سوره مائده
سوره مائده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره مائده در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
پنجمین سوره قرآن و صد و دوازدهمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوعات مسئله امامت بعد از پیامبر (ص)، داستان هابیل و قابیل، معاد و احوال قیامت، برخی احکام فقهی.
کلمه «مائده» ۲ بار در این سوره به کار رفته است: آیات ﴿إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾[۱] و ﴿قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾[۲]. این کلمه در هیچ سوره دیگری نیامده است.
نامگذاری آن به سوره مائده به خاطر این است که داستان نزول مائده برای یاران مسیح در آیه ﴿قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِنْكَ وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾[۳] ذکر شده است.
نام‌های دیگرش «عقود» (به معنای پیمان‌ها و قراردادها) و «مُنقِذه» (به معنای رهاننده و نجات‌دهنده) است. از نظر حجم از سوره‌های «طُوَل» و یکی از بزرگترین سوره‌های قرآن است. بیش از یک جزء قرآن را دربر دارد. این سوره دارای ۱۲۰ آیه، ۲۸۴۲ کلمه و ۱۲۲۰۷ حرف است. گفته‌اند پس از سوره فتح نازل شده است و طبق روایتی، تمام این سوره در حجةالوداع و بین مکه و مدینه نازل شده است. دومین سوره از سوره‌های یازده‌گانه «مخاطبات» است که با خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ آغاز می‌شود.
«ابی بن کعب» از رسول خدا (ص) نقل کرده است: «هرکس سوره مائده را قرائت کند، خداوند به تعداد هر یهودی و نصرانی که در دنیا نفس می‌کشد، ده حسنه به او عطا می‌کند و ده سیئه از او محو می‌نماید و ده درجه بر مقام او می‌افزاید» [۴]. امام باقر (ع) فرموده است: «کسی که هر روز پنجشنبه سوره مائده را قرائت کند، ایمانش به ظلم و شرک آلوده نخواهد شد»[۵].
احکام فقهی بسیاری در این سوره از جمله: حرمت قتل و آدمکُشی، احکام غسل، وضو و تیمم، احکام مربوط به وصیت، احکام حدّ دزدی، احکام حد و یا مجازات مقسد و محارب، احکام قصاص و سایر اعمال مربوط به افراد محرم (در حال حج) آمده است.
نکات و مطالب مهم این سوره عبارتند از: مسئله امامت و ولایت و رهبری بعد از پیامبر اسلام (ص)، داستان فرزندان آدم (هابیل و قابیل) و مطالبی درباره مسئله معاد و روز رستاخیز و اوضاع و احوال قیامت.
غرض جامع از این سوره، دعوت به وفا کردن نسبت به عهدها و پایداری در پیمان‌ها و تهدید و هشدار شدید نسبت به شکستن آن و بی‌اعتنایی نکردن به امر آن است و این که عادت خدای تعالی به رحمت و آسان کردن تکلیف بندگان و تخفیف دادن به کسی است که تقوا پیشه کند و ایمان آورد و از خدا بترسد و احسان کند و در مقابل کسی که پیمان خود را با امام خویش بشکند و گردنکشی و تجاوز آغاز بنماید و از عهد و پیمان درآید و طاعت امام را ترک گوید و حدود و میثاق‌هایی که در دین از ایشان گرفته شده بشکند، خداوند نسبت به او سخت‌گیری کند به همین جهت است که بسیاری از احکام حدود و قصاص و داستان مائده زمان عیسی (ع) که از خدا خواست مائده‌ای از آسمان برای او و یارانش بیاید و داستان دو پسران آدم و اشاره به بسیاری از ظلم‌های بنی اسرائیل و پیمان‌شکنی‌های آنان در این سوره آمده است.
افزون بر اینها، در آیاتی بر مردم منّت می‌گذارد که دینشان را کامل و نعمتشان را تمام کرد و طیّبات را برایشان حلال و خبائث را برایشان حرام کرد و احکام و دستوراتی بر ایشان تشریح کرد که مایه طهارت آنان است و در عین حال عسر و حرجی هم نمی‌آورد [۶]. موضوع‌محوری سوره مائده بر اساس آیه اول وفای به عهد و انواع آن است که طی آیات مختلف تبیین شده است.
محتوای این سوره، یک سلسله از معارف و عقائد اسلامی و یک سلسله از احکام و وظائف دینی است.
در قسمت اول، به مسئله ولایت و رهبری بعد از پیامبر (ص) و مسئله تثلیث مسیحیان و بخش‌هایی از مسائل مربوط به رستاخیز و سخن از پیامبران و امت‌های ایشان آمده است در قسمت دوم، مسئله وفای به پیمان‌ها، عدالت اجتماعی، شهادت به عدل و تحریم قتل نفس و به تناسب آن داستان فرزندان آدم وقتل هابیل به وسیله قابیل و همچنین توضیح برخی از غذاهای حلال و حرام و نیز برخی از احکام وضو و تیمم آمده است.
