دعای عرفه
 |
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عرفه است. دعای عرفه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دعای عرفه در حدیث - پرسش مرتبط نداردمصدرشناسی دعای عرفه
این دعا، در کتاب‌های روایی و دعایی که پیش از قرن هفتم نوشته شده و به دست ما رسیده است، دیده نمی‌شود. مصادر این دعا عبارت‌اند از:
إقبال الأعمال
در حال حاضر، مصدر اصلی این دعا، کتاب «إقبال الأعمال»[۱] تألیف سید علی بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق) است. ایشان در این کتاب، فصلی را به بیان ادعیه‌ای که مستحب است در روز عرفه خوانده شود، اختصاص داده و در آن، دعاهایی را نقل کرده و پس از آن می‌نویسد: و از جمله دعاهای باشرافت در روز عرفه، دعای مولای ما حسین بن علی (درود خدا بر او باد) است: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست.»...[۲]. سپس بدون آنکه در ابتدا یا وسط یا آخر دعا اشاره‌ای به سند و منبع دعا و راویان آن و جملات توضیحی آنان داشته باشد، دعا را ادامه داده است و در انتهای آن، به اندازه چند صفحه، دعایی با مضامین بلند و عالی نقل می‌کند که با این جمله آغاز می‌شود: «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ فِي غِنَايَ فَكَيْفَ لَا أَكُونُ فَقِيراً فِي فَقْرِي»[۳]. و با این جملات به پایان می‌رسد: «كَيْفَ تَخْفَى وَ أَنْتَ الظَّاهِرُ أَمْ كَيْفَ تَغِيبُ وَ أَنْتَ الرَّقِيبُ الْحَاضِرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ»[۴].[۵]
مصباح الزائر
مصدر بعدی این دعا، کتاب دیگر سید بن طاووس با عنوان «مصباح الزائر» است؛ اما در نسخ خطی موجود و چاپ کنونی آنکه توسط «مؤسسۀ آل البیت(ع)» منتشر شده، این دعا ذکر نشده است. علامه مجلسی می‌نویسد: کفعمی در حاشیة «البلد الأمین» که ذکر شده بر اول این دعا گفته: و ذکر کرده سید باحسب و نسب رضی الدین علی بن طاووس در کتاب «مصباح الزائر» و گفت: روایت کرده بشر و بشیر اسدی این که حسین بن علی بن ابی طالب(ع) بعد از ظهر عرفه آن روز با حالت ذلت و خشوع از خیمه‌اش خارج شد و شروع به حرکت آرام آرام نمود تا این که جماعتی از اهل بیت و اولاد و موالیانش در طرف چپ کوه رو به قبله توقف کردند، آنگاه دستان خود را به طرف صورت خود همانند درخواست کردن مسکین بالا برد، سپس می‌گفت: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست.»...[۶].
علامه مجلسی در ادامه می‌نویسد: صبا (مصباح الزائر)، فی بحث زیارة یوم عرفة روی بشر و بشیر الأسدیان و ساق علی نحو ما نقلناه عن حاشیة «البلد الأمین»، ثم أورد هذا الدعاء علی نحو ما فی «البلد الأمین»[۷]. «مصباح الزائر» در بحث زیارت روز عرفه: بشر و بشیر اسدی روایت کرده‌اند؛ و ادامه داده بر همان نحوی که ما در حاشیه «بلد الأمین» نقل کرده‌ایم. آنگاه این دعا را به همان نحوی که در «البلد الأمین» آمده آورده است.
