نماز در معارف و سیره حسینی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

پایۀ دین بر نماز استوار است. جهاد‌های پیامبر و نبرد‌های علی (ع) و نهضت حسینی، همه برای “اقامۀ نماز” و ایجاد و تقویت رابطۀ بندگی میان خالق و مخلوق است. در نهضت عاشورا، نماز جایگاه مهمی دارد. در برخورد کاروان حسینی با سپاه حرّ در مسیر کوفه، وقت نماز که می‌رسد، اذان گفته می‌شود، نماز جماعت برگزار می‌گردد و سپاه حر نیز به سیدالشهدا (ع) اقتدا می‌کنند. پیش از شب عاشورا که سپاه عمر سعد به طرف خیمه‌گاه امام می‌تازند، حضرت برادرش عباس را می‌فرستد تا با آنان گفتگو کند و شب را مهلت بخواهد تا به نماز و عبادت بگذرانند «اِرْجِعْ إِلَيْهِمْ فَإِنِ اِسْتَطَعْتَ أَنْ تُؤَخِّرَهُمْ إِلَى غُدْوَةٍ وَ تَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشِيَّةَ، لَعَلَّنَا نُصَلِّي لِرَبِّنَا اللَّيْلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ، فَهُوَ يَعْلَمُ أَنِّي كُنْتُ أُحِبُّ الصَّلاَةَ لَهُ وَ تِلاَوَةَ كِتَابِهِ وَ كَثْرَةَ الدُّعَاءِ وَ الاِسْتِغْفَارَ»[۱]. در همان وقت نیز حبیب بن مظاهر به سپاه دشمن خطاب کرد که چرا می‌خواهید با گروهی بجنگید که سحرخیزان و شب زنده‌داران و اهل عبادتند؟[۲]

خصلت یاران شهید او، روح معنوی و حال عبادت و نیایش و نماز بود و شب عاشورا، زمزمۀ نماز و نیایش آنان در خیمه‌هایشان پیچیده بود. به گفتۀ مورّخان لَهُمْ دَوِيٌّ كَدَوِيِّ النَّحْلِ وَ هُمْ مَا بَيْنَ رَاكِعٍ وَ سَاجِدٍ وَ قَارِئِ الْقُرْآنِ[۳]. همۀ شب را به نماز مشغول بودند. به نقل تاریخ ابن اثیر: شب که شد، تمامشب را به نماز و استغفار و تضرّع و دعا پرداختند. صبح عاشورا نیز، حسین بن علی (ع) پس از نماز صبح با یاران، نفرات خود را سازماندهی کرد[۴]. ظهر عاشورا، ابو ثمامۀ صائدی، وقت نماز را به یاد حضرت آورد. حضرت نیز او را دعا کرد که: خداوند تو را از نمازگزاران ذاکر قرار دهد. آنگاه به اتفاق جماعتی به نماز ایستادند و نماز خوف خواندند[۵]. سعید بن عبدالله نیز از یاران او بود که هنگام نماز، جلوی امام ایستاد و بدن خویش را سپر تیر‌های بلا ساخت و با پایان یافتن نماز امام، او بر زمین افتاد و شهید نماز گشت[۶]. حسین و یارانش همه کشته راه نماز شدند. از این‌رو در زیارتنامۀ امام خطاب به او می‌گوییم: «أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاَةَ وَ آتَيْتَ الزَّكَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ» (زیارت وارث). آنچه به جهاد، ارزش می‌دهد، آمیختگی آن با نماز است. عاشورا تلاقی عرفان و حماسه بود و نهضت کربلا برای احیای سنت‌های دینی و فرایض الهی از جمله نماز بود. شیعۀ او نیز باید اهل نماز و خشوع باشد و از دین‌داری تنها عزاداری را نشناسد.

حتّی معتقدان و امیدواران به شفاعت حسین (ع) نیز باید اهل نماز باشند. چون شفاعت به بی‌نمازان نخواهد رسید. دریغ و افسوس از کار آنان که در ایام سوگواری به عزاداری و سینه‌زنی و نوحه‌خوانی و دسته و هیأت می‌روند، امّا نسبت به نماز‌های واجب بی‌اعتنایند[۷].

تشویق به مواظبت بر نمازها

در کتاب عیون أخبار الرضا به سندش، از امام حسین (ع)، از امام علی (ع) آمده است: پیامبر خدا (ص) فرمود: «تا هر زمان که مؤمن بر نمازهای پنجگانه خود مواظبت کند، شیطان از او هراسان است و چون آنها را تباه کند، بر او جرئت می‌یابد و او را در گناهان بزرگ می‌اندازد»[۸].[۹]

ثواب تعقیبات نماز صبح

ابن عمر از امام حسین (ع) نقل کرده است: پیامبر خدا (ص) فرمود: «هر مرد مسلمانی که پس از نماز صبح در نمازگاهش بنشیند و به ذکر خدای متعال بپردازد تا خورشید طلوع کند، اجری مانند حج گزارِ خانه خدای متعال دارد و خدا، او را می‌آمرزد، و اگر آن قدر بنشیند که وقت نماز دیگری در رسد و دو رکعت یا چهار رکعت نماز بخواند، گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود و اجری مانند حج‌گزارِ خانه خدا دارد»[۱۰].[۱۱]

نماز حاجت

در کتاب مکارم الأخلاق از امام حسین (ع) اینگونه نقل شده است: [برای نماز حاجت،] چهار رکعت نماز با قنوت و ارکان نیکو می‌خوانی و در رکعت اوّل، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه [این گفته خداوند را می‌گویی که] حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ[۱۲] و در رکعت دوم، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه این گفته خدای متعال را [می‌گویی] که: مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا[۱۳]؛ در رکعت سوم، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه این گفته خداوند را [می‌گویی] که: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ[۱۴] و در رکعت چهارم، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه [این گفته خداوند را می‌گویی] که: أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ[۱۵] سپس، حاجت خود را درخواست می‌کنی[۱۶].[۱۷]

عاشورا روز تبلور نماز عاشقانه

نماز در اسلام اگر چه یک عبادت فردی و وسیله پیوند معنوی عبد با معبود واقعی است که هر مسلمان در هر شرایطی باید در ادای این وظیفه شرعی تلاش نماید، بلکه باید در احیا و اقامه این فریضه دینی در جامعه اسلامی همت گمارد. در قرآن کریم بیش از چهل بار از اقامه نماز و به پاداشتن آن سخن به میان آمده: أَقِيمُوا الصَّلَاةَ یازده بار، أَقَامُوا الصَّلَاةَ نه بار، أَقِمِ الصَّلَاةَ پنج بار يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ شش بار و... در زیارت‌نامه امامان به‌ویژه حضرت سید الشهداء (ع) نیز می‌خوانیم: «أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ...» و یکی از امتیازهای این بزرگان را اقامه نماز می‌دانیم.

حضرت ابی عبدالله الحسین (ع) به فرموده امام چهارم، در تمام عمر، شبانه روز هزار رکعت نماز خواند[۱۸] بلکه در شب و روز عاشورا یعنی در سخت‌ترین شرایط، از اقامه نماز آن هم به جماعت کوتاهی نفرمود و حتی حکمت درخواست مهلت یک شبه از دشمن زبون را عشق به نماز معرفی و خطاب به برادرش ابوالفضل (ع) فرمود: «تَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشِيَّةَ لَعَلَّنَا نُصَلِّي لِرَبِّنَا اللَّيْلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ فَهُوَ يَعْلَمُ أَنِّي كُنْتُ قَدْ أُحِبُّ الصَّلَاةَ لَهُ وَ تِلَاوَةَ كِتَابِهِ وَ كَثْرَةَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ»[۱۹]؛ آن‎ها را امشب از جنگ باز دار، باشد که امشب را در پیشگاه پروردگارمان به نماز و نیایش و طلب آمرزش بایستیم، که خدا می‌داند من همواره نماز، دعا، و استغفار را دوست داشته‌ام.

امام (ع) در این عبارات خود را عاشق نماز خوانده و این درسی است که نمازگزار واقعی نه تنها باید نمازخوان باشد، بلکه همیشه باید دوستدار نماز و مروج فرهنگ نماز در جامعه انسانی باشد. سنگ‌های دشمن دون از هر سو امام را احاطه کرده بود و از سوی دیگر تشنگی و داغ عزیزان بر او فشار می‌آورد و گریه و شیون زنان و کودکان دل سوخته حرم پیامبر دلش را می‌آزرد. همانند پدرش علی در لیلة الهریر و میدان نبرد صفین در گیراگیر خون و آتش جنگ و در شرایط بحرانی و بسیار خطرناک با یاران خود به نماز جماعت ایستاد و با این نماز عارفانه و عاشقانه خویش از سرزمین گرم و سوزان نینوا به همگان پیام اقامه نماز در اولین وقت آن، آن هم به جماعت داد.

حضرت ابی عبدالله (ع) در آن روز تاریخی و حماسه‌ساز، چنان نمازی خواند که هیچ کس پیش از او و بعد از او توفیق انجام چنین عبادت جامع و کاملی را نیافت؛ زیرا امام حسین (ع) در ظهر عاشورا تمام ابعاد، اسرار، افعال، و اقسام یک پرستش مخلصانه و نماز عاشقانه را در زیباترین و کامل‌ترین نوع آن در پیش دیدگان دوست و دشمن، به نمایش گذاشت.

نماز خاصی که با خون دل، وضو گرفت و با تربت پاک کربلا تیمم نمود و بامداد آن روز همه جلوه‌های پرستش اعم از عبادت ظاهری، باطنی، بدنی، قلبی، مادی، معنوی، فردی و گروهی در آن نماز تبلور یافته بود[۲۰]. پس از پایان نماز خوف اولین شهید راه نماز در جبهه کربلا، سعید بن عبدالله حنفی را در آغوش گرفت او از امام سوال کرد: أَ وَفَيْتُ آیا به عهدم وفا کردم؟ حضرت فرمود: «أَنْتَ أَمَامِي فِي الْجَنَّةِ»؛ آری تو در بهشت پیش روی من هستی.

به تعبیر اهل معنا دو سه ساعت دیگر، برای امام همام نماز دیگری پیش آمد که: تکبیرة الاحرام، قیام، قرائت، رکوع، سجود، تشهد و سلام ویژه‌ای داشت، تکبیر آن را با فرو افتادن از ذوالجناح سر داد، و قیام را به هنگام هجوم دشمن دون به خیام حرم، رکوع آن زمانی بود که تیری به قلب مقدسش اصابت کرد و مجبور شد حضرت قامت خم کند. تا آن را از پشت سر بیرون بیاورد!

و آخرین سجده خونین امام، بر پیشانی نبود، بلکه وقتی نیزه صالح بن وهب مزنی بر پهلوی آن حضرت اصابت کرد و امام (ع) گونه راست روی تربت گرم نهاد و این ذکر از سوز دل بر زبان داشت که: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَهِي رِضًا بِقَضَائِكَ وَ تَسْلِيماً لِأَمْرِكَ لَا مَعْبُودَ سِوَاكَ يَا غِيَاثَ الْمُسْتَغِيثِينَ‌» و تشهد و سلامش با خروج و عروج روح بلند ملکوتیش به شاخسار جنان همراه بود. ولی دیگر خود نتوانست سر از سجده بردارد و تا دشمن سر مقدس آن حضرت را به اوج سنان و نیزه بالا برد. که آن حضرت با تلاوت آیات سوره کهف به عنوان تعقیب نماز، دشمن را تهدید و عقوبت فرمود[۲۱].[۲۲]

منابع

پانویس

  1. الکامل، ابن اثیر، ج۲، ص۵۵۸.
  2. الفتوح، ابن اعثم، ج۵، ص۱۷۷.
  3. حیاة الامام الحسین، ج۳، ص۱۷۵.
  4. الکامل، ج۲، ص۵۶۰.
  5. سفینة البحار، ج۱، ص۱۳۶؛ الکامل، ج۲، ص۵۶۷.
  6. بحارالانوار، ج۴۵، ص۲۱.
  7. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۴۸۴.
  8. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): لَا يَزَالُ‏ الشَّيْطَانُ‏ ذَعِراً مِنَ الْمُؤْمِنِ مَا حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَرَّأَ عَلَيْهِ وَ أَوْقَعَهُ فِي الْعَظَائِمِ» (عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۲۸، ح۲۱).
  9. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۴۶.
  10. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص):‏ أَيُّمَا امْرِئٍ مُسْلِمٍ جَلَسَ فِي مُصَلَّاهُ الَّذِي يُصَلِّي فِيهِ الْفَجْرَ يَذْكُرُ اللَّهَ تَعَالَى حَتَّى‏ تَطْلُعَ‏ الشَّمْسُ‏ كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَحَاجِّ بَيْتِ اللَّهِ تَعَالَى وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ فَإِنْ جَلَسَ فِيهِ حَتَّى تَكُونَ سَاعَةٌ تَحِلُّ فِيهَا الصَّلَاةُ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ أَوْ أَرْبَعاً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا سَلَفَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَحَاجِّ بَيْتِ اللَّهِ» (ثواب الأعمال، ص۶۸، ح۱؛ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۱۳۸، ح۵۳۵).
  11. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۴۶.
  12. «خداوند ما را بس و او کارسازی نیکوست» سوره آل عمران، آیه ۱۷۳.
  13. «و چرا هنگامی که به باغستان خویش درآمدی نگفتی: مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ [- آنچه خداوند بخواهد (همان است) هیچ توانی جز از سوی خداوند نیست؛ اگر مرا در مال و فرزند کمتر از خود می‌یابی» سوره کهف، آیه ۳۹.
  14. «هیچ خدایی جز تو نیست، پاکا که تویی، بی‌گمان من از ستمکاران بوده‌ام» سوره انبیاء، آیه ۸۷.
  15. «و کار خود را به خداوند وا می‌گذارم که خداوند بی‌گمان به (حال) بندگان خویش بیناست» سوره غافر، آیه ۴۴.
  16. «تُصَلِّي أَرْبَعَ‏ رَكَعَاتٍ‏ تُحْسِنُ‏ قُنُوتَهُنَّ وَ أَرْكَانَهُنَّ تَقْرَأُ فِي الْأُولَى الْحَمْدَ مَرَّةً وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِي الثَّانِيَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ‏ مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِي الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ‏ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِي الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَسْأَلُ حَاجَتَكَ» (مکارم الأخلاق، ج۲، ص۱۲۲، ح۲۳۳۰؛ بحار الأنوار، ج۹۱، ص۳۵۸، ح۱۹).
  17. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۴۷.
  18. بحارالانوار، ج۸۲، ص۳۱۱، ش۱۷؛ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۳، ص۱۲۶؛ بحرانی، عوالم، ج۱۷، ص۶۱، ش۱.
  19. شیخ مفید، الارشاد، ص۲۳۰؛ طبرسی، اعلام الوری، ص۲۳۴؛ ابن اثیر، الکامل، ج۲، ص۵۵۸.
  20. عباس عزیزی، نماز و عبادت امام حسین (ع)، ص۳۴.
  21. بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۲۱ و ۱۸۸؛ ابن طاووس، الملهوف ص۱۷۴-۱۷۰؛ عباس عزیزی، نماز و عبادت امام حسین (ع)، ص۳۷-۵۷.
  22. موسوی، سید رضا، مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان» فرهنگ عاشورایی ج۱۱، ص ۴۰.