اطعام در معارف و سیره حسینی
مقدمه
تهیه خوراکی‌های مختلف و توزیع رایگان بین مردم با انگیزه مذهبی
از جمله رسوم رایج در بین شیعیان، اطعام افراد به صورت رایگان در مناسبت‌های مهم مذهبی اعم از جشن‌ها و عزاداری‌ها است. این اطعام به دو شکل انجام می‌شود: شکل اول، توزیع یکی از وعده‌های غذایی صبحانه، ناهار و شام است که در ایران به آن «سفره احسان» یا «خرج» گفته می‌شود و معمولاً در محل‌های برگزاری مراسم مذهبی (مساجد، حسینیه‌ها، منازل شخصی و...) در قبل، حین یا بعد از پایان مراسم یا با مراجعه به در منازل افراد (معمولاً همسایگان و آشنایان) انجام می‌شود. شکل دوم، توزیع یک نوشیدنی یا خوراکی جزئی معمولاً در معابر عمومی و پرتردد است که به صورت سیار یا در قالب راه‌اندازی غرفه‌هایی موقت در مسیر انجام می‌شود. این غرفه‌ها در کشورها و مناطق مختلف، نام‌های متفاوتی دارند. در ایران به آنها معمولاً «ایستگاه صلواتی» گفته می‌شود. اطعام غالباً در قالب سنت دینی «نذر» صورت می‌گیرد؛ گرچه معمولاً الزامات فقهی نذر از جمله خواندن صیغه نذر مراعات نمی‌شود و اطعام کننده به صرف بیان نیت و انگیزه خود در رابطه درونی خود با خدا یا شخصیت‌های مقدس اکتفا می‌کند.
در آموزه‌های دینی، بر اطعام فقیران و مستمندان تأکیدات فراوانی شده است. از جمله در آیاتی از قرآن به فضیلت اطعام نیازمندان اشاره شده است[۱]. به عنوان مثال در آیات ۸ و ۹ سوره دهر در بیان صفات«ابرار» آمده است: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾[۲]. در منابع حدیثی و تاریخی هم نمونه‌های بسیاری از اطعام نیازمندان توسط پیامبر اکرم(ص) وامامان شیعه(ع) ذکر شده است. اما اینکه از چه زمانی و چگونه دامنه اطعام شوندگان از گروه‌های نیازمند به عموم مردم توسعه یافته است، دقیقاً مشخص نیست. گرچه مشهور است که پس از شهادت حمزه - عموی پیامبر(ص) در جنگ احد، پیامبر(ص) ضمن تسلای بازماندگان وی، از دیگران خواستند برای مدت سه روز تأمین غذای روزانه بازماندگان را برعهده بگیرند و با این کار، باری از دوش آنان در شرایط مصیب‌زدگی بردارند. شاید بتوان ریشه رسم اطعام در مراسم مذهبی را هم همین آسوده خاطر ساختن عزاداران برای شرکت در آیین‌های عزاداری بدون دغدغه تهیه غذا دانست. در هر حال این باور که اطعام دیگران، مصداقی از عمل مذهبی و مستوجب ثواب است، در طول تاریخ در بین شیعیان شکل گرفته و تثبیت شده است. به گونه‌ای که امروز با فهرست متنوعی از خوراکی‌ها مواجه‌ایم که در مناسبت‌های مذهبی مهم تهیه شده و به طور رایگان توزیع می‌شوند.
مهم‌ترین مناسبت‌هایی که در آنها اطعام صورت می‌گیرد، در عزاداری‌های دهه محرم به خصوص تاسوعا و عاشورا، اربعین، ۲۸ صفر و شب‌های قدر (۱۹، ۲۱ و ۲۳ رمضان) و در شادمانی‌های نیمه شعبان و اعیاد قربان و غدیر است. مکان‌های اطعام هم بسته به نوع و مناسبت آن متفاوت است؛ از معابر و اماکن عمومی تا منازل شخصی.
به تأمین کننده هزینه اطعام و متولی آن، «بانی» می‌گویند. بانی ممکن است حقیقی (یک نفر یا گروهی از افراد مانند اعضای یک خانواده، اهالی یک محله، اعضای یک هیئت یا مسجد) یا حقوقی (یک سازمان دولتی و غیردولتی) باشد. بر اساس گزاره اخلاقی پنهان داشتن کارهای خیر، نام بانی معمولاً اعلام نمی‌شود. گرچه در اطعام‌های خانگی و شخصی، هویت بانی برای اطعام شوندگان مشخص است. در بسیاری موارد، اطعام به صورتی کمابیش ثابت و در مناسبتی مشخص به رویه سالانه بانی تبدیل شده و مانند سنتی خانوادگی استمرار می‌یابد. برخی بانیان، برای تضمین استمرار اطعام خود از سنت وقف بهره می‌گیرند. لااقل از دوره صفوی به بعد، از عواید متعدد وقف که در وقف نامه‌ها ذکر شده است، «تأمین مخارج اطعام» در عزاداری‌ها با اعیاد بوده است. در اطعام، انگیزه‌های مختلفی وجود دارد؛ از جمله کسب ثواب، ابراز محبت و ارادت به شخصیت‌های دینی، طلب آمرزش درگذشتگان، ادای نذر، طلب حاجات و برآورده شدن آرزوها و خواسته‌ها و طلب استجابت دعا. به موازات این انگیزه‌های ممدوح، در مواردی برخی انگیزه‌های مذموم نظیر خودنمایی، کسب شهرت و اعتبار، ریاکاری و تظاهر و کسب منافع سیاسی و اقتصادی هم در اطعام‌ها دخالت دارد. همچنانکه سفره‌های بزرگ اطعام گستردن در گذشته از اسباب رقابت برخی حاکمان و امرا و متمولان بوده است.
آماده‌سازی و تهیه غذای نذری، بسته به باورها و رسوم محلی و نیز در تناسب با نوع غذا، نوع نذر و مناسبت اطعام در هر کشور و هر منطقه دارای تشریفات و آداب خاصی است. تکرار اذکار مختلف به ویژه صلوات و خواندن دعا و طلب حاجات ازجمله رایج‌ترین این آداب است. نوعاً آماده‌سازی غذای اطعام به صورت گروهی و براساس همکاری مبتنی بر تقسیم کاری مشخص انجام می‌شود. عامه شیعیان هرگونه مشارکت ولو جزئی در این آماده‌سازی را امری ارزشمند و دارای ثواب می‌دانند. همچنین در باور ایشان، غذایی که در قالب اطعام تهیه و توزیع می‌شود، «متبرک» است و خواصی از جمله برای شفای بیماران دارد. به همین جهت حتی دینداران دارای تمکن مالی هم در ایام عزاداری، برای دریافت غذای تبرکی تکاپو دارند. اعتقاد به تبرک این غذاها سبب شده است که در مصرف آنها کمتر اسراف رخ دهد. باور به فضیلت اطعام در ایام عزاداری حتی بین برخی از اقلیت‌های دینی ساکن مناطق شیعی نیز وجود دارد. از جمله می‌توان به قربانی کردن و اطعام ارامنه تهران و اصفهان در روز عاشورا اشاره کرد. مشهورترین و رایج‌ترین خوراکی‌هایی که در اطعام رایج است را در چند دسته می‌توان گنجاند:
- آش‌ها: از آش‌های عمومی‌تر و رایج‌تر نظیر «شله قلمکار» و «آش رشته» تا برخی آش‌های خاص که آداب و مناسبت مخصوص خودشان را دارند؛ مانند «آش اَبودَردا» و «آش اُماج کُماج».
- دسرها: بیش از همه شله زرد و در رتبه‌های بعد: گونه‌های مختلف حلوا، سمنو، کاچی و شیربرنج و...
- نان‌ها: نان خشکه، روغنی، قندی، کُماج و.... در مواردی و معمولاً به عنوان صبحانه همراه نان، پنیر، سبزی، خرما و... هم داده می‌شود.
- غذاها: مانند چلوخورشت قیمه (که شاید بتوان آن را رایج‌ترین غذا در عزاداری‌های مذهبی دانست)، انواع آبگوشت، انواع حلیم، کله پاچه، چلوخورشت قورمه سبزی، چلوخورشت فسنجان، عدس پلو، رشته پلو و...
- نوشیدنی‌ها: چای (به عنوان رایج‌ترین نوشیدنی در اطعام‌ها)، شیر، شیرکاکائو، شربت آبلیمو، شربت بیدمشک، قهوه، شربت پرتقال و...
- دخانیات: سیگار و قلیان
- شیرینی‌جات: انواع کیک، شیرینی و شکلات (بیشتر در مناسبت‌های شادمانی)
- میوه‌ها: پرتقال، خرما، خیار و دیگر میوه‌های فصل (بیشتر در مناسبت‌های شادمانی)
- گوشت: تکه‌های گوشت خام گوسفند، گاو و شتر که اغلب در قالب سنت «قربانی» تهیه شده‌اند.
- دیگر خوراکی‌های متفرقه و محلی: به عنوان مثال «قیمه نجفی» در عراق یا «عاشوری» که در روزهای تاسوعا، عاشورا و اربعین در کرمان پخته و توزیع می‌شود یا «غلور» که مخصوص ۲۸ صفر در زابل است یا «صفر آشی» که در زنجان غذای مرسوم اطعام در ماه صفر است.
انتخاب اینکه در چه مناسبتی، چه خوراکی‌ای و با چه کیفیتی و چه تشریفاتی تهیه شده و چگونه توزیع شود، به نیت بانی و نیز باورها و آداب و رسوم هر منطقه جغرافیایی - فرهنگی بستگی دارد. بعضی از اطعام‌ها هم در نسبت مستقیم با آیین‌های عزاداری و شرایط برگزاری آنها است. به عنوان مثال می‌توان به اطعام قمه‌زنان با غذایی مخصوص و با انواع شیرینی‌جات برای جلوگیری از سقوط فشار خون آنها به علت خونریزی و نیز شربت خاصی که در برخی مناطق پای علم و علامت توزیع می‌شود، اشاره کرد. همچنین در آیین پیاده‌روی اربعین در عراق، اطعام به طور گسترده و مستمر در طول چند روز، نقشی بسیار مهم و برجسته دارد.
نوع اطعام تابع تقویم مشخصی است. به عنوان مثال در بسیاری از مناطق ایران، اطعام مخصوص روز ۲۸ صفر شله زرد، و اطعام مخصوص شب ۱۹ رمضان در برخی مناطق کله پاچه است. همچنین چلوخورشت قیمه در دهه محرم رواج بسیاری دارد. در مناطق مختلفی از استان اصفهان از جمله آران و بیدگل در شب تاسوعا نان مخصوصی به نام «نان عباس علی» و در بروجرد در شب عاشورا نانی به نام «گرده عباسی» و در بروجن در چهارشنبه آخر ماه صفرنانی محلی به نام «کفتی شیرین» پخت می‌شود. در روز اربعین، در سیه‌چشمه ماکو حلوایی به نام «اگیرنک» و در سبزوار«سَمباسه» پخته می‌شود. در شب هفتم محرم در همدان «آش هَریسه» و در روز عاشورا در میبد یزد«آش حسین» و در دستجرد قم «آش قنبید و بلغور» و در شبستر «آش هویج»، همچنین در روزهای پایانی ماه صفر، در لارستان «آش نجرا»، در سیرجان «آش امام بیمار»، در بیرجند«آش قلور» پخته و توزیع می‌شود. لوبیا پلو و باقلاپلو در شب عاشورا در کازرون، آبگوشت در گنبدکاووس در شب‌های دهه محرم، «لال پلو» در روز سوم امام حسین(ع) در روستای گل‌سفید لنگرود، نان و کباب و «حلوای قاب» در بهبهان در دهه محرم، چای دارچین و گندم برشته در بندر ماهشهر در شب عاشورا و حلوا در مراسم «قنبرعلی» روزهای هفتم و هشتم محرم در شوشتر از دیگر نمونه‌های متنوع اطعام در مناطق مختلف ایران است. دسته‌ای از اطعام‌ها هم منحصراً به سفره‌ها مربوط شده و در محل برگزاری آیین‌های سفره توزیع می‌شوند. به عنوان مثال «دیگچه حضرت زهرا» مخصوص سفره چهارشنبه آخر صفر، «آش عباس علی» مخصوص سفره ابوالفضل و «آش بی‌بی سه‌شنبه» مخصوص سفره‌ای به همین نام است.
تحولات فرهنگی اجتماعی و تغییرات در سبک‌های زندگی بر نوع و گستره اطعام‌ها تأثیرگذار بوده است. همچنانکه به عنوان مثال در گذشته توزیع دخانیات در مجالس روضه خوانی متداول بود ولی امروز بسیار نادر شده است. در مقابل، در سال‌های اخیر برخی غذاهای جدید نظیر انواع فست فود به فهرست خوراکی‌های مورد استفاده در اطعام‌ها افزوده شده است که پیشتر سابقه نداشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برخی سازمان‌های رسمی و دولتی (از جمله وزارت بازرگانی) با شعار حمایت و تقویت آیین‌های عزاداری، به توزیع یارانه‌ای یا رایگان و بر اساس سهمیه اقلام خوراکی موردنیاز برای اطعام (نظیر برنج و روغن) بین هیئت‌های مذهبی اقدام کرده‌اند.[۳]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ مانند: ﴿وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ﴾ «و کسی را بر خوراک دادن به یتیمان برنمی‌انگیخت» سوره حاقه، آیه ۳۴ و سوره ماعون، آیه ۳؛ ﴿وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ﴾ «و بر خوراک دادن به بینوا، یکدیگر را برنمی‌انگیزید» سوره فجر، آیه ۱۸.
- ↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند * (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۸-۹.
- ↑ مظاهری، محسن حسام، مقاله «اطعام»، فرهنگ سوگ شیعی، ص ۵۵.