محدث نوری می‌نویسد: و در «مصباح الزائر» از بشر و بشیر در خبر پیشین آمده که گفتند: سپس حضرت(ع) چنین دعا کرده و گفت: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست». تا اینکه گفتند: سپس حضرت(ع) در درخواست خود پافشاری کرده و در دعا کوشش نمود در حالی که از چشمانش اشک می‌ریخت، سپس فرمود: «بار خدایا آن‌چنان کن مرا که از تو خشیت داشته باشم». تا اینکه گفتند: سپس حضرت(ع) صدای خود را بالا برده و چشمانش را به طرف آسمان کشید در حالی که همانند دو ظرف که از آن آب می‌ریزد، می‌گریست و حضرت(ع) با صدای بلند گفت: ای شنواترین شنوندگان تا آخر دعا که «عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ يَا رَبِّ يَا رَبِّ» باشد.[۸].[۹]
البلد الأمین
تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی (۸۴۰-۹۰۵ق) این دعا را در کتاب «البلد الأمین»[۱۰] نقل کرده که با نقل سید بن طاووس در کتاب «مصباح الزائر» تفاوت اندکی دارد. محدث نوری در ادامه عبارت قبل می‌نویسد: و روایت کرده مثل آن را شیخ ابراهیم کفعمی در «البلد الأمین» با این زیادتی که بشر و بشیر گفتند: بعد از این دعا برای او تلاشی نبود مگر گفته اش: «رَبِّ يَا رَبِّ»؛ و مشغول شدند حاضرانی که در اطراف او بوده و آن محضر را درک کرده بودند از دعا کردن برای خود و روی آوردن به شنیدن از حضرت و آمین گفتن بر دعای او و بر آن نسبت به خود اکتفا نمودند. آنگاه صدای آنان با حضرت به دعا بلند شده و خورشید غروب کرده و حضرت(ع) کوچ نموده و مردم نیز با او حرکت کردند.[۱۱].
آغاز دعا در کتاب «البلد الأمین» کفعمی مانند کتاب «اقبال»، بدون ذکر منبع دعا و نام راویان است. وی در اعمال روز عرفه می‌نویسد: «ثُمَّ ادْعُ بِدُعَاءِ الْحُسَيْنِ(ع) وَ هُوَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ...»[۱۲]. آنگاه بخوان دعای حسین(ع) را که عبارت است از: «ستایش مخصوص خداوندی است که دفع کننده‌ای بر قضای او نیست.»...[۱۳]
زاد المعاد و بحار الأنوار
پس از کفعمی علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) در کتاب «زاد المعاد»[۱۴] دعای عرفه را مانند کفعمی نقل می‌کند و در «بحار الأنوار»[۱۵] پس از نقل آن از کتاب «إقبال الأعمال»، بیانی دارد که در ادامه خواهد آمد.
مفاتیح الجنان
شیخ عباس قمی (۱۲۹۴- ۱۳۵۹ق) در کتاب «مفاتیح الجنان»[۱۶] این دعا را از کفعمی و بخش پایانی دعا را به عنوان اضافه‌ای از کتاب اقبال سید بن طاووس نقل کرده است.[۱۷]
اشکال در سند اصل دعای عرفه
حامد خانی در مقاله خود تحت عنوان «دفاع از اصالت ادعیه اهل بیت(ع)» می‌نویسد: ابهام دیگر بدان بازمی‌گردد که ابن طاووس هرگز واسطه‌های خود را تا ناقلان نخستین دعا بازگو نکرده است. بی‌تردید ابن طاووس خود از برجسته‌ترین محدثان شیعی و به ویژه‌ای بزرگ‌ترین و شناخته‌ترین عالمان در عرصه ادبیات دعایی جهان اسلام است. با این حال، این بدان معنا نیست که منابعی که وی بدان‌ها دسترسی داشته است لزوماً صحیح‌ترین و بی‌اشکال‌ترین منقولات را در خود جای داده‌اند همچنان که هیچ بعید نیست- آن‌سان که مجلسی محتمل می‌داند-گاه و بی‌گاه نسخه‌های بازمانده از آثار خود ابن طاووس نیز در گذر زمان دچار تحریف و تصحیف و هر چه از این دست شده باشند. از یک سو کهن‌ترین منبع حاوی اثر خود متأخر است و از دیگر سو معلوم نیست که این دوره متن از دست چه کسان گذشته چگونه به ابن طاووس رسیده و در این سیر تاریخی احیاناً چه تکاملات یا تحولاتی را پشت سر نهاده است. برای دفاع از اصالت دعای عرفه باید روشی یافت که نشان دهد گرچه این دعا تنها در نقلی متأخر به دست ما رسیده هرگز خود متنی بر ساخته دوران‌های متأخر نیست بلکه شواهد مختلف انتساب آن به دوران حیات اهل بیت(ع) را تأیید می‌کند.
افزون بر این شناخت ما درباره کهن‌ترین شنوندگان و یا کاتبان دعا نیز بسیار محدود و در حد دو نام است: بشر و بشیر. علمای رجال اطلاعات ناچیزی درباره آنها ارائه می‌کنند گویی این دو راوی تنها سخنانی معدود را از امام(ع) شنیده و از آن پس هیچ رابطه‌ای با ایشان و هیچ کس دیگر برای استماع حدیث برقرار نکرده‌اند. شاید گاه چنین موردی پیش آید اما رویداد آن امری غریب و محتاج تأمل است به جز این دو راوی که تنها اسمشان را یافته‌ایم درباره دیگر ناقلان دعای عرفه در دوران پیش از ابن طاووس نیز هیچ نمی‌دانیم[۱۸].[۱۹]
نقد
اولاً: شأن سید بن طاووس اجل از آن است که نسبت تساهل در نقل حدیث و دعا به او داده شود. ثانیاً: کجا علامه مجلسی به آثار سید بن طاووس نسبت تحریف و تصحیف داده است؟ ثالثاً: چگونه ایشان بشر و بشیر را مجهول معرفی کرده، در حالی که خودش به تفصیل درباره او سخن به میان آورده است. رابعاً: از راه‌هایی که با آن می‌توان به سند یک روایت مرسل دست یافت، بررسی اسنادی است که راوی یا ناقل با آن، روایات را نقل کرده است. از آنجا که سید بن طاووس در کتاب «اقبال» مطالب زیادی از کتاب عمل ذی الحجه تألیف ابوعلی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد آشناس نقل می‌کند و بسیاری از دعاها نیز از او نقل شده و وی را یکی از راویان صحیفه سجادیه شمرده‌اند؛ بعید نیست که دعای عرفه را نیز او روایت کرده و سید بن طاووس، این دعا را از کتاب «عمل ذی الحجه» گرفته باشد.
سید بن طاووس ضمن بحث فضیلت دهه ذی‌حجه می‌نویسد: این را در نسخه‌ای کهن از کتاب «عمل ذی الحجه» به خط نویسنده آن «ابوعلی حسن بن محمد بن اسماعیل بن محمد آشناس بزاز»- که یکی از دانشمندان و نویسندگان امامیه است و تاریخ نگارش آن سال ۴۳۷ است. به اسنادش از رسول خدا(ص) یافته‌ایم که فرمود:...[۲۰].
اگر این فرضیه ثابت شود که سید بن طاووس دعای عرفه را از کتاب «عمل ذی الحجه» نقل کرده، شهادت او به این که کتاب به خط مؤلف نزد من است، سبب اعتبار آن شده و ما را از بررسی طریق سید به این کتاب بی‌نیاز می‌کند؛ زیرا با آن ورع و تقوایی که از سید بن طاووس سراغ داریم امکان ندارد تا قرائن و شواهدی قطع‌آور در دستش نباشد و چنین شهادتی بدهد. به نظر می‌رسد خط حسن بن اشناس، معروف و شناخته شده بوده، به دلیل اینکه ابن ادریس حلی نیز درباره اسماعیل بن ابی زیاد سکونی می‌نویسد:... و او (سکونی) کتابی دارد که در زمره اصول [[[حدیثی]]] به حساب می‌آید و آن کتاب را که به خط خودم از روی خط ابن اشناس بزاز که بر شیخ ما ابوجعفر (طوسی) قرائت شده، نوشته‌ام نزد من است... [۲۱].
حسن بن اشناس از استادان شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰) و از شاگردان شیخ مفید (متوفای ۴۱۳) است. شیخ حر عاملی درباره او می‌نویسد: او مرد عالم و فاضلی بود، سید علی بن طاووس او را در برخی از تألیفاتش توثیق کرده است.[۲۲].
و نیز خطیب بغدادی تاریخ تولد او را ۳۵۹ و تاریخ وفاتش را ۴۳۹ ق. ثبت کرده و می‌گوید: برای وی مجلس (درسی) در خانه‌اش در کرخ بود که شیعیان در آن حاضر می‌شدند...[۲۳].
از بیان خطیب بغدادی استفاده می‌شود که حسن بن اشناس از دانشمندان معروف زمان خود بوده که منزلش محل درس بوده و دانشمندان شیعی در آنجا از او کسب علم می‌کرده‌اند.[۲۴]
علت نبود دعای عرفه در برخی از نسخه‌ها
به نظر می‌رسد نسخه‌هایی از «اقبال» که در آنها اصل دعای عرفه و ذیل آن نیامده در اصل کتاب «مضمار السباق» بوده که در اعمال ماه رمضان و فطر است و هنگامی که به طور جدا نشر یافته به طور اشتباه نام «اقبال» بر آن نهاده شده است. و نیز کتاب «اقبال» در خصوص اعمال ماه محرم تا جمادی الآخر نیز به طور جداگانه چاپ شده و لذا بدون دعای عرفه و ذیل آن است، همان‌گونه که در نسخه شماره ۶۳ کتابخانه مدرسه جعفریه زهان، تاریخ کتابت سده ۱۱ یا ۱۲ که به صورت ترجمه «اقبال» بوده، این گونه است[۲۵]. همچنین نسخه شماره ۱۴۷ کتابخانه ملک، تاریخ کتابت ۱۱۱۵ ه که در آن اعمال سه ماه رجب، شعبان و رمضان آمده؛ لذا حاوی دعای عرفه نیست[۲۶].[۲۷]
مصدر ذیل دعای عرفه
مصدر اصلی دعای عرفه و ذیل آن کتاب «اقبال الأعمال» بوده و اصل اسم آن «الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة» است که بخشی از مجموعه کتاب‌های سید بن طاووس به نام المهمات لصلاح المتعبد و التتمات لمصباح المتهجد به حساب می‌آید و این کتاب حاوی دو تألیف جداگانه است؛ یکی کتاب الإقبال بالأعمال و دیگری کتاب مضمار السباق و اللحاق بصوم شهر اطلاق الارزاق عتاق الأعتاق که در خصوص اعمال ماه رمضان و عید فطر نوشته شده و کتاب «اقبال» در اعمال باقی ماه‌های سال است و به جهت مکمل بودن یکدیگر برای اعمال سال در یک مجموعه به نام «اقبال الأعمال» چاپ شده است.[۲۸]
دیدگاه‌ها درباره ذیل دعای عرفه
در مورد ذیل دعای عرفه که از جمله «إِلَهِي أَنَا الْفَقِيرُ فِي غِنَايَ» شروع شده و با جمله «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَحْدَهُ» ختم می‌شود و انتساب آن به حضرت سید الشهداء(ع) چند نظریه وجود دارد:
- انشاء حضرت: بسیاری از علمای شیعه انتساب این ذیل را به حضرت مسلم دانسته و از آن جهت که متن ذیل دارای معانی بلندی است انشاء آن را از غیر امام معصوم منتفی می‌دانند و بدین جهت خود را از بحث سندی بی‌نیاز کرده‌اند.
- عدم انشاء از حضرت: برخی به طور جزم و قطع انتساب ذیل دعای عرفه را به حضرت سید الشهداء(ع) منتفی دانسته و آن را از منشآت صوفیه پنداشته‌اند ولی سخنی از انشاء کننده آن به میان نیاورده‌اند که علامه مجلسی از جمله آنان است، همان‌گونه که بعداً کلام او را نقل خواهیم کرد.
- انتساب ذیل دعای عرفه به برخی از متصوفه: برخی انتساب ذیل دعای عرفه را به امام حسین(ع) منتفی دانسته و به طور قطع آن را به ابن عطاء الله اسکندرانی از صوفی‌های اهل سنت نسبت دادند؛ زیرا این ذیل در کتاب او به نام الحکم العطائیة آمده است و از افرادی که این نظریه را داده جلال الدین همایی و به تبع او آیت‌الله علامه طهرانی است که در ادامه به ذکر کلام آنان خواهیم پرداخت.
- تردید در انتساب: برخی با در نظر گرفتن ادله طرفین و ملاحظه نسخه‌های متعدد از کتاب «اقبال الأعمال» که مصدر اصلی دعای عرفه است در انتساب و عدم انتساب ذیل دعای عرفه به امام حسین(ع) تشکیک کرده و به هیچ طرف قطع و جزم پیدا نکرده‌اند و نمونه آن محمدمهدی کرباسچی است که در رساله کارشناسی ارشد خود به بررسی ذیل دعای عرفه و ارتباط آن با امام حسین(ع) پرداخته است.
- انشاء سید بن طاووس: برخی ذیل دعای عرفه را به خود سید بن طاووس نسبت داده‌اند؛ زیرا او آن قدرت و توان معنوی بالایی داشته که می‌توانسته دعایی را انشاء نماید. این نظریه از حضرت آیت‌الله العظمی بهجت به صورت یک احتمال نقل شده است[۲۹]. توجیهی که می‌توان بر این احتمال کرد این که گرچه سید بن طاووس دو نوع دعا را در کتاب «اقبال» آورده و فقط دعاهایی که در روایات به امامان نسبت داده شده را با انتساب به آنان آورده و بقیه که انشاء خود او بوده را بدون انتساب به امامان آورده ولی از آنجا که ذیل دعای عرفه در روز عرفه و بعد از قرائت اصل دعای عرفه از سوی سید بن طاووس به او از جانب حضرت سید الشهداء(ع) الهام شده لذا در برخی نسخه‌های کتابش در ذیل دعای عرفه آورده است.[۳۰]
منابع
پانویس
- ↑ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۳۹-۳۵۰.
- ↑ «وَ مِنَ الدَّعَوَاتِ الْمُشَرَّفَةِ فِي يَوْمِ عَرَفَةَ دُعَاءُ مَوْلَانَا الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ...»؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۵۰.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۳۹۹.
- ↑ «و قال الكفعمي في حاشية البلد الأمين المذكور على أول هذا الدعاء وَ ذَكَرَ السَّيِّدُ الْحَسِيبُ النَّسِيبُ رَضِيُّ الدِّينِ عَلِيُّ بْنُ طَاوُسٍ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ فِي كِتَابِ مِصْبَاحِ الزَّائِرِ قَالَ رَوَى بِشْرٌ وَ بَشِيرٌ الْأَسَدِيَّانِ أَنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) خَرَجَ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ يَوْمَئِذٍ مِنْ فُسْطَاطِهِ مُتَذَلِّلًا خَاشِعاً فَجَعَلَ(ع) يَمْشِي هَوْناً هَوْناً حَتَّى وَقَفَ هُوَ وَ جَمَاعَةٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ وُلْدِهِ وَ مَوَالِيهِ فِي مَيْسَرَةِ الْجَبَلِ مُسْتَقْبِلَ الْبَيْتِ ثُمَّ رَفَعَ يَدَيْهِ تِلْقَاءَ وَجْهِهِ كَاسْتِطْعَامِ الْمِسْكِينِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ إِلَى آخِرِهِ»؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۵، ص۲۱۴.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۵، ص۲۱۴.
- ↑ «وَ فِي مِصْبَاحِ الزَّائِرِ، عَنْ بِشْرٍ وَ بَشِيرٍ فِي الْخَبَرِ الْمُتَقَدِّمِ قَالا ثُمَّ دَعَا(ع) فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لِقَضَائِهِ دَافِعٌ إِلَى أَنْ قَالا ثُمَّ إِنَّهُ(ع) انْدَفَعَ فِي الْمَسْأَلَةِ وَ اجْتَهَدَ فِي الدُّعَاءِ وَ عَيْنَاهُ تَقْطُرَانِ دُمُوعاً ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَخْشَاكَ إِلَى أَنْ قَالا ثُمَّ رَفَعَ(ع) صَوْتَهُ وَ بَصَرَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ عَيْنَاهُ قَاطِرَتَانِ كَأَنَّهُمَا مَزَادَتَانِ وَ قَالَ(ع) بِأَعْلَى صَوْتِهِ يَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ الدُّعَاءَ إِلَى قَوْلِهِ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ يَا رَبِّ يَا رَبِّ»؛ حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۲۵، حدیث ۱۱۳۷۰.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۰.
- ↑ کفعمی، البلد الأمین، ص۲۵۱ - ۲۵۸.
- ↑ «وَ رَوَاهُ الشَّيْخُ إِبْرَاهِيمُ الْكَفْعَمِيُّ فِي الْبَلَدِ الْأَمِينِ، مِثْلَهُ وَ زَادَ قَالَ بِشْرٌ وَ بَشِيرٌ فَلَمْ يَكُنْ لَهُ جُهْدٌ إِلَّا قَوْلُهُ يَا رَبِّ يَا رَبِّ بَعْدَ هَذَا الدُّعَاءِ وَ شَغَلَ مَنْ حَضَرَ مِمَّنْ كَانَ حَوْلَهُ وَ شَهِدَ ذَلِكَ الْمَحْضَرَ عَنِ الدُّعَاءِ لِأَنْفُسِهِمْ وَ أَقْبَلُوا عَلَى الِاسْتِمَاعِ لَهُ وَ التَّأْمِينِ عَلَى دُعَائِهِ قَدِ اقْتَصَرُوا عَلَى ذَلِكَ لِأَنْفُسِهِمْ ثُمَّ عَلَتْ أَصْوَاتُهُمْ بِالْبُكَاءِ مَعَهُ وَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَ أَفَاضَ(ع) وَ أَفَاضَ النَّاسُ مَعَهُ»؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۲۵-۲۶، حدیث ۱۱۳۷۰.
- ↑ کفعمی، البلد الأمین، ص۲۵۱.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۲.
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، ص۱۷۳-۱۸۲.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۵، ص۲۱۶-۲۲۷، حدیث ۳.
- ↑ عباس قمی، کلیات مفاتیح الجنان، ص۲۶۱-۲۷۴.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۴.
- ↑ حامد خانی، «دفاع از اصالت ادعیه اهل بیت(ع): مطالعه موردی دعای عرفه»، حدیث پژوهی، ش۱۰، ۱۳۹۲ ه.ش، ص۶۵-۶۶.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۴.
- ↑ وجدنا ذلک فی کتاب عمل ذی الحجة تألیف أبی علی الحسن بن محمد بن إسماعیل بن محمد بن أشناس البزاز من نسخة عتیقة بخطه، تاریخها سنة سبع و ثلاثین و أربع مائة، و هو من مصنفی أصحابنا، بإسناده إلی رسول الله(ص) أنه قال:...؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۱، ص۳۱۷.
- ↑ ... و له کتاب یعد فی الأصول، و هو عندی بخطی کتبته من خط ابن اشناس البزاز و قد قرئ علی شیخنا أبی جعفر...؛ محمد بن احمد ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۲۸۹.
- ↑ کان عالماً فاضلاً، و ثقه السید علی بن طاوس فی بعض مؤلفاته؛ محمد بن حسن حر عاملی، أمل الآمل فی علماء جبل عامل، ج۲، ص۶۹، ش۱۹۰.
- ↑ و کان له مجلس فی داره بالکرخ یحضره الشیعة...؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۷، ص۴۳۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۵.
- ↑ جعفر حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مدرسه جعفریه (زهان- ایران)، ص۵۱.
- ↑ محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه ملی ملک وابسته به آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۳.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۸.
- ↑ محمدحسین رخشاد، در محضر حضرت آیت‌الله العظمی بهجت، ج۲، ص۴۱۱، ش۱۲۶۸.
- ↑ رضوانی، علی اصغر، دانشنامه علمی کلمات امام حسین، ج۱، ص ۴۰۹.