سوره محمد

سوره محمد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره محمد در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

چهل و هفتمین سوره قرآن و نود و پنجمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوعات جهاد با کفار، سرانجام مؤمنان و مجاهدان و کفار، منافقین و بهانه جویی‌های آنان و آزمایش الهی.

این سوره را «محمّد» می‌نامند به این مناسبت که نام حضرت محمّد (ص) در آیه دوم این سوره آمده است. نام دیگر آن «قتال» است؛ زیرا بسیاری از آیات این سوره مربوط به جنگ و جهاد و قتال در برابر متجاوزین است. دارای ۳۸ آیه و ۵۴۲ کلمه است. از نظر حجم از سوره‌های «مثانی» و کمتر از یک حزب است.

پیامبر گرامی در مورد پاداش تلاوت آن فرمود: «مَنْ قَرَأَ سُورَةَ مُحَمَّدٍ (ص) كَانَ‏ حَقّاً عَلَى‏ اللَّهِ‏ أَنْ‏ يَسْقِيَهُ‏ مِنْ‏ أَنْهَارِ الْجَنَّةِ». هرکس سوره محمد (ص) را آنگونه که شایسته است تلاوت کند و در مفاهیم و معارف آن تدبّر نماید و بدان عمل کند، بر خداوند است که او را از جویبارهای بهشت سیراب سازد.

امام حضرت صادق (ع) فرمود: «هرکس سوره محمد را تلاوت کند و برای عمل به رهنمودهای آن، در مفاهیم و معارف انسان‌سازش تدبّر نماید، چنین کسی هرگز در دین و آیین خویش دستخوش تردید نمی‌گردد و همواره از آفت تباه‌گر شرک و کفر محفوظ خواهد بود تا جهان را با ایمان بدرود گوید؛ آنگاه پس از مرگش خدای مهربان یک‌ هزار فرشته را وکیل می‌کند تا در قبرش نماز گزارند و پاداش نمازشان را به او هدیه کنند و آنان همیشه به همراه او هستند تا او را به جایگاه امنی در پیشگاه خدا برند و او همواره در امان خدا و پیامبرش محمّد (ص) خواهد بود»

از جمله مباحثی که در این سوره آمده است مفهوم حبط یا احباط عمل می‌باشد در آیات ﴿ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ﴾ و ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئًا وَسَيُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ﴾. به این معنا که برخی اعمال ناروا، کارنامه اعمال نیک را تباه می‌کند. مسئله حبط یکی از مسائل مهم کلامی است. چهار حکم مهم فقهی و نظامی (درباره اسیران جنگی)، تباه و بی‌ارزش گشتن اعمال کافرانی که سدکنندگان راه خدا هستند، دلداری به رسول خدا در مورد خروج از مکه و وعده بازگشت به او با شکوه و پیروزی، تشویق به انفاق و اجتناب از بخل و امساک، توحید و شرک یا ایمان و کفر، وصف ایمان‌داران و روش و سیره آنان، برخی از خصلت‌های نکوهیده کفرگرایان، سرنوشت ایمان‌داران و کفرگرایان در دنیا و آخرت، پرتوی از نعمت‌های خدا بر شایسته‌کرداران، نمونه‌هایی از کیفرها و عقوبت‌های وارده بر کافران و ظالمان، مقایسه‌ای روشنگر میان دو اردوگاه حق و باطل یا آزادی و استبداد در دنیا و آخرت، عملکرد تخریبی فاقگرایان، موضوع گردش در زمین و زمان و نگرش عبرت‌آموز بر عملکرد جامعه‌ها و سرنوشت آنها، اصل ابتلا و آزمایش در زندگی انسان، نفاق یا جهاد مالی، شهادت و مقام والای شهیدان، یاری حق و پاداش و رستاخیز و نشانه‌های آن از جمله موضوعات این سوره است.

ساختار

آیات ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ ﴾ (مقابله کفّار با مؤمنین، دفاع، ایثار و فداکاری در راه حق و عدالت، تجاوزکاران مسلح را چنان در هم بکوبید تا تسلیم حق و عدالت گردند و سلاح خود را بر زمین نهند و دست از شرارت بردارند، اصلاح حال و شأن مجاهدین در دنیا و آخرت).

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَّهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِرِينَ أَمْثَالُهَا ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لا مَوْلَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْنَاهُمْ فَلا نَاصِرَ لَهُمْ أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ كَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاء حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءَهُمْ ﴾(تقابل حال و فرجام مؤمنین مجاهد و کافران ستیزه‌جو در دنیا و آخرت، خدا یاور مجاهدین است، خدا مولای مؤمنان است وکافران مولایی ندارند).

﴿وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُّحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَّعْرُوفٌ فَإِذَا عَزَمَ الأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِي الأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَن لَّن يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ وَلَوْ نَشَاء لَأَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُم بِسِيمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى لَن يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئًا وَسَيُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ ﴾ (سیاق این آیات طبق سیاق آیات قبلی جریان یافته و در آن متعرّض حال کسانی شده که منافق و بیمار دل‌اند و بعد از ایمان به کفر برمی‌گردند).

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ مَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ فَلا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَن يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَلا يَسْأَلْكُمْ أَمْوَالَكُمْ إِن يَسْأَلْكُمُوهَا فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَيُخْرِجْ أَضْغَانَكُمْ هَاأَنتُمْ هَؤُلاء تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنكُم مَّن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء وَإِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ ﴾ (خدای تعالی بعد از آنکه حال کفّار را بیان کرد و بیان حال بیماردلان و کاهلی آنان در امر قتال و حال مرتدین ایشان را بر آن بیان اضافه کرد، اینکه در این آیات روی سخن را به مؤمنین برگردانده و برحذرشان می‌دارد از این که مثل آن کفّار و آن منافقین و آن مرتدین باشند و با مشرکین سازش نموده به سوی آنان متمایل شوند، در نتیجه تابع روشی شوند که خدا را به خشم می‌آورد و یا همانند منافقان از خوشنودی خدا کراهت داشته باشند و در نتیجه عملشان حبط گردد. البته در این آیات ایشان را به وسیله ترغیب، ترهیب، تطمیع و تخویف، موعظه هم می‌کند و با این بیانات سوره خاتمه می‌یابد).

این سوره کفّار ستیزه‌جو و جنگ طلب را به اوصاف اعمال زشتی که از خصائص ایشان است توصیف می‌کند و مؤمنین را با صفات و اعمال نیکی که دارند می‌ستاید، آنگاه آثار صفات مؤمنین را که نعمت و کرامت است و آثار صفات کفّار را که نقمت و خواری است، بر می‌شمارد.

خلاصه در این سوره، بین دو طائفه مقایسه شده، هم بین صفات و اعمالی که در دنیا دارند و هم بین آثاری که در آخرت مترتّب بر اعمال آنان می‌شود. و در این میان بعضی از احکام جهاد را نیز بیان می‌کند. موضوع مرکزی این سوره ضرورت مقابله مجاهدین با کفّار جنگ طلب است.

از جهت ساختاری، افتتاح و اختتام سوره در تقارن معنی‌دار از جهت الفاظ و مفاهیم هستند. آنها دارای تقارن متکامل می‌باشند. بازداشتن از راه خدا از سوی کفّار در هر دو بخش تکرار شده است. در بخش اختتام، بی‌نیازی مطلق خدا و فقر ذاتی همگان تأکید شده است.

دنیا محلّ بازی است که اگر طبق دستور خدا در آن بازی شود، پیروزی در دنیا و آخرت حاصل شود.

نکات: وجوب دفاع از اسلام و مسلمین در مقابل کفّار جنگ طلب. علت این که دوبار از اصلاح بال (حال) مؤمنین و مجاهدین طی آیات ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ ﴾ سخن به میان آمده، این است که مراد از اولی اصلاح دل آنان نسبت به دین و دنیا و در دومی اصلاح حالشان از نظر نعمت‌های آخرت است، پس در حقیقت اولی سبب نعیم است و دومی خود نعیم. در مجمع البیان در ذیل جمله ﴿وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ﴾ از ابی سعید خدری روایت کرده که گفته است: ﴿فِي لَحْنِ الْقَوْلِ﴾ عبارت است از عداوتی که با علی بن ابیطالب داشتند. می‌گوید: ما در زمان رسول خدا (ص) برای شناختن مؤمنین واقعی و منافقین این محک را در دست داشتیم که هر کس علی را دوست می‌داشت او را مؤمن می‌دانستیم و هر کس دشمنش می‌داشت می‌فهمیدیم که منافق است؛ و در الدّر المنثور است که ابن مردویه از ابن مسعود روایت کرده که گفت: ما منافقین را در عهد رسول خدا (ص) جز با محک دشمنی با علی بن ابی طالب نمی‌شناختیم.

آیات مشهور

1. ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ﴾
2. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ﴾؛﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ﴾
3. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾
4. ﴿وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره محمد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم