زهد در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث زهد است. "زهد" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

زهد در قرآن | زهد در حدیث | زهد در نهج البلاغه | زهد در اخلاق اسلامی | زهد در معارف دعا و زیارات

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل زهد (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

زهد: بی‌رغبتی به دنیا برای رسیدن به آخرت و خدا

واژه‌شناسی لغوی

• "زهد" در لغت ضدّ رغبت و به معنای ترک چیزی و اعراض از آن است و بر اندک بودن و حقارت چیزی دلالت می‌‌کند.
• در اصطلاح، زهد درباره دنیا به کار رفته و بدین معناست که انسان تعلق و رغبت باطنی به دنیا و زینت‌های آن نداشته و زندگی دنیوی وی برای آخرت باشد. در منابع اخلاقی و عرفانی برای آن تعریف‌هایی ذکر شده که مفادهای آنها به هم نزدیک‌اند.
• در اخلاق آن را ضدّ دنیادوستی و گرایش به دنیا دانسته و گفته‌اند: زهد آن است که شخص، دنیا را با قلبش نخواهد و با اعضایش ترک کند، مگر به مقداری که برای بدنش ضروری است.
• در عرفان، زهد یکی از منازل سلوک به سوی خدا دانسته شده و برای آن تعریف‌های بسیاری ذکر شده است؛ مانند بغض دنیا و اعراض از آن و ترک هر چیزی که انسان را از یاد خدا باز دارد.
• در روایاتی از اهل بیت(ع) نیز تعریف‌هایی برای زهد بیان شده است؛ برای نمونه در روایتی از امیرمؤمنان(ع)، زهد به کوتاهی آرزو، شکرگزاری برابر هر نعمتی و پرهیز از تمام محارم الهی تعریف شده و در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: زهد به ضایع کردن مال و حرام کردن حلال نیست، بلکه زهد آن است که اعتمادت به آنچه در دست داری بیشتر نباشد از اعتماد بر آنچه نزد خداست.
• برخی زهد را یکی از درجات پنج‌گانه تقوا و به معنای پرهیز از مباحات و بالاتر از درجه ورع به معنای پرهیز از شبهات دانسته‌اند. برخی نیز مرتبه زهد را پایین‌تر از مرتبه رضا و رضا را برترین منزل کمال به شمار آورده‌اند.
• گرایش به زهد و اعراض از دنیا و اشتغال به اصلاح نفس، در تمام دوره‌های زندگی بشر و در میان همه اقوام و ملل بوده و پیامبران الهی(ع) به ویژه پیامبر اکرم(ص) و نیز اهل بیت ایشان(ع) بهترین الگوی زندگی زاهدانه بودند. برخی از دانشمندان در کتاب‌هایشان به بیان مظاهر گوناگون زهدِ هریک از پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان(ع) پرداخته‌اند؛ مانند شیخ صدوق در کتاب الزهد؛ همچنین از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به ویژه امیرمؤمنان(ع) روایات فراوانی در تشویق به زهد و تبیین ابعاد گوناگون آن وارد شده است.
• دانشمندان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، توجه ویژه‌ای به زهد داشتند و از همان آغاز، آثار بسیاری را در این زمینه به رشته تحریر در آورده‌اند که برخی از آنان کتاب خویش را نیز کتاب الزهد نام نهاده‌اند؛ مانند حسن بن علی بن فضال کوفی، حسین بن سعید اهوازی، احمد بن حنبل، بیهقی و عبدالله بن مبارک. برخی نیز در ضمن فصلی از کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود به بیان این موضوع پرداخته‌اند؛ نظیر قشیری، غزالی، فیض کاشانی و محمد مهدی نراقی؛ همچنین بسیاری از محدثان، بابی از کتاب خویش را به بحث از زهد اختصاص داده‌اند.

حقیقت و مراتب زهد از دیدگاه قرآن، زهد به معنای بی‌بهره بودن از مال و ثروت و امکانات دنیوی نیست و برخلاف تصور برخی، نیازی نیست که زهد حتما با فقر و تهیدستی توأم باشد، بلکه حقیقت زهد آن است که انسان به دنیا به گونه‌ای دلبسته نشود که از یاد خدا و قیامت غافل گردد، چنان‌که سلیمان(ع) با اینکه مال و ثروت فراوانی داشت، به آنها دلبسته نبود و با ردّ هدایای گرانبهای ملکه سبا این معنا را نشان داد: ﴿فَلَمَّا جَاءَ سُلَيْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ﴾ و نیز پیامبر(ص)، فدک و عوالی را به فاطمه (س) بخشید که درآمد سالانه بسیار زیادی داشت، با این حال فاطمه (س) از بزرگ‌ترین زاهدان بود و با کمترین امکانات زندگی می‌کرد، از این‌رو امیرمؤمنان(ع)، برخوردار بودن یا نبودن از دنیا را جزو حقیقت زهد به شمار نیاورده و تمام زهد را خلاصه شده در دو عبارت از قرآن دانسته که انسان بر آنچه از دست داده غمگین و از آنچه خدا به او داده شادمان نشود: ﴿لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ﴾ با این حال برخی لذت بردن از تمتعات دنیا را مانع زهد دانسته‌اند. در تحقق فضیلت زهد، اختیاری بودن و نیت درست نیز شرط است، بنابراین کسی که تارک دنیا باشد ولی این کار وی به جهت دسترسی نداشتن به دنیا یا برای غرضی غیر از خدا و آخرت مانند دستیابی به نام نیک، به دست آوردن دل‌ها یا سنگینی کار و سختی حفظ اموال باشد، زاهد به شمار نمی‌آید. در آیات و روایات، برای جلوگیری از افراط و تفریطی که موجب دور شدن از حقیقت زهد می‌شود، از یک سو گروهی از مردم که با حرص و ولع به دنبال دنیا و زرق و برق‌های جهان ماده می‌روند، به ناپایداری دنیا و بی‌ارزش بودن مال و جاه توجه داده شده‌اند و از سوی دیگر اهمیت کار و کوشش به گروهی که به بهانه زهد از کار و تلاش دست می‌کشند، گوشزد شده و آیات و روایاتی که روزی‌رسان را تنها خدا معرفی کرده، در پی پایان دادن به حرص و دنیادوستی و نیز فعالیت بی‌قید و شرط برای کسب درآمد بیشترند؛ نه اینکه به دنبال از بین بردن نشاط کار و کوشش برای زندگی آبرومندانه و خودکفا باشند، بنابراین حرام شمردن چیزهای پاکیزه‌ای که خدا آنها را حلال کرده از نظر قرآن ممنوع است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ﴾ و زهد برخی از صوفیه با التزام به اموری چون مصرف نکردن گوشت، پوشیدن لباس‌های خشن، شب‌زنده‌داری‌های طولانی و ترک معاشرت با زنان، زهدی منفی است که مورد تأیید اسلام نیست، چنان‌که مسیحیان نیز نوعی رهبانیت ابداع کردند (حدید / ۵۷، ۲۷) که در ابتدا مصداقی از زهد و بی‌اعتنایی به دنیا بود؛ ولی به تدریج به انحراف کشیده شد تا آنجا که ازدواج بر مردان و زنان راهب، حرام و هرگونه حضور در اجتماع نیز نکوهش شد، از این‌رو صومعه‌ها و دیرها را در مکان‌هایی دورافتاده برای عبادت برمی‌گزیدند و در محیطی دور از اجتماع زندگی می‌کردند. (رهبانیت) ستایش ثواب دنیا در کنار ثواب آخرت: ﴿فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ﴾ از دیگر ادله مخالفت قرآن با زیاده‌روی در ترک دنیا و زهدورزی است. برخی با استفاده از آیه ۴۰ سوره نازعات: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى﴾ زهد در دنیا و رغبت به آخرت را تمسک به اطاعت خدا و اجتناب از هواهای نفسانی دانسته‌اند و به باور بعضی، زهد تنها در حرام است، زیرا حلال از جانب خدا بر بندگان مباح شده و نعمتی را که خدا بر بنده‌اش ارزانی داشته و او شکر آن را به جا آورده، امساک و زهد از آن خلاف ادب است؛ اما در برابر، برخی زهد در حرام را واجب و زهد در حلال را فضیلت دانسته‌اند، چنان‌که کافران، به این جهت که در دنیا از امور پاکیزه بهره‌مند شدند و آن را بر بهره‌های بهشتی برگزیدند، در قیامت توبیخ خواهند شد: ﴿وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا...﴾ و از همین‌رو پیامبر اکرم(ص) و امیرمؤمنان(ع) زهد در دنیا را بر بهره‌مندی از آن ترجیح دادند. برای زهد به اعتبارهای گوناگون، درجات متعددی ذکر شده است؛ برای نمونه از دیدگاه اخلاق‌پژوهان زهد به اعتبار نَفس ترک دنیا سه درجه دارد: ۱. ترک دنیا با تلاش و سختی، در حالی که آن را دوست دارد؛ ۲. کوچک شمردن دنیا و ترک آن به آسانی؛ ۳. ترک آن با اشتیاق و به اعتبار آنچه ترک می‌کند ۵ درجه دارد: ۱. ترک محرمات؛ ۲. ترک مشتبهات؛ ۳. ترک حلال مازاد بر نیاز؛ ۴. ترک هرگونه لذت مادی؛ ۵. ترک غیر خدا. به اعتبار هدف نیز سه درجه دارد: ۱. نجات از آتش و دیگر عذاب‌های دوزخ؛ ۲. رسیدن به ثواب و بهشت؛ ۳. رسیدن به خدا و مقام لقاءاللّه. در حدیثی، امام سجاد(ع) زهد را ۱۰ درجه دانسته که برترین درجه آن پایین‌ترین درجه ورع است.

