مِنْ وُلْدِهِ مِنْ بَعْدِهِ إِلَّا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ(ع)».

[22] قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵۸: «‌أَنَّهُ كَانَ إِذَا تَوَضَّأَ لِلصَّلَاةِ وَ أَخَذَ فِي الدُّخُولِ فِيهَا اصْفَرَّ وَجْهُهُ وَ تَغَيَّرَ لَوْنُهُ فَقِيلَ لَهُ مَرَّةً فِي ذَلِكَ فَقَالَ إِنِّي أُرِيدُ الْوُقُوفَ بَيْنَ يَدَيْ مَلِكٍ عَظِيمٍ».

[23] قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۱، ص۱۵۸: «وَيْحَكَ أَ تَدْرِي بَيْنَ يَدَيْ مَنْ كُنْتُ شَغَلَنِي وَ اللَّهِ ذَاكَ عَنْ هَذَا أَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَا يَقْبَلُ مِنْ صَلَاةِ الْعَبْدِ إِلَّا مَا أَقْبَلَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) قَدْ هَلَكْنَا إِذاً قَالَ كَلَّا إِنَّ اللَّهَّ يُتِمُ ذَلِكَ بِالنَّوَافِلِ‌».

[24] شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۴۲: «وَيْحَكَ أَ تَدْرِي بَيْنَ يَدَيْ مَنْ كُنْتُ إِنَّ الْعَبْدَ لَا تُقْبَلُ مِنْهُ صَلَاةٌ إِلَّا مَا أَقْبَلَ مِنْهَا فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ هَلَكْنَا فَقَالَ كَلَّا إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُتَمِّمُ ذَلِكَ بِالنَّوَافِلِ».

[25] محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۴۴۳: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يُصَلِّي مِنَ التَّطَوُّعِ مِثْلَيِ الْفَرِيضَةِ».

[26] ذاکری، علی اکبر، سیره عبادی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه، ص ۸۹

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]