حدیث سفینه نوح

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حدیث سفینه نوح در حدیث | حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی | حدیث سفینه نوح در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث سفینه نوح (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

این حدیث مشهور را فریقیین نقل کرده‌اند. خلاصه حدیث چنین است: "ابوذر غفاری می‌گوید: از پیامبر(ص) شنیدم که می‌فرمود: مثل اهل بیت من بین شما همانند مثل کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شود نجات یابد و هر کس از همراهی آن خودداری کند هلاک (غرق) می‌گردد". این حدیث نیز علاوه بر لزوم همراهی با اهل بیت(ع) و اطاعت از آنها و پذیرش ولایت و پیشوایی آنان، بر عصمت اهل بیت پیامبر دلالت دارد.

سفینه نوح و اهل بیت(ع)

• حدیث سفینۀ نوح حدیث مشهوری از پیامبر(ص) است که نقش خاندانش را در هدایت مردم مانند کشتی حضرت نوح (ع) بیان می‌فرماید. پیامبر خدا(ص) به روزها و روزگاری می‌اندیشد که مشعل فروزان حیاتش خاموش می‌شود، اما امت باید راه را ادامۀ دهند. در سخنی که به "حدیث سفینه" معروف است، می‌‌فرماید: «مَثَلُ أَهلِ بَیتِی فیکم مَثلُ سَفِینَةِ نُوحٍ»؛ مَن رَکبَها نَجَا، وَمَن تَخَلفَ عَنها هَلَک؛ مَثَل اهل بیتم در میان شما، همچون کشتی نوح است هر کس به آن در آید، نجات یابد و هر کس از آن بازماند، هلاک گردد». پس امت باید هشیار و بیدار باشد که تنها راه نجات، در آمدن به "سفینه" اهل بیت(ع) است و چنگ زدن به آموزه‌های آنان.

سفینه نوح عامل نجات در هر زمانی

• مراد از "سفینة نوح" همان کشتی مشهور حضرت نوح(ع) است. قرآن کریم فرموده است در زمان نوح(ع) طوفانی عظیم به پا شد و جهان را آب فرا گرفت و تنها کسانی جان به در بردند که به او ایمان آوردند و در کشتی نشستند. در طوفان نوح، هرکس از مؤمنان و نیز از حیوانات که سوار کشتی نوح شدند از آن طوفان عالمگیر که عذاب الهی بود نجات یافتند و هرکس که از آن جدا ماند حتّی پسر نوح غرق شد. کشتی نوح، سمبل نجات از گرداب‌ها و ایمنی در تلاطم طوفان‌هاست و گویا پیامبر از ورای حوادث، امواج مهلک و طوفان‌های سهمگین را می‌دید که امت اسلامی را دستخوش امواج و گرداب‌ها خواهد ساخت و بسیاری دچار این موج‌ها شده، غرق و گمراه خواهند گشت. بنابراین اهل بیت خویش را به عنوان کشتی نجات‌بخشی معرفی کرد تا امّت با تمسّک به ولایت و امامت آنان، تباه و گمراه نشوند. اینکه پیامبر(ص) نجات پناهندگان به اهل بیت(ع) را قطعی دانسته است، نشان از عصمت آنان دارد. این حدیث از بزرگترین منقبت‌های اهل بیت به شمار می‌رود که در کتب حدیث آمده است.

نشان دادن راه صحیح توسط حدیث

• روایت از یک‌سو گمراه بودن خطوط و افکار و راه‌های غیر اهل بیت را می‌رساند و از سویی دیگر راه درست و منتهی به ساحل امن و ایمان را؛ پس واجب است از این خاندان اطاعت شود و رهبری آنان پذیرفته گردد تا امت به سعادت برسد. مضمون حدیث در احادیث پیامبر و أئمه معصومین با عبارت‌های مختلف غیر از واژۀ سفینه با "فلک" هم که به همان معنی است ذکر شده است و از همۀ آنها معنای وجوب اطاعت از امامان معصوم(ع) و رها ساختن آنها موجب گمراهی و تباهی برمی‌آید. مثل فرمایش امام سجاد(ع) که فرمود: «ما کشتی‌های جاری در دریاهای طوفانی و امواج شدیدیم، هرکس بر این کشتی‌ها سوار شود آسوده گردد و هرکه آنها را ترک کند غرق می‌شود» و حدیث معروف «إِنَّ الْحُسَیْنَ مِصْبَاحُ الْهُدَی وَ سَفِینَةِ النَّجَاةِ» که به نجات‌بخش بودن کشتی حسینی در امواج حوادث و فتنه‌ها اشاره کرده است.

سند حدیث سفینه

• این حدیث را همه علمای اسلام پذیرفته‌اند و محدثین ثقه با اسناد و طرق معتبر آن را روایت کرده‌اند. شیعیان این حدیث را کنار احادیث غدیر، ثقلین، منزلت و مانند آن جای می‌دهند و از اخبار متواتر و قطعی می‌شمارند. بنابر اعتقاد شیعه، حدیث سفینه، گواهی می‌دهد پیامبر(ص) جانشینان خود را معرفی و تعیین کرده است. پیامبر(ص) در این حدیث از شمار امامان(ع) سخن نگفته است؛ ولی در احادیثی دیگر، شمار آنان را دوازده نفر دانسته است.

حدیث سفینه در معارف و عقاید ۵

درباره نصوص عصمت امیر المؤمنین علی(ع)، دلالت آیه تطهیر و حدیث متواتر ثقلین را از نظر سند و دلالت مورد دقت قرار دادیم. در اینجا عصمت آن حضرت با استناد به حدیث مشهور سفینه که مورد قبول فریقین است تبیین و به برخی از نصوص مختص به امیر المؤمنین علی(ع) نیز اشاره می‌شود.

حدیث مشهور سفینه در منابع اصیل و قابل اعتنا نزد شیعه و سنی به وفور نقل شده است با توجه به اشتراک نقل‌ها و یا قرابت الفاظ روایات در منابع فریقین، تنها به یک روایت از منابع عامه بسنده می‌شود: احمد بن حنبل (م ۲۴۱) در کتاب فضائل الصحابه به سند خود از حَنَشٍ‏ الْكِنَانِيِّ‏ روایت می‌کند: «سَمِعْتُ أَبَا ذَرٍّ یَقُولُ - وَ هُوَ آخِذٌ بِبَابِ‏ الْكَعْبَةِ-: مَنْ عَرَفَنِي فَأَنَا مَنْ قَدْ عَرَفَنِي وَ مَنْ أَنْکَرَنِي فَأَنَا أَبُو ذَرٍّ سَمِعْتُ النَّبِيَّ(ص) يَقُولُ: أَلَا إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَيْتِي فِیکُمْ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا هَلَكَ». از ابوذر شنیدم- در حالی که در کعبه را گرفته بود- می‌گفت: هرکس مرا می‌شناسد من همانم که می‌شناسد و آن که مرا نمی‌شناسد من ابوذرم از پیامبر(ص) را شنیدم که می‌گفت: آگاه باشید مثل اهل بیت من در بین شما همانند کشتی نوح است هرکه سوار شود نجات می‌یابد و آنکه تخلف کند هلاک می‌شود.

اعتبار حدیث سفینه

حدیث سفینه نزد شیعه و سنی از جهت اعتبار جایگاه والایی دارد و آن را جمع زیادی از اصحاب رسول خدا(ص) مانند امیر المؤمنین(ع)، ابوذر غفاری، ابوسعید خدری، عبد الله العباس، أبو الطفیل عامر بن واثله، أنس بن مالک، عبد الله بن الزبیر و سلمة بن الأکوع از آن حضرت(ص) نقل کرده‌اند. از تابعان نیز شخصیت‌هایی مانند امام زین العابدین(ع)، سعید بن جبیر، عطیه کوفی، سعید بن مسیّب، عامر بن عبد الله از راویان این حدیث هستند.

وجود این حدیث با الفاظ متقارب در بسیاری از منابع اصیل و قابل اعتنا نزد عالمان سنی و تصریح به صحت و تقویت سند آن به وسیله ائمه جرح و تعدیل و حدیث شناسان مانند حاکم نیشابوری و ابن حجر مکی و سیوطی، هرگونه تردیدی را نسبت به اعتبار و صحت آن بر طرف می‌سازد. دانشمند بزرگ میر سید حامد حسین در کتاب "عبقات الأنوار فی إمامه الأئمه الأطهار" اسامی بیش از هشتاد نفر از عالمان سنی را همراه با منابع آورده است. شبهه در اعتبار: ابن تیمیه در منهاج السنه برای اشکال به استناد علامه حلی به حدیث سفینه در "منهاح الکرامه فی معرفة الامامه" درباره حدیث سفینه می‌گوید: سند صحیحی ندارد و در هیچ یک از کتاب‌های قابل اعتماد ذکری از آن نشده است.

پاسخ: از آنچه تحت عنوان اعتبار حدیث گفته شد بی‌اساس بودن سخن ابن تیمیه روشن می‌شود. در همین زمینه برای رد ادعای او مرحوم میرحامد حسین به تفصیل منابع حدیث را از کتاب‌های معتبر اهل سنت بیان کرده است. علاوه بر این که بی‌اعتباری ارزیابی‌ها و قضاوت‌های ابن تیمیه به ویژه درباره احادیث فضائل امیر المؤمنین و فرزندان پاک او حتی از دید پیروان او مانند ابن حجر عسقلانی والبانی مخفی نمانده است.

دلالت حدیث سفینه

حدیث سفینه که در آن اهل بیت پیامبر اکرم(ص) به کشتی نوح و باب حطه تشبیه شده‌اند در موضوع امامت و جانشینی رسول خدا(ص) بر اموری دلالت دارد از جمله: امامت و افضلیت و مرجعیت علمی امامان و نیز استمرار امامت از اهل بیت(ع) برای دسترسی به هدایت و نجات هلاکت. در اینجا به دلالت حدیث بر عصمت اهل بیت(ع) می‌پردازیم:

1. دلالت بر عصمت اهل بیت: پیامبر اکرم(ص) برای هدایت و راهنمایی امت برای بعد از خود راه نجات را در قالب مثال به آنان ارائه فرموده‌اند تا به صورت ملموس و روشن بدون هیچ ابهامی بتوانند راه را از بیراهه تشخیص دهند و در واقع بر آنان حجت تمام شود؛ زیرا یکی از روش‌های مفید و مؤثر در تعلیم و تربیت، استفاده از "مثال" است. برای تفهیم مطلبی که از ذهن مخاطب دور است، از مطالبی استفاده می‌شود که ذهن او انس بیشتری با آنها دارد. به تعبیر دیگر"مثل" به معنای توصیف مقصود است به چیزی که آن را مجسم ساخته و ذهن شنونده را به آن نزدیک گرداند. وضع مسلمانان بعد از پیامبر(ص) مانند قوم نوح می‌شود که طوفان بلاهای سهمگین آنان را هلاک خواهد کرد و تنها راه نجات تمسک به هدایت اهل بیت است. تشبیه اهل بیت(ع) به کشتی نوح که سوار شدن بر آن تنها راه نجات و تخلف از آن مایه هلاکت و نابودی است تعبیر دیگری از مرجعیت علمی و عصمت اهل بیت(ع) است اگر اهل بیت(ع) معصوم نباشند امر هدایت دچار خلل شده و تشبیه آنان به کشتی نوح معنای خود را از دست می‌دهد. عصمت اهل بیت(ع) در برخی از روایات همین باب بیان شده است مانند این نقل که پیامبر(ص) بعد از سفارش نسبت به قرآن و عترت بعد از تشبیه اهل بیت خود به کشتی نوح و باب حطه در بنی اسرائیل و بیان اینکه آنان امان امت هستند فرمودند: «الا و ان الله عصمهم من الضلاله و طهرهم من الفواحش و اصطفاهم علی العالمین الا و ان الله اوجب محبتهم و امر بمودتهم الا و انهم الشهداء علی العباد فی الدنیا و یوم العباد الا و انهم اهل الولایه الدالّون علی طرق الهدایه».
2. تشبیه به باب حطه: در قرآن کریم در دو مورد سخن از باب حطه بنی اسرائیل به میان آمده است: ﴿وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾. ﴿وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ﴾. تشبیه اهل بیت(ع) به باب حطه بنی اسرائیل به این جهت است که آنان نیز مانند باب حطه راه و سبب بخشش و مغفرت الهی و وسیله نجات امت از گمراهی هستند. بنابر این اهل بیت(ع) که راه نجات و سبب پاکی و طهارت از آلودگی‌ها هستند، خود باید دارای طهارت و مصونیت از خطاها و لغزش‌ها باشند. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَنْ‏ دَانَ‏ بِدِينِي‏ وَ سَلَكَ‏ مِنْهَاجِي‏ وَ اتَّبَعَ‏ سُنَّتِي‏ فَلْيَدِنْ بِتَفْضِيلِ الْأَئِمَّةِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي عَلَى جَمِيعِ أُمَّتِي فَإِنَّ مَثَلَهُمْ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ بَابِ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ». همان‌گونه که از امیر المؤمنین(ع) نقل شده: «فَهَؤُلَاءِ بَنُو إِسْرَائِيلَ نُصِبَ لَهُمْ بَابُ حِطَّةٍ وَ أَنْتُمْ‏ يَا مَعْشَرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ نُصِبَ‏ لَكُمْ‏ بَابُ‏ حِطَّةِ أَهْلِ بَيْتِ مُحَمَّدٍ(ص)، وَ أُمِرْتُمْ بِاتِّبَاعِ هُدَاهُمُ وَ لُزُومِ طَرِيقَتِهِمْ، لِيَغْفِرَ لَكُمْ‏ بِذَلِكَ خَطَايَاكُمْ وَ ذُنُوبَكُمْ، وَ لِيَزْدَادَ الْمُحْسِنُونَ مِنْكُمْ، وَ بَابُ حِطَّتِكُمْ أَفْضَلُ مِنْ بَابِ حِطَّتِهِمْ، لِأَنَّ ذَلِكَ كَانَ‏ بَابَ خَشَبٍ، وَ نَحْنُ النَّاطِقُونَ الصَّادِقُونَ الْمُرْتَضَوْنَ‏ الْهَادُونَ الْفَاضِلُونَ، كَمَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): إِنَّ النُّجُومَ فِي السَّمَاءِ أَمَانٌ مِنَ الْغَرَقِ، وَ إِنَّ أَهْلَ بَيْتِي أَمَانٌ لِأُمَّتِي مِنَ الضَّلَالَةِ فِي أَدْيَانِهِمْ، لَا يَهْلِكُونَ فِيهَا مَا دَامَ فِيهِمْ مَنْ يَتَّبِعُونَ هَدْيَهُ‏ وَ سُنَّتَهُ».
3. مراد از اهل بیت(ع): در مباحث دیگر مراد از اهل بیت در فرهنگ قرآنی و سخنان پیامبر اکرم(ص) را بیان کردیم علاوه بر آن در برخی از همین روایاتی که پیامبر(ص) آنان را به کشتی نوح تشبیه کرده، امر به تمسک به ثقلین هم آمده است و به امامان دوازده‌گانه اشاره شده است و در برخی از آنان به وضوح مصادیق اهل بیت نیز بیان شده است. ابن عباس از عثمان بن عفان نقل می‌کند که از رسول خدا(ص) شنید که فرمود: «إِنَّ مَثَلَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ فِي هَذِهِ الْاُمَّةِ كَمَثَلِ سَفِينَةِ نُوحٍ، مَنْ‏ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَرَكَهَا غَرِقَ‏». ابوسعید خدری می‌گوید: رسول خدا(ص) بعد از نماز روی مبارک خود را به سوی ما کرد و ما را مخاطب قرار داده و فرمود: «إِنَّ مَثَلَ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏ وَ بَابُ‏ حِطَّةٍ فِي‏ بَنِي‏ إِسْرَائِيلَ فَتَمَسَّكُوا بِأَهْلِ بَيْتِي بَعْدِي وَ الْأَئِمَّةِ الرَّاشِدِينَ مِنْ ذُرِّيَّتِي فَإِنَّكُمْ لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَمِ الْأَئِمَّةُ بَعْدَكَ فَقَالَ اثْنَا عَشَرَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي أَوْ قَالَ مِنْ عِتْرَتِي».
4. لزوم محبت نه تمسک: برخی از نویسندگان اهل سنت مانند فخررازی و دهلوی مدلول حدیث سفینه را محبت به اهل بیت پیامبر(ص) دانسته و گفته‌اند دلالتی بر لزوم تبعیت و پیروی از اهل بیت ندارد. پاسخ: الفاظ حدیث به وضوح دلالت بر تمسک و پیروی دارد هر چند به التزام بر محبت نیز دلالت دارد زیرا رکوب سفینه بیان دیگری از اطاعت و تبعیت و همراهی کامل در تمام مراحل است. این نکته نیز قابل توجه است که محبت به معنای صحیح آن به ویژه در این حدیث - که نجات و رستگاری در گرو همراهی است- از اطاعت و پیروی و تبعیت کامل قابل تفکیک نیست.

استناد به حدیث سفینه

در کلمات اهل بیت(ع) و اصحاب و دوستداران آنان به حدیث سفینه تمسک و استناد شده است که به یک مورد بسنده می‌شود: استناد ابوذر غفاری: بنابر گواهی منابع مورد قبول فریقین در بین اصحاب رسول خدا(ص) ابوذر غفاری از افرادی است که بیش از دیگران اهتمام فراوانی بر اعلام و ابلاغ این حدیث از خود نشان داده است. اهمیت ابلاغ و اعلام ابوذر با توجه به شهادت پیامبر(ص) بر راستگویی او دو چندان می‌شود زیرا آن حضرت(ص) درباره‌اش فرمود: «مَا أَظَلَّتِ‏ الْخَضْرَاءُ وَ لَا أَقَلَّتِ‏ الْغَبْرَاءُ عَلَى ذِي لَهْجَةٍ أَصْدَقَ مِنْ أَبِي ذَرٍّ». در اینجا یکی از مواردی که ابوذر به حدیث سفینه استناد جسته را اشاره می‌کنیم: سلیم بن قیس هلالی و حبش ابن معمر، روایت کنند که روزی ما هر دو در اثناء طرف خانه کعبه ابوذر را در موسم اجتماع مردم برای طواف حرم دیدیم که حلقه در خانه کعبه را گرفته می‌گفت: که ای مردم هرکه مرا می‌شناسد که می‌شناسد و آنکه مرا نمی‌شناسد، بداند طواف که من جندب و من ابوذرم، ایها الناس، من از پیغمبر شما شنیدم می‌فرمود: «إِنَّ‏ مَثَلَ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِي‏ أُمَّتِي‏ كَمَثَلِ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ فِي قَوْمِهِ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَرَکَهَا غَرِقَ َ وَ مَثَلُ بَابِ حِطَّةٍ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ‏‏».

سایر نصوص عصمت امیر المؤمنین(ع)

برای اثبات عصمت امیرالمؤمنین(ع) و سایر امامان(ع) علاوه بر آن چه گذشت نصوص معتبر دیگری مانند حدیث امان هست که ابوسعید الخُدرِیّ می‌گوید: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) يَقُولُ‏ أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ الْأَرْضِ‏ كَمَا أَنَ‏ النُّجُومَ‏ أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ السَّمَاءِ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَالْأَئِمَّةُ بَعْدَكَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِكَ قَالَ نَعَمْ الْأَئِمَّةُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِ الْحُسَيْنِ أُمَنَاءُ مَعْصُومُونَ وَ مِنَّا مَهْدِيُّ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَلَا إِنَّهُمْ أَهْلُ بَيْتِي وَ عِتْرَتِي مِنْ لَحْمِي وَ دَمِي مَا بَالُ أَقْوَامٍ يُؤْذُونَنِي فِيهِمْ لَا أَنَالَهُمُ اللَّهُ شَفَاعَتِي».

نصوص معتبری هم در خصوص امیر المؤمنین(ع) وارد شده که بر عصمت دلالت دارد مانند روایات همراهی علی(ع) با حق و جدا نشدن آن دو از یکدیگر و همچنین همراهی آن حضرت با قرآن. و همراهی با علی(ع) همراهی با حق است ابو ایوب انصاری می‌گوید: «سَمِعْتُ النَّبِيَّ(ص) يَقُولُ لِعَمَّارِ بْنِ يَاسِرٍ تَقْتُلُكَ‏ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ وَ أَنْتَ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَكَ يَا عَمَّارُ إِذَا رَأَيْتَ عَلِيّاً سَلَكَ وَادِياً وَ سَلَكَ النَّاسُ وَادِياً غَيْرَهُ فَاسْلُكْ مَعَ عَلِيٍّ وَ دَعِ النَّاسَ فَإِنَّهُ لَنْ يَدُلَّكَ عَلَى رَدًى وَ لَنْ يُخْرِجَكَ مِنْ هُدًى»

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• سفینه نوح
• اصحاب سفینه

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
• فرهنگ شیعه
• زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: