اسامة بن زید بن حارثه کلبی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

أسامة بن زید بن حارثة بن شراحیل
محل زندگی	دمشق، مدینه
دین	اسلام
اطلاعات علمی
استادان	أبو رافع قبطی؛ بلال بن رباح حبشی؛ خولة بنت قیس انصاریة؛ دحیة کلبی؛ زید بن حارثة کلبی
شاگردان	أبان بن عثمان اموی؛ أفلح مولی أبی أیوب انصاری؛ إبراهیم بن سعد زهری؛ حسن بصری؛حسن بن أسامة کلبی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اسامة بن زید بن حارثه کلبی در قرآن | اسامة بن زید بن حارثه کلبی در حدیث | اسامة بن زید بن حارثه کلبی در تاریخ اسلامی| اسامة بن زید بن حارثه کلبی در تراجم و رجال

نسب

• أبو حارثة، أبو یزید، أبو محمد، أبو عبدالله، أبو زید أسامة بن زید بن حارثة بن شراحیل بن کعب بن عبد العزی بن یزید بن امرئ القیس بن النعمان بن عامر کلبی، مدنی، شیبانی، مشهور به اسامة بن زید کلبی او از روات حدیث است. از صحابیان معروف است. در دمشق و مدینه زندگی می‌کرد و در مدینه درگذشت.

مقدمه

• اسامة بن زید فرزند حارثه، از تیره بنی‌کلب و صحابی رسول خدا(ص)
• بر اساس آنچه درباره سنّ او هنگام رحلت پیامبر(ص) (۱۸ تا ۲۰ سال) نوشته‌اند، باید در سال‌های سوم تا پنجم بعثت در مکه زاده شده باشد. پدر و مادرش (زید و امّ ایمن) هر دو آزاد شده (موالی) پیامبر(ص) بودند. وی به همراه پدر و مادرش به مدینه هجرت کرد و از کسانی بود که پیامبر(ص) به‌سبب خردسالی‌اش، اجازه شرکت در غزوه‌های بدر و اُحد را به او نداد. ابومحمّد، ابوزید، ابویزید، ابوخارجه، و ابوحارثه کنیه‌های‌اوست.
• این روایت که در ماجرای افک (سال پنجم‌هـ‌ ق)، اسامه طرف مشورت پیامبر قرار گرفته باشد ، با توجّه به سن کم او مورد تردید است. اسامه، در فتح مکّه همراه پیامبر وارد کعبه شد و در غزوه حنین، از معدود کسانی بود که پایدار ماند و پیامبر(ص) را در برابر هجوم دشمنان رها نکرد.
• روایاتی درباره محبّت پیامبر(ص) به اسامه در منابع ذکر شده. که بر اساس بعضی از آنها، پیامبر هدایای بزرگان دیگر اقوام، چون حلّه دحیه کلبی و کسوت ذی یزن را به اسامه هدیه کرده‌اند.
• بزرگ‌ترین حادثه زندگی او، انتصابش به فرمان‌دهی سپاه برای نبرد با رومیان از سوی پیامبر(ص)، در آخرین روزهای زندگی آن حضرت است که موضوع مباحث گوناگون کلامی در میان دانش‌مندان مذاهب اسلامی شده است. جوانی و سابقه بَرده بودن اسامه موجب شد تا این انتصاب از سوی برخی مهاجران و انصار استهزا شود و به رغم تمایل و اصرار پیامبر که فرمود: «جَهِّزُوا جَيْشَ أُسَامَةَ لَعَنَ اللَّهُ الْمُتَخَلِّفَ عَنْ جَيْشِ أُسَامَة»، این سپاه تا هنگام رحلت آن‌حضرت. از جُرْف حرکت نکرد. پاسخ پیامبر(ص) به ایرادهای صحابه، نشان می‌دهد که آنها قبلاً نیز از انتصاب زید پدر اسامه به فرماندهی سپاه در سریّه موته ناخشنود بودند به نظر می‌رسد بَرده‌ بودن زید و پسرش و محرومیت آنان از پشتوانه قبیله‌ای و پای‌گاه اجتماعی از عوامل مخالفت صحابه بوده است.
• با اعلام خبر رحلت پیامبر(ص)، اسامه نیز از جُرف به مدینه بازگشت و بر اساس بیش‌تر روایات، در مراسم غسل پیامبر(ص) شرکت داشت. در دوران ابوبکر، در مقام فرمان‌دهی سپاه اسلام با رومیان جنگید و با پیروزی چشم‌گیر به مدینه بازگشت بنابر بعضی از روایات، در یکی از نبردهای ابوبکر با مرتدّان، جانشین او در مدینه شد. وی در سرکوب مسیلمه کذاب نیز در سپاه خالد‌ بن ولید حضور داشته‌است. پاسخ تند او به ابوبکر پس‌از رحلت پیامبر(ص) که تو خلیفه پیامبر نیستی نیز در برخی روایات آمده است.
• اسامه در خلافت عمر مورد احترام او بود و بنا به روایتی، او را با نام امیر خطاب می‌کرد و سلام می‌گفت. خلیفه سهم او را در تقسیم عطایا، هم‌سان با اصحاب بدر و بیش از پسر خود عبداللّه، قرار داد و چون مورد اعتراض عبدالله قرار گرفت، محبّت‌های رسول‌خدا(ص) با اسامه را یادآور شد. اسامه، در شورش مردم بر ضد عثمان، از سوی خلیفه مأموریت یافت تا وضعیت مردم بصره را بررسی کند. و چون کار شورشیان بالا گرفت و احتمال کشته شدن عثمان قوت یافت، از امیرمؤمنان علی(ع) خواست تا برای برکنار ماندن از هر گونه اتهامی در این‌باره، مدینه را ترک گوید .
• اسامه از کسانی است که از بیعت با امیرمؤمنان‌ علی(ع) سرباز زد و مورد عتاب ایشان قرار گرفت و همین موضوع، موجب شد که وی جزو فرقه‌ای خاص به نام اعتزالیون دانسته شود و مورد نکوهش شدید شیعه قرار گیرد؛ گرچه براساس برخی منابع شیعی، گویا اسامه بعدها از نظر خود بازگشت و حضرت علی(ع) عذر او را در شرکت نکردن در نبرد جمل پذیرفت . هنگامی که سپاه امام عازم پیکار جمل شد، اسامه با یادآوری پیمانی که با پیامبر بسته بود ـ که هرگز گوینده کلمه توحید را نکُشد ـ از همراهی امام پوزش خواست و در مسجد مدینه گواهی داد که بیعت طلحه و زبیر با امیرمؤمنان علی(ع) از روی کراهت بوده است.
• درباره دیگر حوادث زندگی او تا پایان عمرش اطلاعی در دست نیست؛ جز مجادله‌ای که با عمرو بن عثمان در حضور معاویه داشته و امام‌ حسن(ع) و عبداللّه بن‌جعفر او را همراهی کرده‌اند. در موردی دیگر، او سخنان عبداللّه بن‌جعفر، مبنی بر نصّ پیامبر(ص) در امامت امامان اهل بیت(ع) را در برابر معاویه تأیید‌ می‌کند.
• اسامه، از راویان حدیث نبوی بود و روایت استحباب روزه در روزهای دوشنبه و پنج شنبه و روایت « إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْفَاحِشَ الْمُتَفَحِّش‏» از او است. در بعضی منابع رجالی، نام ۲۶ نفر از کسانی‌ که از او روایت کرده‌اند، شمرده شده است. بعضی، شمار احادیث نقل شده از او را ۱۱۸ مورد می‌دانند.
• سرانجام، اسامه در سال ۵۴ یا ۵۸ یا ۵۹ هجری قمری درگذشت و بر اساس برخی روایات شیعی، امام حسین(ع) در کنار بستر او حاضر شده، با پرداخت بدهی‌هایش، در مراسم تکفین وی نیز‌ شرکت‌ کردند.

اسامه در شأن نزول

1. در بازگشت از سریّه غالب‌ بن عبدالله لیثی، یکی از مسلمانان، که بر اساس نقلی اسامة‌ بن زید بوده است؛ شخصی را که کلمه توحید بر زبان جاری ساخته بود، به قتل رساند؛ و به اظهار اسلام او توجهی نکرد سپس آیه‌ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ نازل شد و اسامه مورد سرزنش پیامبر(ص) واقع شد
2. بنا به گزارش برخی مفسران آیه‌ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾ در پی آن نازل شد که دو تن از صحابه اسامه را به بخل‌ورزی متهم و از سلمان نیز بدگویی کردند که با نزول آیه از این کار نهی‌ شدند.