• در قرآن کریم واژه زهد به معنای اصطلاحی به کار نرفته است و از مشتقات این واژه تنها واژه "زاهدین" در آیه ۲۰ سوره یوسف به کار رفته که معنای آن با زهد اخلاقی فاصله دارد و بر پایه آن، برادران یوسف(ع) که از منزلت و جایگاه وی نزد خدا بی‌خبر بودند، او را به قیمتی ناچیز فروختند و نسبت به وی بی‌رغبتی نشان داده، زهد ورزیدند: "وشَرَوهُ بِثَمَنٍ بَخسٍ دَرهِمَ مَعدودَةٍ وکانوا فیهِ مِنَ الزّاهِدین"؛ اما در آیات بسیاری، به مباحث مربوط به زهد مانند تبیین حقیقت زهد و تشویق به آن و بیان عوامل آن پرداخته و از دلبستگی به دنیا و در نتیجه غفلت از خدا و آخرت نهی شده است.

حقیقت و مراتب زهد

• از دیدگاه قرآن، زهد به معنای بی‌بهره بودن از مال و ثروت و امکانات دنیوی نیست و برخلاف تصور برخی، نیازی نیست که زهد حتما با فقر و تهیدستی توأم باشد، بلکه حقیقت زهد آن است که انسان به دنیا به گونه‌ای دلبسته نشود که از یاد خدا و قیامت غافل گردد، چنان‌که سلیمان(ع) با اینکه مال و ثروت فراوانی داشت، به آنها دلبسته نبود و با ردّ هدایای گرانبهای ملکه سبا این معنا را نشان داد: ﴿فَلَمَّا جَاءَ سُلَيْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانِيَ اللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ﴾ و نیز پیامبر(ص)، فدک و عوالی را به فاطمه (س) بخشید که درآمد سالانه بسیار زیادی داشت، با این حال فاطمه (س) از بزرگ‌ترین زاهدان بود و با کمترین امکانات زندگی می‌کرد، از این‌رو امیرمؤمنان(ع)، برخوردار بودن یا نبودن از دنیا را جزو حقیقت زهد به شمار نیاورده و تمام زهد را خلاصه شده در دو عبارت از قرآن دانسته که انسان بر آنچه از دست داده غمگین و از آنچه خدا به او داده شادمان نشود: ﴿لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ﴾ با این حال برخی لذت بردن از تمتعات دنیا را مانع زهد دانسته‌اند.
• در تحقق فضیلت زهد، اختیاری بودن و نیت درست نیز شرط است، بنابراین کسی که تارک دنیا باشد ولی این کار وی به جهت دسترسی نداشتن به دنیا یا برای غرضی غیر از خدا و آخرت مانند دستیابی به نام نیک، به دست آوردن دل‌ها یا سنگینی کار و سختی حفظ اموال باشد، زاهد به شمار نمی‌آید.
• در آیات و روایات، برای جلوگیری از افراط و تفریطی که موجب دور شدن از حقیقت زهد می‌شود، از یک سو گروهی از مردم که با حرص و ولع به دنبال دنیا و زرق و برق‌های جهان ماده می‌روند، به ناپایداری دنیا و بی‌ارزش بودن مال و جاه توجه داده شده‌اند و از سوی دیگر اهمیت کار و کوشش به گروهی که به بهانه زهد از کار و تلاش دست می‌کشند، گوشزد شده و آیات و روایاتی که روزی‌رسان را تنها خدا معرفی کرده، در پی پایان دادن به حرص و دنیادوستی و نیز فعالیت بی‌قید و شرط برای کسب درآمد بیشترند؛ نه اینکه به دنبال از بین بردن نشاط کار و کوشش برای زندگی آبرومندانه و خودکفا باشند، بنابراین حرام شمردن چیزهای پاکیزه‌ای که خدا آنها را حلال کرده از نظر قرآن ممنوع است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ﴾ و زهد برخی از صوفیه با التزام به اموری چون مصرف نکردن گوشت، پوشیدن لباس‌های خشن، شب‌زنده‌داری‌های طولانی و ترک معاشرت با زنان، زهدی منفی است که مورد تأیید اسلام نیست، چنان‌که مسیحیان نیز نوعی رهبانیت ابداع کردند﴿ ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغَاء رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾ که در ابتدا مصداقی از زهد و بی‌اعتنایی به دنیا بود؛ ولی به تدریج به انحراف کشیده شد تا آنجا که ازدواج بر مردان و زنان راهب، حرام و هرگونه حضور در اجتماع نیز نکوهش شد، از این‌رو صومعه‌ها و دیرها را در مکان‌هایی دورافتاده برای عبادت برمی‌گزیدند و در محیطی دور از اجتماع زندگی می‌کردند. (رهبانیت) ستایش ثواب دنیا در کنار ثواب آخرت: ﴿فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَةِ﴾ از دیگر ادله مخالفت قرآن با زیاده‌روی در ترک دنیا و زهدورزی است.
• برخی با استفاده از آیه ۴۰ سوره نازعات: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى﴾ زهد در دنیا و رغبت به آخرت را تمسک به اطاعت خدا و اجتناب از هواهای نفسانی دانسته‌اند و به باور بعضی، زهد تنها در حرام است، زیرا حلال از جانب خدا بر بندگان مباح شده و نعمتی را که خدا بر بنده‌اش ارزانی داشته و او شکر آن را به جا آورده، امساک و زهد از آن خلاف ادب است؛ اما در برابر، برخی زهد در حرام را واجب و زهد در حلال را فضیلت دانسته‌اند، چنان‌که کافران، به این جهت که در دنیا از امور پاکیزه بهره‌مند شدند و آن را بر بهره‌های بهشتی برگزیدند، در قیامت توبیخ خواهند شد: ﴿وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا...﴾ و از همین‌رو پیامبر اکرم(ص) و امیرمؤمنان(ع) زهد در دنیا را بر بهره‌مندی از آن ترجیح دادند.
• برای زهد به اعتبارهای گوناگون، درجات متعددی ذکر شده است؛ برای نمونه از دیدگاه اخلاق‌پژوهان زهد به اعتبار نَفس ترک دنیا سه درجه دارد:

1. ترک دنیا با تلاش و سختی، در حالی که آن را دوست دارد؛
2. کوچک شمردن دنیا و ترک آن به آسانی؛
3. ترک آن با اشتیاق

• و به اعتبار آنچه ترک می‌کند ۵ درجه دارد:

1. ترک محرمات؛
2. ترک مشتبهات؛
3. ترک حلال مازاد بر نیاز؛
4. ترک هرگونه لذت مادی؛
5. ترک غیر خدا.

• به اعتبار هدف نیز سه درجه دارد:

1. نجات از آتش و دیگر عذاب‌های دوزخ؛
2. رسیدن به ثواب و بهشت؛
3. رسیدن به خدا و مقام لقاءاللّه. در حدیثی، امام سجاد(ع) زهد را ۱۰ درجه دانسته که برترین درجه آن پایین‌ترین درجه ورع است.

منابع

• گرامی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۴

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: