بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث بهداشت است. بهداشت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بهداشت در قرآن - بهداشت در معارف و سیره نبوی - بهداشت در معارف و سیره فاطمی - بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
یکی از ارزش‌هایی که همه آحاد جامعه در خصوص تأمین آن در سطوح فردی و اجتماعی مسئولیت و مأموریت دارند، موضوع بهداشت و سلامت عمومی است. اگر چه بهداشت در بسیاری از سطوح امری فردی است و فرد مأمور به رعایت آن است، اما به دلیل ترتب آثار اجتماعی و نیز ضرورت‌هایی که فرد به واسطه حضور در جامعه بدان ملزم می‌شود، بعد اجتماعی دارد. رعایت بهداشت، ضامن سلامت فرد و جامعه است. وجود انگیزه‌های فطری و غریزی متعدد بر لزوم حفظ بقا و سلامت و نیز تقدم منطقی پیشگیری بر درمان، موجب می‌شود تا همه افراد در سطوحی، خود را ملزم به رعایت توصیه‌ها و تذکارهای بهداشتی احساس کنند. اهمیت و ضرورت اجتناب‌ناپذیر این مهم در عصر و زمان حاضر، زمینه شکل‌گیری طیفی از نهادها و سازمان‌های مختلف با مأموریت‌های کارکردی مشخص را فراهم ساخته است.
ادیان الهی به ویژه اسلام نیز به سهم خود، در این خصوص تعالیم و آموزه‌های ارزنده‌ای را به طور مستقیم و غیرمستقیم فراروی رکوران نهاده‌اند. گفتنی است بهداشت در اسلام، به بهداشت جسمی محدود نمی‌شود، اگرچه در ذیل این عنوان، صرفاً به تذکارهای این بخش بسنده می‌شود. تعالیم اسلامی ناظر به بهداشت روانی گسترده‌تر از سطح این نوشتار است و شمه‌ای از آن نیز به تناسب در ذیل کلیدواژه‌های مربوط اشاره شده است؛ در عین حال، تعالیم بهداشتی اسلام، فراتر از دو عنوان متعارف جسمی و روحی، طیف وسیعی از بهداشت عمومی، بهداشت محیط، بهداشت فردی و اجتماعی، بهداشت کار، بهداشت ازدواج و... را در بر می‌گیرد.
شهید مطهری در تشریح این آموزه می‌نویسد: جای شک و تردید نیست که تعلیمات اسلام بر اساس حفظ و رشد و سلامت جسم است. علت حرمت بسیاری از امور، مضر بودن آنها به حال بدن است. یکی از مسلمات فقه این است که بسیاری از امور به این دلیل تحریم شده‌اند که برای جسم انسان ضرر دارند. یک اصل کلی برای فقها مطرح است که هر چیزی که محرز بشود که برای جسم انسان مضر است - ولو هیچ دلیلی از قرآن و سنت نداشته باشد - قطعاً حرام است؛ البته این را هم می‌گویند که زیان‌ها بعضی معتد به هستند، و بعضی غیر معتد به، یعنی زیان آن‌قدر کم است که قابل اعتنا نیست[۱]. تفسیر المیزان نیز در توضیح دو مفهوم شایع دینی یعنی طهارت و نجاست می‌نویسد: طهارت و نجاست دو صفت وجودی است که در اشیا هست، اگر صفت اولی در چیزی وجود داشت، و مایه رغبت انسان در آن شد، آن چیز طاهر و اگر صفت دومی پیدا شد، آن چیز پلید خواهد بود[۲].
از دید وی، اسلام هر دو قسم طهارت و نجاست مادی و معنوی را معتبر شمرده است: نظافت، نزاهت، قدس و سبحان، الفاظی هستند که از نظر معنا با لفظ طهارت نزدیکند، چیزی که هست نظافت به معنای طهارتی است که بعد از پلیدی در چیزی حاصل می‌شود، (مثلاً لباس بعد از شسته شدن نظیف می‌شود، و به همین سبب) کلمه نظافت به خصوص در محسوسات استعمال می‌شود. کلمه “نزاهت” در اصل به معنای دوری است، اگرچه به طور استعاره در طهارت نیز استعمال می‌شود. کلمه “قدس” و “سبحان” تنها مخصوص طهارت معنوی است. اسلام، همچنین طهارت و نجاست مادی و معنوی هر دو را پذیرفته و در معارف کلیه و در قوانین مقرره سرایت داده، بعضی امور را طاهر، و بعضی را نجس خوانده است[۳].
تذکار مکرر به نعمت سلامت و توصیه به حفظ آن، تشریح برخی دستورهای طبی برای حفظ صحت، تأکید بر لزوم فراگیری علم طب به عنوان یکی از دانش‌های مفید و ضروری، تأکید بر مصرف “طیبات” و پرهیز از خبائث (به‌ویژه با تفسیر مادی آنها)، ارائه فهرستی از نجاسات و لزوم پرهیز از آنها، مشروط ساختن عبادات به پاکی و طهارت بدن به عنوان مقدمه‌ای بر طهارت و پاکیزگی روحی، ساماندهی به نظام اطعمه و اشربه مؤمنان، تشریع آداب خاص برای مصرف غذاها، خواب، فیزیک نشستن، قضای حاجت، استحمام و... ، توصیه‌های ویژه در خصوص بهداشت مسکن، لباس، بدن، غذا، روابط اجتماعی، محیط زیست و... ؛ لزوم پرهیز از اسراف در مصرف، الزام به امساک در مقاطع خاص، اجتناب از تن‌پروری، تن‌آسانی و راحت‌طلبی، توجه دادن به اولویت و تناسب برخی رنگ‌ها، توصیه و تجویز انواعی از ورزش‌ها و تفریحات سالم، برحذر داشتن از استماع موسیقی‌های مخرب، ممنوع ساختن مصرف مسکرات و مواد تخدیری، لزوم کنترل غم‌ها، شادی‌ها و سایر هیجان‌ها، توصیه به گشت و گذار موسمی در طبیعت، ترغیب به درختکاری و حفظ محیط زیست و فضای سبز و... تنها بخشی از توصیه‌های مؤکد اخلاقی و فقهی اسلام در ابواب مختلف، برای تأمین این مهم و نهادینه‌سازی فرهنگ مربوط است[۴].
آیات قرآنی مرتبط
- محبوبیت طهارت و پاکیزگی در نظام ارزشی اسلام:
...إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ
[۵]. - تأمین طهارت و پاکیزگی از جمله فلسفه‌های نزول باران: وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ... [۶].
- توصیه به مصرف طیبات و پرهیز از خبائث: وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ [۷].
- ممنوع ساختن مأکولات و مشروبات زیان‌بخش: إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ... [۸]؛ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ [۹].
- نهی از آلوده‌سازی محیط - اعم از محیط فیزیکی و محیط فرهنگی اجتماعی -[۱۰]: توصیه به نظافت و پاکیزگی لباس به عنوان مصداقی از امور نیازمند طهارت دایم[۱۱] و تشریع قواعد فقهی تأمین‌کننده سلامت[۱۲] نیز بخشی از سیاست‌ها و تدبیرهای اسلام برای تأمین این مهم است. در برخی آیات نیز به تشریع طهارات سه‌گانه (وضو، غسل و تیمم) برای حصول پاکیزگی و مشروط ساختن برخی اعمال به حصول آن[۱۳] پرداخته و در برخی به لزوم اعتدال در مصرف[۱۴]، توصیه کرده است. آیاتی نیز به حصول آرامش در شب ترغیب کرده[۱۵] و همگان را از دست یازیدن به هر عامل زیان‌بخش و خسارت‌بار جسمی و روحی، برحذر داشته است[۱۶].[۱۷].[۱۸]
منابع
پانویس
- ↑ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۲۶۷-۲۶۸.
- ↑ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۱۴.
- ↑ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۱۴-۳۱۵.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۱۱.
- ↑ «...بی‌گمان خداوند توبه‌کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۲۲.
- ↑ «و از آسمان آبی فرو می‌باراند تا شما را بدان پاکیزه گرداند.».. سوره انفال، آیه ۱۱.
- ↑ «و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
- ↑ «جز این نیست که (خداوند)، مردار و خون و گوشت خوک و... را بر شما حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۱۷۳.
- ↑ «ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب و ازلام، پلیدی (و) کار شیطان است» سوره مائده، آیه ۹۰.
- ↑ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ «و در زمین پس از سامان یافتن آن تباهی نورزید و او را با بیم و امید بخوانید که بخشایش خداوند به نیکوکاران نزدیک است» سوره اعراف، آیه ۵۶.
- ↑ وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ * وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ «و جامه‌ات را پاکیزه گردان * و از (هر) آلایش دوری کن» سوره مدثر، آیه ۴-۵؛ برای بررسی اقوال مختلف، ر.ک: سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۸.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶؛ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵؛ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ «خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند: هر کس آنچه نیکی ورزیده به سود خود و آنچه بدی کرده است به زیان خویش است؛ پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا لغزیدیم بر ما مگیر، پروردگارا! بر دوش ما بار گران مگذار چنان که بر دوش پیشینیان ما نهادی؛ پروردگارا! چیزی که در توان ما نیست بر گرده ما منه و از ما درگذر و ما را بیامرز و بر ما ببخشای؛ تو سرور مایی، پس ما را بر گروه کافران پیروز فرما» سوره بقره، آیه ۲۸۶.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید و بخورید و بیاشامید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۳۱.
- ↑ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ «اوست که برای شما شب را نهاد تا در آن بیارمید و روز را روشنی‌بخش (آفرید)؛ بی‌گمان در آن نشانه‌هاست برای گروهی که می‌شنوند» سوره یونس، آیه ۶۷.
- ↑ وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ «و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.
- ↑ برای آشنایی بیشتر از این آموزه با رویکرد دینی، ر.ک: مهدی بازرگان، مطهرات در اسلام، ص۵۱-۱۰۰؛ سید مهدی صانعی، پاکیزگی و بهداشت در اسلام، ص۱۶۵-۲۷۴.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۱۴.