استادان

1. أسلم مشهور به أبو رافع القبطی
2. بلال بن رباح مشهور به بلال بن رباح الحبشی
3. خولة بنت قیس بن قهد بن قیس بن ثعلبة مشهور به خولة بنت قیس الأنصاریة
4. دحیة بن خلیفة بن فروة بن فضالة بن زید مشهور به دحیة الکلبی
5. زید بن حارثة بن شراحیل بن کعب مشهور به زید بن حارثة الکلبی
6. سعد بن مالک بن وهیب بن عبد مناف مشهور به سعد بن أبی وقاص الزهری
7. عبد الله بن رواحة بن ثعلبة بن امرئ القیس مشهور به عبد الله بن رواحة الأنصاری
8. هند بنت حذیفة بن المغیرة بن عبد الله مشهور به أم سلمة زوج النبی

شاگردان

1. أبان بن عثمان بن عفان مشهور به أبان بن عثمان الأموی
2. أفلح مشهور به أفلح مولی أبی أیوب الأنصاری
3. إبراهیم بن سعد بن مالک بن وهیب مشهور به إبراهیم بن سعد الزهری
4. حسن بن یسار مشهور به الحسن البصری
5. حسن بن أسامة بن زید بن حارثة بن شراحیل مشهور به الحسن بن أسامة الکلبی
6. زبرقان بن عبد الله بن عمرو بن أمیة مشهور به الزبرقان بن عمرو الضمری
7. مسور بن مخرمة بن نوفل بن أهیب مشهور به المسور بن مخرمة القرشی
8. جابر بن زید مشهور به جابر بن زید الأزدی
9. جابر بن عبد الله بن عمرو بن حرام بن ثعلب مشهور به جابر بن عبد الله الأنصاری
10. حبیب بن قیس بن دینار مشهور به حبیب بن أبی ثابت الأسدی
11. حرملة مشهور به حرملة الکلبی
12. حصین بن جندب بن عمرو بن الحارث بن وحشی مشهور به الحصین بن جندب المذحجی
13. خارجة بن زید بن ثابت مشهور به خارجة بن زید الأنصاری
14. خلاد بن السائب بن خلاد بن سوید بن ثعلبة مشهور به خلاد بن السائب الأنصاری
15. زهرة بن معبد بن عبد الله بن هشام بن زهرة مشهور به زهرة بن معبد القرشی
16. زیاد بن علاقة بن مالک مشهور به زیاد بن علاقة الثعلبی
17. زید بن ثابت بن الضحاک بن زید بن لوذان مشهور به زید بن ثابت الأنصاری
18. سعد بن مالک بن وهیب بن عبد مناف بن زهرة مشهور به سعد بن أبی وقاص الزهری
19. سعد بن مالک بن سنان بن عبید بن ثعلبة مشهور به أبو سعید الخدری
20. سعید بن کیسان مشهور به سعید بن أبی سعید المقبری
21. سعید بن المسیب بن حزن بن أبی وهب بن عمرو مشهور به سعید بن المسیب القرشی
22. سلمة بن وردان مشهور به سلمة بن وردان اللیثی
23. سلیم بن أسود بن حنظلة مشهور به سلیم بن أسود المحاربی
24. سلیم مشهور به سلیم اللیثی
25. سلیمان بن حبیب مشهور به سلیمان بن حبیب المحاربی
26. سلیمان بن طرخان مشهور به سلیمان بن طرخان التیمی
27. سلیمان بن موسی مشهور به سلیمان بن موسی القرشی
28. شرحبیل بن سعد مشهور به شرحبیل بن سعد الخطمی
29. شقیق بن سلمة مشهور به شقیق بن سلمة الأسدی
30. شمر بن عطیة بن عبد الرحمن مشهور به شمر بن عطیة الأسدی
31. عامر بن أسامة بن عمیر بن عامر بن الأقیشر مشهور به أبو الملیح بن أسامة الهذلی
32. عامر بن سعد بن مالک بن وهیب بن عبد مناف مشهور به عامر بن سعد القرشی
33. عامر بن شراحیل مشهور به عامر الشعبی
34. عباد بن عبد الله بن الزبیر بن العوام مشهور به عباد بن عبد الله القرشی
35. عبد الرحمن بن یسار مشهور به عبد الرحمن بن أبی لیلی الأنصاری
36. عبد الرحمن بن جابر بن عبد الله مشهور به عبد الرحمن بن جابر الأنصاری
37. عبد الرحمن بن صخر مشهور به أبو هریرة الدوسی
38. عبد الرحمن بن مل بن عمرو بن عدی بن وهب مشهور به أبو عثمان النهدی
39. عبد الرحمن بن هرمز مشهور به عبد الرحمن بن هرمز الأعرج
40. عبد الله بن حبیب بن ربیعة مشهور به عبد الله بن حبیب السلمی
41. عبد الله بن عباس بن عبد المطلب بن هاشم مشهور به عبد الله بن العباس القرشی
42. عبد الله بن عبد الرحمن بن عوف بن عبد عوف مشهور به أبو سلمة بن عبد الرحمن الزهری
43. عبد الله بن عمر بن الخطاب بن نفیل مشهور به عبد الله بن عمر العدوی
44. عبد الله بن عمرو بن العاص بن وائل مشهور به عبد الله بن عمرو السهمی
45. عبد الله بن معقل بن مقرن مشهور به عبد الله بن المغفل المزنی
46. عبد الملک بن عمیر بن سوید بن حارثة مشهور به عبد الملک بن عمیر اللخمی
47. عبید الله بن عبد الله بن عتبة بن مسعود مشهور به عبید الله بن عبد الله الهذلی
48. عبیدة بن خلف مشهور به عبیدة بن خلف المحاربی
49. عروة بن الزبیر بن العوام بن خویلد بن أسد مشهور به عروة بن الزبیر الأسدی
50. عطاء بن أسلم مشهور به عطاء بن أبی رباح القرشی
51. عطاء بن یسار مشهور به عطاء بن یسار الهلالی
52. عطاء بن یعقوب مشهور به عطاء بن یعقوب المدنی
53. عکرمة مشهور به عکرمة مولی ابن عباس
54. علی بن حسین بن علی بن أبی طالب مشهور به علی زین العابدین
55. عمر بن أبی سلمة بن عبد الرحمن بن عوف مشهور به عمر بن أبی سلمة القرشی
56. عمر بن الحکم بن ثوبان بن فطیون مشهور به عمر بن الحکم الحجازی
57. عمرو بن عثمان بن عفان بن أبی العاص مشهور به عمرو بن عثمان الأموی
58. عمیر بن عبد الله مشهور به عمیر بن عبد الله الهلالی
59. عیاض بن الضبری مشهور به عیاض بن ضبری الکلبی
60. عیسی بن عبد الرحمن بن أبی لیلی مشهور به عیسی بن عبد الرحمن الأنصاری
61. کریب بن أبی مسلم مشهور به کریب بن أبی مسلم القرشی
62. کلثوم بن علقمة بن ناجیة بن المصطلق مشهور به کلثوم بن المصطلق الخزاعی
63. کیسان بن سعید مشهور به کیسان المقبری
64. مجاهد بن جبر مشهور به مجاهد بن جبر القرشی
65. محمد بن أسامة بن زید بن حارثة بن شراحیل مشهور به محمد بن أسامة الکلبی
66. محمد بن إبراهیم بن الحارث بن خالد بن صخر مشهور به محمد بن إبراهیم القرشی
67. محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب مشهور به محمد الباقر
68. محمد بن مسلم بن عبید الله بن عبد الله مشهور به محمد بن شهاب الزهری
69. مولی قدامة بن مظعون مشهور به مولی قدامة بن مظعون
70. مولی أسامة بن زید مشهور به مولی لأسامة بن زید
71. نافع مشهور به نافع مولی ابن عمر
72. یحیی بن عبد الرحمن بن حاطب بن أبی بلتعة مشهور به یحیی بن عبد الرحمن اللخمی
73. أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک بن مشهور به أحمد بن جعفر القطیعی
74. أسامة بن محمد بن أسامة بن زید بن حارثة مشهور به أسامة بن محمد الکلبی
75. زهرة مشهور به زهرة
76. سلمة بن السائب مشهور به سلمة بن السائب الکلبی
77. عمرو بن الزبیر مشهور به عمرو بن الزبیر الصراف
78. عیاض بن صبری مشهور به عیاض بن صبری الکلبی
79. عیسی بن موسی بن محمد بن إیاس بن بکیر مشهور به موسی بن عیسی اللیثی
80. محمد بن أفلح مشهور به محمد بن أفلح الأنصاری
81. محمد بن أفلح مشهور به محمد بن أفلح
82. محمد بن بسطام مشهور به محمد بن بسطام الحنظلی
83. ریطة مشهور به ریطة مولاة أسامة بن زید

جستارهای وابسته

منابع

1. باغستانی کوزه‌گر، محمد، اسامة بن زید، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱

پانویس

پیوند به بیرون

• موسوعة الحدیث