نسخهای که میبینید نسخهای قدیمی از صفحهاست که توسط Msadeq(بحث | مشارکتها) در تاریخ ۱۳ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۲۷ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوتهای عمدهای با نسخهٔ فعلی بدارد.
نسخهٔ ویرایششده در تاریخ ۱۳ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۲۷ توسط Msadeq(بحث | مشارکتها)
در این باره، تعداد بسیاری از پرسشهای عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل فقر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
لغتشناسی
فقر در لغت، بهمعنای شکسته استخوان پشت و به مفهوم حاجت و نیاز است. فقیر شخص نیازمند است. احتیاج را از آنرو فقر گفتهاند که به منزله شسته شدن فقار ظهر (ستون فقرات) است. فقر، بهمعنای ناداری، تهیدستی و تنگدستی نیز آمده است[۱].
واژه فقر از مفاهیمی است که معانی مختلف دارد. گرچه فقر اقتصادی امری مذموم و نکوهیده است، اما فقر در مفاهیمی میتواند ارزش تلقی شود[۲].
میدان معنایی فقر در نهج البلاغه به دو مفهوم مذموم و غیر مذموم تقسیم میشود. فقر مذموم فقری است که امام(ع) با آن به مبارزه برخاست و با برنامهریزی در دوران حکومتش برای رفع آن کوشید. مصادیق فقر مذموم عبارتاند:
سستی و تنبلی و بیکاری: یکی از مهمترین حلقههای پیوند میان دنیا و آخرت، اصل تناسب تلاش و پاداش است. این اصل در دنیا نیز نقش اساسی دارد. انسانهاسست و تنبل و بیکار درِ نعمتها را به روی خود میبندند و بهتدریج به فقر مبتلا میشوند. افزایش بیکاری و کاهش در پوشش نیازهای اساسی هر یک بهطور مستقیم در میزان فقر تأثیر دارند. امام علی(ع) میفرماید: هر کس تن به سستی دهد حقوق را پایمال کند[۱۴][۱۵].
اندیشههای نادرست: در بررسی علل عقبماندگیمسلمانان گفته میشود که شاید رسوخباورهای نادرست در جامعه، مسلمانان را دچار انحطاط کرده باشد. همه چیز را در آخرت خلاصه کردن و تحقیرزندگی دنیا از جمله این باورهاست. امام علی(ع) گرچه در سخنان خود به حقیقت دنیا اشاره داشته و مردمان را به پرهیز از دنیاطلبیدعوت کرده است، اما حقیقت دنیا را در تعارض با آخرت نمیداند؛ چنانکه به یکی از مردمان که گوشه عزلت گزیده بود و به کار دنیا نمیپرداخت، فرمود: ای دشمنجان خویش! شیطان سرگردانت کرده است! آیا به زن و فرزندانت رحم نمیکنی؟ گمان میکنی که خداوندنعمتها را بر تو حلال کرده و از اینکه از آنها استفاده میکنی ناخشنود میشود[۱۶][۱۷].
بخل: بخل آن است که شخص بخیل نتواند دیگری را به حالت نعمت و ثروت مادی و معنوی ببیند، چه رسد به آنکه خود احسان و انفاق کند. این افراد با به کار نگرفتن سرمایه خود نهتنها خویش را از دستیابی به سود محروم میکنند، بلکه با بیحرکت شدن چرخه سرمایهگذاری و در نتیجه ظهوربیکاری، فقر را برای جامعه به ارمغان میآورند، از سوی دیگر از جهت مصرف، بخل، توانمندان را وادار میکند تا نیاز حاجتمندان را برطرف نکنند و از مسئولیت خود سرباز زنند. امام میفرماید: بخل ورزیدن کانون تمام عیبها و مهاری است که انسان را بهسوی هر بندی میکشاند.[۲۱][۲۲].
احتکار و گرانفروشی بازرگانان: این عمل اغلب بهمنظور کسب سود بیشتر در اوضاع نابساماناقتصادی صورت میگیرد. مالکیت در اسلام بهمعنای اختیار تام و کامل نیست و انسانها نمیتوانند هرگونه که بخواهند و بیهیچ مسئولیتی در اموالتصرف کنند. امام(ع) میفرماید: در میان بازرگانان کسانی هستند که تنگنظر و بدمعامله و بخیل و احتکار کنندهاند که تنها با زورگیی به سود خود میاندیشند و کالا را به هر قیمتی که میخواهند میفروشند... پس، از احتکار جلوگیری کن[۲۳][۲۴].
ربا:سرمایهدار با بهکارگیری سرمایه بدون کار و استفاده از بهره پول، ثروتها میاندوزد و گروه زیادی را تهیدست میسازد. اموال مانند خون باید در یک سیستم و نظاممتعادل و متوازن اقتصادی در تمام اندام اجتماع جریان یاد و در هر جا نیاز انسانها را برآورده سازد. اما در نظام ربوی در عضوی از اندام اجتماع متراکم میشود و دیگر اعضای دچار کمخونی یا بیخونی میشوند. بنابراین فساد اموال که علت تحریم ربا شمرده شده است ناظر به اموال جامعه و مردمی است که روابط ربوی میان ایشان حاکم باشد. قرآن کریم میفرماید: ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خداپروا کنید و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقی مانده است واگذارید[۲۵]. امام علی(ع) نیز میفرماید: لعنت کرد پیامبر ربا را و خورنده آن و دهنده آن را و فروشنده و خریدار و نویسنده آن را[۲۶].[۲۷].
انحصار منابع در دست طبقه خاصی از مردم:ظلم و حاکمان برای برتری دادن گروهی خاص بر توده مردم سبب تمرکز امکانات جامعه در نقطهای خاص و فقیر شدن دیگران خواهد شد. این گروه که معمولاً از نزدیکان حاکمان ستمکارند با جمعآوری اموال از قرار گرفتن فقیران در چرخه گردش درآمد جلوگیری میکنند. امام میفرماید: از این اندوهناکم که بیخردان و تباهکاران این امت امور آنان را بهدست گیرند و مالخدا را بین خود دست به دست بگردانند و بندگان او را محروم و برده خود کنند[۳۱][۳۲].
نظام مالیاتی ناکارآمد: اگر مالیاتها پرداخت و جمعآوری شوند، اما دولت در تخصیص بهینه آن برای آبادانی کوتاهی کند، فقر در جامعه نفوذ میکند. امام علی(ع) نیز میفرماید: حاکمی که مالیات بگیرد اما به آبادانی نپردازد، کشور را نابود و مردم آن را هلاک میکند[۳۳][۳۴].
آثار فقر
پدیده فقر آثاری را از خود برجای میگذارد: ضربه به کرامت انسانی و ریخته شدن آبروی انسان: کیان وجودی انسان گاهی به خاطر طلب درهم میشکند. خواستن، دلیل بر احتجاج است و نشانه فقر و نداری. گاهی یک آبرو در گروه درخواست قرار دارد و با گشودن دست نیاز، آن آبرو بر باد میرود. امام علی(ع) میفرماید: آبروی تو آبی است بسته و با سؤال و درخواست، قطرهقطره میریزد. بنگر که قطرات آبرو را پیش چه کسی میریزی[۳۵][۳۶].
پریشانی فکر: روانشناسان در نتیجه پژوهشهای خود، دریافتهاند که فقر و نابسامانی و عدم تأمین اجتماعی طبقات پایین جامعه میتواند در ایجاد بیماریهای روانی مؤثر باشد. علی(ع) میفرماید: همانا فقر و تهیدستی موجب تحیر و پریشانی عقل میشود[۳۹][۴۰].
