نماز در معارف و سیره حسینی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث نماز است. نماز از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نماز در قرآن - نماز در کلام اسلامی - نماز در فقه سیاسی - نماز در معارف دعا و زیارات - نماز در معارف و سیره معصوم - نماز در معارف و سیره نبوی - نماز در معارف و سیره علوی - نماز در معارف و سیره حسینی - نماز در معارف و سیره سجادی - نماز در معارف و سیره رضوی - نماز در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - نماز در تربیت اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
پایۀ دین بر نماز استوار است. جهاد‌های پیامبر و نبرد‌های علی(ع) و نهضت حسینی، همه برای “اقامۀ نماز” و ایجاد و تقویت رابطۀ بندگی میان خالق و مخلوق است. در نهضت عاشورا، نماز جایگاه مهمی دارد. در برخورد کاروان حسینی با سپاه حرّ در مسیر کوفه، وقت نماز که می‌رسد، اذان گفته می‌شود، نماز جماعت برگزار می‌گردد و سپاه حر نیز به سیدالشهدا(ع) اقتدا می‌کنند. پیش از شب عاشورا که سپاه عمر سعد به طرف خیمه‌گاه امام می‌تازند، حضرت برادرش عباس را می‌فرستد تا با آنان گفتگو کند و شب را مهلت بخواهد تا به نماز و عبادت بگذرانند «اِرْجِعْ إِلَيْهِمْ فَإِنِ اِسْتَطَعْتَ أَنْ تُؤَخِّرَهُمْ إِلَى غُدْوَةٍ وَ تَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشِيَّةَ، لَعَلَّنَا نُصَلِّي لِرَبِّنَا اللَّيْلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ، فَهُوَ يَعْلَمُ أَنِّي كُنْتُ أُحِبُّ الصَّلاَةَ لَهُ وَ تِلاَوَةَ كِتَابِهِ وَ كَثْرَةَ الدُّعَاءِ وَ الاِسْتِغْفَارَ»[۱]. در همان وقت نیز حبیب بن مظاهر به سپاه دشمن خطاب کرد که چرا می‌خواهید با گروهی بجنگید که سحرخیزان و شب زنده‌داران و اهل عبادتند؟[۲]
خصلت یاران شهید او، روح معنوی و حال عبادت و نیایش و نماز بود و شب عاشورا، زمزمۀ نماز و نیایش آنان در خیمه‌هایشان پیچیده بود. به گفتۀ مورّخان لَهُمْ دَوِيٌّ كَدَوِيِّ النَّحْلِ وَ هُمْ مَا بَيْنَ رَاكِعٍ وَ سَاجِدٍ وَ قَارِئِ الْقُرْآنِ[۳]. همۀ شب را به نماز مشغول بودند. به نقل تاریخ ابن اثیر: شب که شد، تمامشب را به نماز و استغفار و تضرّع و دعا پرداختند. صبح عاشورا نیز، حسین بن علی(ع) پس از نماز صبح با یاران، نفرات خود را سازماندهی کرد[۴]. ظهر عاشورا، ابو ثمامۀ صائدی، وقت نماز را به یاد حضرت آورد. حضرت نیز او را دعا کرد که: خداوند تو را از نمازگزاران ذاکر قرار دهد. آنگاه به اتفاق جماعتی به نماز ایستادند و نماز خوف خواندند[۵]. سعید بن عبدالله نیز از یاران او بود که هنگام نماز، جلوی امام ایستاد و بدن خویش را سپر تیر‌های بلا ساخت و با پایان یافتن نماز امام، او بر زمین افتاد و شهید نماز گشت[۶]. حسین و یارانش همه کشته راه نماز شدند. از این‌رو در زیارتنامۀ امام خطاب به او می‌گوییم: «أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاَةَ وَ آتَيْتَ الزَّكَاةَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ» (زیارت وارث). آنچه به جهاد، ارزش می‌دهد، آمیختگی آن با نماز است. عاشورا تلاقی عرفان و حماسه بود و نهضت کربلا برای احیای سنت‌های دینی و فرایض الهی از جمله نماز بود. شیعۀ او نیز باید اهل نماز و خشوع باشد و از دین‌داری تنها عزاداری را نشناسد.
حتّی معتقدان و امیدواران به شفاعت حسین(ع) نیز باید اهل نماز باشند. چون شفاعت به بی‌نمازان نخواهد رسید. دریغ و افسوس از کار آنان که در ایام سوگواری به عزاداری و سینه‌زنی و نوحه‌خوانی و دسته و هیأت می‌روند، امّا نسبت به نمازهای واجب بی‌اعتنایند[۷].
تشویق به مواظبت بر نمازها
در کتاب عیون أخبار الرضا به سندش، از امام حسین(ع)، از امام علی(ع) آمده است: پیامبر خدا(ص) فرمود: «تا هر زمان که مؤمن بر نمازهای پنجگانه خود مواظبت کند، شیطان از او هراسان است و چون آنها را تباه کند، بر او جرئت می‌یابد و او را در گناهان بزرگ می‌اندازد»[۸].[۹]
ثواب تعقیبات نماز صبح
ابن عمر از امام حسین(ع) نقل کرده است: پیامبر خدا(ص) فرمود: «هر مرد مسلمانی که پس از نماز صبح در نمازگاهش بنشیند و به ذکر خدای متعال بپردازد تا خورشید طلوع کند، اجری مانند حج گزارِ خانه خدای متعال دارد و خدا، او را می‌آمرزد، و اگر آن قدر بنشیند که وقت نماز دیگری در رسد و دو رکعت یا چهار رکعت نماز بخواند، گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود و اجری مانند حج‌گزارِ خانه خدا دارد»[۱۰].[۱۱]
نماز حاجت
در کتاب مکارم الأخلاق از امام حسین(ع) اینگونه نقل شده است: [برای نماز حاجت،] چهار رکعت نماز با قنوت و ارکان نیکو می‌خوانی و در رکعت اوّل، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه [این گفته خداوند را می‌گویی که] ﴿حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾[۱۲] و در رکعت دوم، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه این گفته خدای متعال را [می‌گویی] که: ﴿مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا﴾[۱۳]؛ در رکعت سوم، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه این گفته خداوند را [می‌گویی] که: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾[۱۴] و در رکعت چهارم، یک مرتبه حمد و هفت مرتبه [این گفته خداوند را می‌گویی] که: ﴿أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾[۱۵] سپس، حاجت خود را درخواست می‌کنی[۱۶].[۱۷]
عاشورا روز تبلور نماز عاشقانه
نماز در اسلام اگر چه یک عبادت فردی و وسیله پیوند معنوی عبد با معبود واقعی است که هر مسلمان در هر شرایطی باید در ادای این وظیفه شرعی تلاش نماید، بلکه باید در احیا و اقامه این فریضه دینی در جامعه اسلامی همت گمارد. در قرآن کریم بیش از چهل بار از اقامه نماز و به پاداشتن آن سخن به میان آمده: ﴿أَقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾ یازده بار، ﴿أَقَامُوا الصَّلَاةَ﴾ نه بار، ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ﴾ پنج بار ﴿يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ﴾ شش بار و... در زیارت‌نامه امامان به‌ویژه حضرت سید الشهداء(ع) نیز می‌خوانیم: «أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلَاةَ...» و یکی از امتیازهای این بزرگان را اقامه نماز می‌دانیم.
حضرت ابی عبدالله الحسین(ع) به فرموده امام چهارم، در تمام عمر، شبانه روز هزار رکعت نماز خواند[۱۸] بلکه در شب و روز عاشورا یعنی در سخت‌ترین شرایط، از اقامه نماز آن هم به جماعت کوتاهی نفرمود و حتی حکمت درخواست مهلت یک شبه از دشمن زبون را عشق به نماز معرفی و خطاب به برادرش ابوالفضل(ع) فرمود: «تَدْفَعَهُمْ عَنَّا الْعَشِيَّةَ لَعَلَّنَا نُصَلِّي لِرَبِّنَا اللَّيْلَةَ وَ نَدْعُوهُ وَ نَسْتَغْفِرُهُ فَهُوَ يَعْلَمُ أَنِّي كُنْتُ قَدْ أُحِبُّ الصَّلَاةَ لَهُ وَ تِلَاوَةَ كِتَابِهِ وَ كَثْرَةَ الدُّعَاءِ وَ الِاسْتِغْفَارِ»[۱۹]؛ آنها را امشب از جنگ باز دار، باشد که امشب را در پیشگاه پروردگارمان به نماز و نیایش و طلب آمرزش بایستیم، که خدا می‌داند من همواره نماز، دعا، و استغفار را دوست داشته‌ام.
امام(ع) در این عبارات خود را عاشق نماز خوانده و این درسی است که نمازگزار واقعی نه تنها باید نمازخوان باشد، بلکه همیشه باید دوستدار نماز و مروج فرهنگ نماز در جامعه انسانی باشد. سنگ‌های دشمن دون از هر سو امام را احاطه کرده بود و از سوی دیگر تشنگی و داغ عزیزان بر او فشار می‌آورد و گریه و شیون زنان و کودکان دل سوخته حرم پیامبر دلش را می‌آزرد. همانند پدرش علی در لیلة الهریر و میدان نبرد صفین در گیراگیر خون و آتش جنگ و در شرایط بحرانی و بسیار خطرناک با یاران خود به نماز جماعت ایستاد و با این نماز عارفانه و عاشقانه خویش از سرزمین گرم و سوزان نینوا به همگان پیام اقامه نماز در اولین وقت آن، آن هم به جماعت داد.
حضرت ابی عبدالله(ع) در آن روز تاریخی و حماسه‌ساز، چنان نمازی خواند که هیچ کس پیش از او و بعد از او توفیق انجام چنین عبادت جامع و کاملی را نیافت؛ زیرا امام حسین(ع) در ظهر عاشورا تمام ابعاد، اسرار، افعال، و اقسام یک پرستش مخلصانه و نماز عاشقانه را در زیباترین و کامل‌ترین نوع آن در پیش دیدگان دوست و دشمن، به نمایش گذاشت.
نماز خاصی که با خون دل، وضو گرفت و با تربت پاک کربلا تیمم نمود و بامداد آن روز همه جلوه‌های پرستش اعم از عبادت ظاهری، باطنی، بدنی، قلبی، مادی، معنوی، فردی و گروهی در آن نماز تبلور یافته بود[۲۰]. پس از پایان نماز خوف اولین شهید راه نماز در جبهه کربلا، سعید بن عبدالله حنفی را در آغوش گرفت او از امام سوال کرد: أَ وَفَيْتُ آیا به عهدم وفا کردم؟ حضرت فرمود: «أَنْتَ أَمَامِي فِي الْجَنَّةِ»؛ آری تو در بهشت پیش روی من هستی.
به تعبیر اهل معنا دو سه ساعت دیگر، برای امام همام نماز دیگری پیش آمد که: تکبیرة الاحرام، قیام، قرائت، رکوع، سجود، تشهد و سلام ویژه‌ای داشت، تکبیر آن را با فرو افتادن از ذوالجناح سر داد، و قیام را به هنگام هجوم دشمن دون به خیام حرم، رکوع آن زمانی بود که تیری به قلب مقدسش اصابت کرد و مجبور شد حضرت قامت خم کند. تا آن را از پشت سر بیرون بیاورد!
و آخرین سجده خونین امام، بر پیشانی نبود، بلکه وقتی نیزه صالح بن وهب مزنی بر پهلوی آن حضرت اصابت کرد و امام(ع) گونه راست روی تربت گرم نهاد و این ذکر از سوز دل بر زبان داشت که: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ إِلَهِي رِضًا بِقَضَائِكَ وَ تَسْلِيماً لِأَمْرِكَ لَا مَعْبُودَ سِوَاكَ يَا غِيَاثَ الْمُسْتَغِيثِينَ» و تشهد و سلامش با خروج و عروج روح بلند ملکوتیش به شاخسار جنان همراه بود. ولی دیگر خود نتوانست سر از سجده بردارد و تا دشمن سر مقدس آن حضرت را به اوج سنان و نیزه بالا برد. که آن حضرت با تلاوت آیات سوره کهف به عنوان تعقیب نماز، دشمن را تهدید و عقوبت فرمود[۲۱].[۲۲]
منابع
پانویس
- ↑ الکامل، ابن اثیر، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم، ج۵، ص۱۷۷.
- ↑ حیاة الامام الحسین، ج۳، ص۱۷۵.
- ↑ الکامل، ج۲، ص۵۶۰.
- ↑ سفینة البحار، ج۱، ص۱۳۶؛ الکامل، ج۲، ص۵۶۷.
- ↑ بحارالانوار، ج۴۵، ص۲۱.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۴۸۴.
- ↑ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): لَا يَزَالُ الشَّيْطَانُ ذَعِراً مِنَ الْمُؤْمِنِ مَا حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا ضَيَّعَهُنَّ تَجَرَّأَ عَلَيْهِ وَ أَوْقَعَهُ فِي الْعَظَائِمِ» (عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۸، ح۲۱).
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص۹۴۶.
- ↑ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): أَيُّمَا امْرِئٍ مُسْلِمٍ جَلَسَ فِي مُصَلَّاهُ الَّذِي يُصَلِّي فِيهِ الْفَجْرَ يَذْكُرُ اللَّهَ تَعَالَى حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَحَاجِّ بَيْتِ اللَّهِ تَعَالَى وَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ فَإِنْ جَلَسَ فِيهِ حَتَّى تَكُونَ سَاعَةٌ تَحِلُّ فِيهَا الصَّلَاةُ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ أَوْ أَرْبَعاً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ مَا سَلَفَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ كَانَ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ كَحَاجِّ بَيْتِ اللَّهِ» (ثواب الأعمال، ص۶۸، ح۱؛ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۱۳۸، ح۵۳۵).
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص۹۴۶.
- ↑ «خداوند ما را بس و او کارسازی نیکوست» سوره آل عمران، آیه ۱۷۳.
- ↑ «و چرا هنگامی که به باغستان خویش درآمدی نگفتی: ﴿مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ﴾ [- آنچه خداوند بخواهد (همان است) هیچ توانی جز از سوی خداوند نیست؛ اگر مرا در مال و فرزند کمتر از خود می‌یابی» سوره کهف، آیه ۳۹.
- ↑ «هیچ خدایی جز تو نیست، پاکا که تویی، بی‌گمان من از ستمکاران بوده‌ام» سوره انبیاء، آیه ۸۷.
- ↑ «و کار خود را به خداوند وا می‌گذارم که خداوند بی‌گمان به (حال) بندگان خویش بیناست» سوره غافر، آیه ۴۴.
- ↑ «تُصَلِّي أَرْبَعَ رَكَعَاتٍ تُحْسِنُ قُنُوتَهُنَّ وَ أَرْكَانَهُنَّ تَقْرَأُ فِي الْأُولَى الْحَمْدَ مَرَّةً وَ ﴿حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِي الثَّانِيَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ ﴿مَا شَاءَ اللَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنْ تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا﴾ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِي الثَّالِثَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ قَوْلَهُ ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ فِي الرَّابِعَةِ الْحَمْدَ مَرَّةً وَ ﴿أُفَوِّضُ أَمْرِي إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾ سَبْعَ مَرَّاتٍ ثُمَّ تَسْأَلُ حَاجَتَكَ» (مکارم الأخلاق، ج۲، ص۱۲۲، ح۲۳۳۰؛ بحار الأنوار، ج۹۱، ص۳۵۸، ح۱۹).
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص۹۴۷.
- ↑ بحارالانوار، ج۸۲، ص۳۱۱، ش۱۷؛ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۳، ص۱۲۶؛ بحرانی، عوالم، ج۱۷، ص۶۱، ش۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ص۲۳۰؛ طبرسی، اعلام الوری، ص۲۳۴؛ ابن اثیر، الکامل، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ عباس عزیزی، نماز و عبادت امام حسین(ع)، ص۳۴.
- ↑ بحارالانوار، ج۴۵، ص۱۲۱ و ۱۸۸؛ ابن طاووس، الملهوف ص۱۷۴-۱۷۰؛ عباس عزیزی، نماز و عبادت امام حسین(ع)، ص۳۷-۵۷.
- ↑ موسوی، سید رضا، مقاله «آخرین نماز سالار شهیدان» فرهنگ عاشورایی ج۱۱، ص۴۰.