علم حصولی
علم حصولی دارای دو معناست: ۱. علم حصولی در اصطلاح فلسفه و منطق دانشی است که از طریق صورت‌های ذهنی حاصل شده و از راه ابزارهای حسی به دست می‌آید، در مقابل علم حضوری؛ ۲. علم حصولی در اصطلاح دانشمندان کلام و امام‌شناسی: به معنای "علم ارادی" که در این صورت مراد از علم حضوری، "علم فعلی" است؛ مراد در اینجا معنای اول است. در اینکه آیا علوم معصومین(ع) حضوری است یا حصولی؟ گفته شده، امام هم مانند همۀ انسان‌های دیگر علومی دارد که از طریق به‌کارگیری حواس ظاهری به دست می‌آید، منتها برخی از راه‌های کسب علوم امامان(ع) حضوری و برخی حصولی هستند مانند: نزول بی‌واسطۀ وحی بر قلب؛ دریافت علوم از فرشتگان؛ نزول وحی در خواب و بهره‌گیری از حواس.
مقدمه
ممکن است مراد از علم حصولی معصوم یکی از موارد زیر باشد:
- علم حصولی در اصطلاح فلسفه و منطق و معرفت‌شناسی: به دانشی گفته می‌شود که از طریق صورت‌های ذهنی حاصل می‌شود. این علم، اکتسابی است و از راه ابزارهای حسی؛ مانند: چشم و گوش و دیگر حواس ادراکی به دست می‌آید. در مقابل، در علم حضوری که ابزار آن قلب یا روح انسان است، خود معلوم نزد عالِم (روح) حاضر می‌شود. این اصطلاح هماهنگ با اصطلاحات منطق و فلسفه و شناخت‌شناسی است.
- علم حصولی در اصطلاح برخی دانشمندان کلام و امام‌شناسی: به معنای "علم ارادی" است. کسانی که اینگونه تعبیراتی آورده‌اند هنگام سخن از "علم حضوری"، مراد آنان در اغلب، «علم فعلی» است: "مراد از علم حضوری او (امام) آشکار شدن معلومات نزد او به طور بالفعل است، در مقابل علم شأنی، بالقوه و به هنگام اراده که از آن این گونه تعبیر می‌شود: "اگر بخواهد که بداند، می‌داند"[۱].[۲].
آنچه مورد بحث در این مدخل است، علم حصولی از دیدگاه فلسفه و منطق است.
معناشناسی
علم حصولی به دانشی می‌گویند که از طریق صورت‌های ذهنی حاصل می‌شود. این علم، اکتسابی بوده و از راه ابزارهای حسی، مانند چشم و گوش و دیگر حواس ادراکی به دست می‌آید. در مقابل، در علم حضوری که ابزار آن قلب یا روح انسان است، خود معلوم نزد عالِم حاضر می‌شود[۳]. این اصطلاح، در آیات و روایات وجود ندارد لذا تطبیق آن بر علوم امامان(ع)، نوعی استنباط است[۴].
حصولی یا حضوری بودن علم معصوم
آیا علوم معصومین(ع) حضوری است یا حصولی؟ در پاسخ باید گفت، امام هم مانند همۀ انسان‌های دیگر علومی دارد که از طریق به‌کارگیری حواس ظاهری به دست می‌آید[۵]، منتها راه‌های کسب علوم امامان(ع) را می‌توان در چند طریق بیان کرد که برخی از آنها حضوری و برخی حصولی هستند:
- نزول بی‌واسطۀ وحی بر قلب: مانند مواردی که حقایق، بدون واسطۀ حضرت جبرئیل بر قلب پیامبر(ص) نازل می‌شد[۶].الهام و القای روح القدس را نیز می‌توان از این قسم دانست.
- دریافت علوم از فرشتگان: مانند نزول جبرئیل بر پیامبر(ص) و آوردن آیات قرآن[۷].
- نزول وحی در خواب: مانند ابلاغ ماموریت ذبح حضرت اسماعیل به حضرت ابراهیم(ع)[۸].
- بهره‌گیری از حواس و....
راه اول جزء علوم حضوری محسوب می‌شود؛ زیرا این علوم بدون هر واسطه‌ای، از جانب خدا بر قلب پیامبر نازل می‌شود؛ ارتباط با فرشتگان نیز دو گونه است: گاهی ارتباط با حقیقت ملکوتی آنان است که در این صورت، علوم دریافتی حضوری خواهد بود[۹] و گاهی ارتباط با فرشته، همراه با تجسد مادی اوست، در این صورت، دانش حاصل از این ارتباط، حصولی خواهد بود؛ مانند ظهور مادی فرشتگانی که مأمور هلاکت قوم لوط بودند[۱۰]. در سایر طرق که به صورت شنیدن و دیدن هست اگر دیدن و شنیدن، حسی و مادی باشد، دانش به دست آمده از آن، حصولی خواهد بود، اما اگر حقیقت این نوع دیدارها و گفت و گو‌ها، شهودی و غیرحسی باشد، دانش به دست آمده از آنها حضوری خواهد بود. اطمینان به اینکه آیا کسب علم از راه حسی بوده است یا شهودی، نیاز به قراین دارد؛ لذا علوم باواسطه، ممکن است به شکل حصولی یا حضوری باشند[۱۱].
نتیجه گیری
بنابراین علوم به دست آمده برای برگزیدگان خداوند، با توجه به روش‌های مختلف آن، در حضوری یا حصولی بودن متفاوت بوده، برخی حصولی و برخی حضوری اند[۱۲].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
منابع
هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
صدیقی، کاظم، سیمای عرشیان در کلام ابن الرضا
مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن- میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث
موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی
باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی
شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا
پانویس
- ↑ سید عبدالحسین لاری، المعارف السلمانیة، ص۲۰.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص۱۴۶.
- ↑ مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، ج ۱، ص۱۵۳ و ۱۷۱ و ج ۲، ص۳۳۰.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص۱۴۶؛ صدیقی، کاظم، سیمای عرشیان در کلام ابن الرضا، ص۱۵۸؛ مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۰؛ موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص۲۰؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص۲۶.
- ↑ ر.ک. باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص۵ و ۶
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۱۸، ص۲۶۰
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ ۹۷
- ↑ سورۀ صافات، آیۀ ۱۰۲
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ ۹۷.
- ↑ سورۀ هود، آیات ۶۹ و ۸۱.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص۱۴۶.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص۱۴۶؛ شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص۹.