انزوا: کسی که فقیر است از طرفی باید شبانهروز بهدنبال پیداکردن لقمهنانی برای سد جوع خود و خانوادهاش باشد و از طرفی به علتخرد شدن شخصیتش نمیتواند حضوری فعال در جامعه داشته باشد. امام(ع) میفرماید: ثروتمندی در غربت، مانند در وطن بودن است و تهیدستی در وطن، غربت است[۴۱][۴۲].
ناتوانی در ارائه فکر و اندیشه: چون جامعه شخص فقیر را پست و حقیر میشمارد، هنگامی که بخواهد از خود دفاع کند، زبانش را یارای دفاع از خود نیست و در نتیجه از بیان حق خود باز میماند. علی(ع) میفرماید: فقر و نداری، انسان زیرک را در بیان دلیلش لال میکند[۴۳][۴۴].
تنظیم خانواده:خانواده نقش مؤثری در تنظیم ساختار نیازهای فردی دارد. هر چه تعداد اعضا بیشتر باشد، نیازهای مادی بیشتر است و برای برطرف کردن آنها باید بیشتر تلاش کرد. از سویی هر انسانی توان محدودی برای کار و تلاش دارد. بنابراین پرشمار بودن خانواده باعث عدم موفقیت در مبارزه با فقر است. امام علی(ع) میفرماید: آن را که نانخور کم است یکی از دو توانگری برایش فراهم است[۵۲][۵۳].
کار: در نگاه دین، شانس و اقبال، ایام هفته، سال و ستارگان هیچگونه دخالتی در سرنوشت انسان ندارند و فقر یا ثروت را برای فردی رقم نمیزنند. در بینشدین، سرنوشت هر فرد و جامعهای تغییرپذیر و وابسته به اقدامی است که وی انجام میدهد. از دیدگاه امام علی(ع)، فرد و جامعهای که راحتطلبی و سستی و کمکاری آنها را از رشد و پیشرفت بازداشته است، پیشینه درخشان نمیتواند آنها را از انواع امکانات بهرهمند سازد و در کانال رشد و توسعه قرار دهد و سرعت بخشد. هر قدر ملتی در وادی کار و تلاش کوشاتر باشد، درصد دستیابی به کمالهای مطلوب در آن بیشتر است. از اینروست که اسلام توصیه میکند انسانها فرصت را غنیمت شمارند و از کار و تلاشغفلت نورزند[۵۴].
پرداخت وام (قرض): پرداخت وام به نیازمندان نوعی جهاد مالی است که میتواند بهصورت اهرمی برای تحقق جامعل مطلوب اسلامی درآید. قرض دادن وظیفهای است بر دوش ثروتمندان جامعه و صاحبان اندوختههای مالی در راستای حفظ نوع انسانی از فشار و برخورداری از جامعه سالم. امام علی(ع) وامدهی در زمان برخورداری از امکانات را بهمثابه غنیمتی برمیشمرد برای روز نیاز[۵۵][۵۶].
خمس و زکات:تشریعخمس و زکات، قانون مقدسی برای تعدیل زندگی طبقات مختلف است. برنامه زکات که در اسلام پیشبینی شده، یک برنامه مالیاتی برای تأمین مخارج فعالیتها و مدیریتدولت نیست، بلکه روشی است برای ایجاد توازن درآمد جامعه تا جایی که برای همه افراد رفاه نسبی تأمین شود. شهید صدر در کتاب اقتصادنا معتقد است برای آنکه پرداخت زکات شکل زنندهای پیدا نکند و آبروی کسانی را نریزد و فقیر را از کار بازندارد، میتوان زکات و خمس را به شکل بیمههای اجتماعی درآورد. به این ترتیب پرداخت آبرومندانه میشود و ضررهای بخشش رایگان به بار نخواهد آمد. قرآن کریم میفرماید: و بدانید هرگونه غنیمتی بهدست آورید از هر چه باشد یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و از آن خویشاوندان و یتیمان و تنگدستان و در راه ماندگان است...[۵۷][۵۸].