احمد بن عیسی بن زید علوی
احمد بن عیسی بن زید علوی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن عیسی بن زید علوی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردمقدمه
از راویان امام رضا (ع). احمد بن عیسی بن زید بن علی حسینی علوی طالبی، مکنی به «اباعبدالله» و ملقب به مختفی، یکی از رهبران زیدیه بود[۱]. مادرش عاتکه دختر فضل بن عباد الرحمن بن عباس[۲] و پدرش عیسی بن زید از همراهان محمد بن عبدالله نفس زکیه از قیام کنندگان زمان مهدی عباسی (خلافت ۱۵۸-۱۶۹ق) بود که متواری شد[۳] و هنگامی که احمد یازده سال داشت از دنیا رفت[۴].
احمد روایات بسیاری نقل کرده است که از افرادی مانند عمویش، عمر بن عبدالغفار و حسین بن علوان حدیث شنیده و افرادی چون محمد بن زکریا غلابی و علی بن عیسی علوی از او حدیث نقل کرده‌اند. وی علاوه بر نقل روایت، روایات بسیاری را می‌نوشته و عمرو نیز از او می‌نوشته است[۵]. شصت سال زندگی پنهانی احمد، دلیلی بر لقب مختفی است که بر او نهاده‌اند[۶].
بنا به نقل غلابی، در مجلسی که مأمون دستور قتل مردی را صادر کرد، همراه امام رضا (ع) حاضر بود. با صدور دستور قتل، مرد خدمتی را که به مأمون کرده بود به او گوشزد کرد، اما مأمون آن را نادیده گرفت. امام رضا (ع) شکر بنده را هر چند کم باشد توصیه فرمود و مأمون نیز آن فرد را بخشود[۷].
ابوالفرج اصفهانی شرح حال احمد را پس از مرگ پدرش شرح داده و دو روایت برای متواری شدن او بیان کرده است. بنا به نقلی، بعد از مرگ پدر، صباح زعفرانی احمد و زید پسران عیسی را نزد مهدی عباسی برده و خلیفه آن دو را عفو کرد و مدت طولانی نزد وی بودند تا مرگ محمد امین (۱۹۸ق) فرا رسید و بعد از آن احمد متواری شد[۸]، اما اصفهانی در نقل دیگری آورده است احمد بعد از مرگ پدر توسط ابن‌علاق صیرفی و صباح زعفرانی نزد مهدی عباسی برده شد و با تعیین حقوق ماهیانه به حجاز بازگشت. اما در ایام خلافت هارون الرشید(۱۷۰ - ۱۹۳ق) از وی نزد هارون سعایت کردند و خلیفه نیز وی را همراه قاسم بن علی به بغداد‌طلبید و آن دو را نزد فضل بن ربیع زندانی نمود آنها در آنجا از وسعت و گشایشی برخوردار بودند و بنا به گفته برخی، زیدیه زمینه فرار را برای آنها فراهم کردند و آن دو از زندان گریختند. احمد بن عیسی به منزل محمد بن ابراهیم، رفت و مدتی در بغداد مخفی بود تا اینکه هارون از فرار آنها مطلع شد و به جست‌و‌جوی او در خانه‌های شیعیان بغداد پرداخت. احمد نیز توسط فرزند ابراهیم امام به مدائن و از آنجا به بصره رفت[۹]. قاضی نعمان اشاره‌ای به این مطلب ندارد و علت اختفای او را چنین بیان می‌کند: احمد در عبادان بصره عده‌ای را با خود همراه ساخت و برای قیام آماده شد که خبر سفرهای متعدد وی به اهواز و بصره به هارون رسید و دستور دستگیری وی را به سال ۱۸۵ ق به ابوالساج داد. وی نیز عیسی دورانی (رواوزدی) را برای نیرنگ زدن به میان آنها فرستاد و او احمد را برای فرار از بصره به مصر و مغرب ترغیب کرد که با کشتی وی را خواهد برد احمد نیز پذیرفت و با همراهان خود سوار کشتی شد. اما در میانه راه از حیله آنها آگاه شدند و به بهانه نماز ظهر کنار ساحل پیاده شدند و به اطراف فرار کردند و هارون نتوانست آنها را به چنگ بیاورد و ابوالساج را محبوس نمود. احمد بن عیسی نیز همواره در بصره پنهان بود[۱۰]. یعقوبی زندانی شدن توسط هارون را به سال ۱۸۸ ق در رافقه می‌داند که با گریختن از زندان و رفتن به بصره مکاتباتی با شیعیان داشته و آنها را به یاری خود دعوت می‌نموده است. هارون الرشید با نهادن جاسوسانی، حاضر، ملازم احمد را دستگیر کرد، اما او نیز همکاری نکرد و هارون وی را به قتل رساند. بنا به نقل اصفهانی، حاضر در زمان عیسی بن زید، پدر احمد، توسط مهدی عباسی به قتل رسیده بود[۱۱]. احمد نیز در بصره از دنیا رفت[۱۲].
غلابی که به نظر می‌رسد از نزدیکان احمد بوده، هنگام فراری شدن وی در بصره او را می‌بیند و احمد حال خود را بعد از فرار شرح می‌دهد. وی بنا به نقل خود بعد از متواری شدن به ری رفته در ناحیه ورزنین با نام ابوحفص جصاص زندگی کرده است. در همانجا پسرش با دختری از بنی‌عبدالقیس ازدواج می‌کند و فرزندی با نام علی به دنیا می‌آورد[۱۳]. به نظر می‌رسد احمد غیر از بصره به شهرهای دیگر نیز رفته باشد، چرا که علاوه بر نقل خود، وی، حافظ اصفهانی نام او را جزو کسانی که به اصفهان قدم گذاشته‌اند یاد کرده است با اینکه اشتباهاً وی را متوفای این شهر می‌داند[۱۴].
احمد بن عیسی را علمای زیدیه و اهل تسنن ستوده و با صفات نیکویی از او یاد کرده‌اند، چنان که وی را فقیه آل محمد لقب داده‌اند[۱۵] و او را «احد عظماء الاسلام و الائمة الاعلام» دانسته‌اند[۱۶].حتی ذهبی از او با عنوان «شیخ بنی‌هاشم و کبیرهم» یاد کرده است [۱۷].
برای احمد کتاب‌هایی نیز برشمرده‌اند. الامالی امام احمد بن عیسی، معروف به جامع علوم آل محمد که بدائع الانوار نیز نامیده شده است، کتابی در حدیث و فقه است که محمد بن منصور مرادی آن را تجمیع کرده و با تحقیق علامة علی بن اسماعیل مؤید در سه مجلد تحت عنوان رأب الصدع به چاپ رسیده است[۱۸]. کتاب مسائل احمد[۱۹] و کتاب الصیام را نیز از دیگر آثار او دانسته‌اند[۲۰].
احمد بن عیسی به نقل محمد بن منصور مرادی سی بار با پای پیاده حج به جا آورد که محمد بن منصور در حدود بیست بار با او همراه بود[۲۱]. درباره زمان ولادت و مرگ وی اختلافاتی در منابع وجود دارد، چنان که سال ولادت وی را بین سال‌های ۱۵۷ و ۱۵۸ ق دانسته و سال وفات او را۲۴۰ و ۲۴۷ق نقل کرده‌اند[۲۲]. اما به نقل خود وی در پاسخ به پرسش محمد بن منصور از سنش، ولادت خود را در سال ۱۵۷ ق بیان کرده و فرزندش علی بن احمد زمان مرگ پدرش را رمضان سال ۲۴۷ق ذکر نموده است[۲۳]. وی اواخر عمرش را در خانه دامادش در کوفه گذراند که متوکل عباسی قصد دستگیری وی را نمود، اما با دیدن سالخوردگی و نابینایی احمد از این کار منصرف شد. گفته‌اند احمد یک هفته قبل از مرگ متوکل (۲۴۷ق) از دنیا رفته است[۲۴].[۲۵].[۲۶]
جستارهای وابسته
- عیسی بن زید بن علی (پدر)
منابع
پانویس
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۴۰۸؛ الأعلام، ج۱، ص۱۹۱؛ تاج العروس، ج۱۹، ص۳۸۵.
- ↑ المجدی فی أنساب الطالبیین، ص۱۸۸؛ مقاتل الطالبیین، ص۴۰۸.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۲۶۸.
- ↑ فهرس التراث، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۴۰۸.
- ↑ التذکرة الحمدونیة، ج۲، ص۱۹۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۳۹۳؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۸۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۱۷۵؛ بحار الأنوار، ج۴۹، ص۱۸۵؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۹۰.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۲۷۹-۲۸۱.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۴۰۸-۴۱۰؛ الفرج بعد الشدة، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۱.
- ↑ شرح الأخبار، ج۳، ص۳۳۱-۳۳۴؛ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۱۲، ص۱۸؛ کتاب الوافی بالوفیات، ج۷، ص۱۷۷- ۱۷۸؛ مقاتل الطالبیین، ص۴۱۲- ۴۱۳.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۲۸۳- ۲۸۴.
- ↑ تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۲۳.
- ↑ تنبیه الغافلین، ص۱۵۱- ۱۵۲؛ الحدائق الوردیة، ج۲، ص۸-۹؛ تیسیر المطالب فی أمالی أبی‌طالب، ص۱۹۰.
- ↑ ذکر أخبار أصبهان، ج۱، ص۸۰.
- ↑ التحف شرح الزلف، ج۱، ص۱۳۲؛ مطلع البدور، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ معجم رجال الاعتبار، ص۲۲.
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج۹، ص۴۶۷؛ تاریخ الإسلام، ذهبی، ج۱۸، ص۶۱.
- ↑ التحف شرح الزلف، ج۱، ص۱۳۲؛ أعلام المؤلفین الزیدیة، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ الجامع الکافی، ج۱، ص۵.
- ↑ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱۲۷.
- ↑ تیسیر المطالب فی أمالی أبی‌طالب، ص۱۹۹.
- ↑ سر السلسلة العلویة، ص۶۶؛ المجدی فی أنساب الطالبیین، ص۱۸۸؛ کتاب الوافی بالوفیات، ج۷، ص۱۷۸.
- ↑ مقاتل الطالبیین، ص۴۱۴؛ ربیع الأبرار، ج۳، ص۳۱.
- ↑ سر السلسلة العلویة، ص۶۶؛ مقاتل الطالبیین، ص۴۱۷- ۴۱۸.
- ↑ منابع: أعلام المؤلفین الزیدیة، عبدالسلام بن عباس وجیه معاصر)، عمان، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، ۱۴۲۰ق، الأعلام، خیر الدین بن محمود معروف به زرکلی (۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، پنجم، ۱۹۸۰م؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ تاج العروس من جواهر القاموس، سید محمد مرتضی حسینی زبیای (۲۰۵ اقی)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، اول، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، اول، ۱۴۰۷ق؛ تاریخ الیعقوبی، احمد بن اسحاق معروف به یعقوبی (۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، بی تاء التحف شرح الزلف، مجدالدین بن محمد مؤیدی (۱۴۲۸ق)، صنعا، مکتبة البدر، سوم، ۱۴۱۷ق؛ التذکرة الحمدونیة، محمد بن حسن معروف به ابن حمدون (۵۶۲ق)، تحقیق: احسان عباس - بکر عباس، بیروت، دار صادر، اول، ۱۴۱۷ق؛ تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، محسن بن محمد جشمی (۴۹۴ق)، تحقیق: تحسین آل شبیب موسوی، یمن، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۲۰ق؛ تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب، سید یحیی بن حسین ناطق بالحق (۴۲۴ق)، تحقیق: عبد الله عزی، صنعاء مؤسسة الإمام زیاد بن علی الثقافیة، بی تاء الجامع الکافی فی فقه الزیدیة، محمد بن علی علوی (۴۴۵ق)، عمان، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، بی تاء الحدائق الوردیة فی مناقب أئمة الزیدیة، حمید بن احمد محلی (۶۵۲ق)، تحقیق: مرتضی محطوری حسنی، صنعا، مکتبة مرکز بدر، اول، ۱۴۲۳ق؛ ذکر أخبار أصبهان، احمد بن عبدالله معروف به ابونعیم اصفهانی (۴۳۰ق)، لیدن، مطبعة بریل، ۱۹۳۴م ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، محمود بن عمر معروف به زمخشری (۵۳۸ق)، تحقیق: عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۱۲ق؛ سر السلسلة العلویة، سهل بن عبدالله بخاری (۳۴۱ق)، تعلیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، اول، ۱۴۱۳ق؛ سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، قاهره، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۷ق؛ شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، نعمان بن محمد مغربی معروف به قاضی نعمان (۳۶۳ق)، تحقیق: محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۱۴ق؛ عیون أخبار الرضا محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ الفرج بعد الشدة، محسن بن علی تنوخی (۳۸۴ق)، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۴ق؛ فهرس التراث، سید محمد حسین حسینی جلالی (معاصر)، تحقیق: محمد جواد حسینی جلالی، قم، دلیل ما، اول، ۱۴۲۲ق؛ کتاب الوافی بالوفیات، خلیل بن ایبک صفدی (۷۶۴ق)، تحقیق: احمد ارناؤوط - ترکی مصطفی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق، المجدی فی أنساب الطالبیین، علی بن محمد علوی (۴۶۶ق)، تحقیق: احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۹ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی امام رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ مطلع البدور و مجمع البحور، احمد بن صالح (۱۰۹۲ق)، تحقیق: عبدالسلام عباس وجیه - محمد یحیی سالم عزان، یمن، مرکز التراث و البحوث الیمنی، بی تا، معجم رجال الاعتبار و سلوة العارفین، عبد السلام بن عباس وجیه معاصر)، عمان، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، ۱۴۲۱ق؛ مقاتل الطالبیین، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق.)، به کوشش: کاظم مظفر، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمد حسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسة الإمام الصادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ میزان الإعتدال فی نقد الرجال، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار المعرفة اول، ۱۳۸۲ق.
- ↑ شریفی، مرضیه، مقاله «احمد بن عیسی بن زید»، دانشنامه امام رضا ص ۷۱۲.