طبرسی در «تفسیر مجمع البیان»، ذیل آیه شریفه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾[۷]؛ چنین روایت کرده است: هنگامی که از رسول خدا (ص) درباره این آیه سؤال کردند، حضرت دست مبارک خود را بر شانه سلمان زد و فرمود: «این و یاران او هموطنان او هستند». سپس فرمود: «اگر دین (و در روایت دیگری اگر لم) به ستاره پروین بسته باشد و در آسمان قرار گیرد مردانی از فرزندان فارس آن را در اختیار خواهند گرفت» [۸].[۹]
مهم‌ترین آیات سوره مائده
آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۰] است که در آن دستور به اطاعت خدا، محمد رسول الله و علی ولی الله صادر شده و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۱۱] است که دستور ابلاغ ولایت علی (ع) از سوی خدا به پیغمبر نازل شده است و آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۱۲] است که در شأن انجام شدن ابلاغ ولایت علی در غدیرخم نازل شده است[۱۳].
البته باید توجه داشت که بر اساس روایات و تفاسیری که ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۴] و محتوای ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾[۱۵] در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۱۶] را بر علی (ع) و روایاتی که نزول ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ﴾[۱۷] در آیه سوم را بعد از غدیرخم می‌دانند این سه آیه بر علی (ع) منطبق شده است.[۱۸]
آیات نامدار و مشهور
- ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾[۱۹]
- ﴿تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾[۲۰]
- ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ﴾[۲۱]
- ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾[۲۲]
- ﴿فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ﴾[۲۳]
- ﴿مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا﴾[۲۴]
- ﴿أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ﴾[۲۵]
- ﴿فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ﴾[۲۶]
- ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۲۷]
- ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۲۸]
- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۲۹]
- ﴿لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ﴾[۳۰]
- ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ﴾[۳۱]
- ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ﴾[۳۲]
- ﴿رَبَّنَا أَنْزِلْ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ﴾[۳۳].[۳۴]
منابع
پانویس
- ↑ «هنگامی که حواریان گفتند: ای عیسی پسر مریم! آیا پروردگار تو یارایی دارد که برای ما از آسمان خوانی فرو فرستد؟ (عیسی) گفت: اگر مؤمنید از خداوند پروا کنید» سوره مائده، آیه ۱۱۲.
- ↑ «عیسی پسر مریم گفت: خداوندا! ای پروردگار ما! خوانی از آسمان بر ما فرو فرست تا برای ما، برای آغاز و انجام ما عیدی و نشانه‌ای از سوی تو باشد و به ما روزی ده و تو بهترین روزی دهندگانی» سوره مائده، آیه ۱۱۴.
- ↑ «عیسی پسر مریم گفت: خداوندا! ای پروردگار ما! خوانی از آسمان بر ما فرو فرست تا برای ما، برای آغاز و انجام ما عیدی و نشانه‌ای از سوی تو باشد و به ما روزی ده و تو بهترین روزی دهندگانی» سوره مائده، آیه ۱۱۴.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۴، ص۲۴۱.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۱۵۰.
- ↑ المیزان، ترجمه، ج۵، ص۲۵۶ – ۲۵۷.
- ↑ «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند، در راه خداوند جهاد می‌کنند و از سرزنش سرزنشگری نمی‌هراسند؛ این بخشش خداوند است که به هر کس بخواهد ارزانی می‌دارد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره مائده، آیه ۵۴.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۲۰۸.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره مائده»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ «مردار و خون و گوشت خوک و آنچه جز به نام خداوند ذبح شده باشد و مرده با خفگی و مرده با ضربه و مرده با افتادن از بلندی و مرده از شاخ زدن حیوان دیگر و آنچه درندگان نیم‌خور کرده باشند- جز آن را که (تا زنده است) ذبح کرده‌اید- و آنچه بر روی سنگ‌های مقدّس (برای بت‌ها) قربانی شود و آنچه با تیرهای بخت‌آزمایی قسمت کنید (خوردن گوشت همه اینها) بر شما حرام و آنها (همه) گناه است؛ امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم پس، هر که در قحطی و گرسنگی ناگزیر (از خوردن گوشت حرام) شود بی‌آنکه گراینده به گناه باشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ عرفان ثقلین، ص۵۲ - ۵۳.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره مائده»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ «ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید» سوره مائده، آیه ۱.
- ↑ «و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید» سوره مائده، آیه ۲.
- ↑ «مردار بر شما حرام است»؛ سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ «هرکس تنی را -جز به قصاص یا به کیفر تبهکاری در روی زمین- بکشد چنان است که تمام مردم را کشته است و هر که آن را زنده بدارد چنان است که همه مردم را زنده داشته است؛ و بی‌گمان پیامبران ما برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آوردند آنگاه بسیاری از ایشان از آن پس، در زمین گزافکارند» سوره مائده، آیه ۳۲.
- ↑ «و بر آنان در آن (تورات) مقرّر داشتیم که: آدمی در برابر آدمی» سوره مائده، آیه ۴۵.
- ↑ «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند» سوره مائده، آیه ۵۴.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ «ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب و ازلام، پلیدی (و) کار شیطان است پس، از آنها دوری گزینید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ «ای مؤمنان! شکار را در حالی که در احرام هستید نکشید» سوره مائده، آیه ۹۵.
- ↑ «شکار دریا و خوراک آن بر شما حلال است» سوره مائده، آیه ۹۶.
- ↑ «خداوند، خانه محترم کعبه را (وسیله) برپایی (امور) مردم کرده است» سوره مائده، آیه ۹۷.
- ↑ «خداوندا! ای پروردگار ما! خوانی از آسمان بر ما فرو فرست» سوره مائده، آیه ۱۱۴.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره مائده»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.