آثار امام سجاد

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

مقدمه

از امام علی بن الحسین(ع)، غیر از صحیفه سجادیه، آثار ارزشمند دیگری در میراث مکتوب شیعه وجود دارد. این آثار در قالب دعا و مناجات، و همچنین روایات کوتاه و بلند، گنجینه‌ای گران‌بها و منبعی غنی در شناخت معارف دینی به شمار می‌رود. رساله حقوق، دعای ابوحمزه ثمالی، مناجات خمس عشر، زیارت امین‌الله و خطبه امام سجاد(ع) در شام از جمله این معارف ارجمند است که در زیر به معرفی آنها می‌پردازیم:

مناجات خمس عشر

بنابر آنچه مرحوم شیخ عباس قمی نقل کرده علامه مجلسی در بحار فرموده است که این مناجات را در کتب بعضی اصحاب یافته و آنها گفته‌اند که آن را از امام علی‌بن الحسین(ع) روایت کرده‌اند. همان‌طور که از نام این مناجات پیداست، مشتمل بر پانزده مناجات به اسامی زیر است:

۱. مناجات‌التائبین (توبه‌کنندگان)؛ ۲. مناجات‌الشّاکین (شکایت‌کنندگان از نفس اماره)؛ ٣. مناجات‌الخائفین (خائفان از قهر و عقوبت خدا)؛ ۴. مناجات‌الرّاجین (امیدواران)؛ ۵. مناجات‌الراغبین (رغبت کنندگان به فضل و بخشش خدا)؛ ۶. مناجات‌الشّاکرین (شکرگزاران)؛ ۷. مناجات‌المطیعین لله (اطاعت‌کنندگان خدا)؛ ۸. مناجات‌المریدین (اراده‌کنندگان لقای خدا)؛ ۹. مناجات‌المحبین (محبان خدا)؛ ۱۰. مناجات المتوسلین (توسل جویندگان به رحمت خدا)؛ ۱۱. مناجات المفتقرین (فقیران احسان خدا): ۱۲ مناجات‌العارفین (عارفان)؛ ۱۳. مناجات‌الذاکرین (ذاکران)، ۱۴. مناجات‌المعتصمین (چنگ‌زنندگان به ریسمان خدا): ۱۵. مناجات‌الزاهدین (زاهدان و بی‌رغبتان به دنیا).

شرح‌های متعددی بر این مناجات‌ها نگاشته شده که برخی از آنها عبارتند از: ۱. شرح مناجات خمس عشر، عبدالعلی بزرگی در قرن سیزدهم؛ ۲. مناجات عارفان، حسین انصاریان که در بخش دوم به ترجمه منظوم این مناجات پرداخته است؛ ۳. بلاغت و عارفان در مناجات خمسه عشر امام سجاد(ع)، علی شمس فاتری و یوسف رسولی.

در این مناجات‌ها امام سجاد(ع) با زبانی بسیار زیبا و با عباراتی در اوج بلاغت و فصاحت به راز و نیاز با خداوند پرداخته و طی آن درخواست‌های بنده‌ای را بیان کرده که از آبشخور محبت پروردگار سیراب شده و شوق لقای او را دارد ولی به ناچار مدتی را باید در تک‌وتای دنیا بگذراند. محور اصلی این راز گفتن‌ها و نیاز خواستن‌ها همان وصال محبوب و رضای معبود است و هر آنچه که بنده سالک ذکرک را از یاد و طاعت او مشغول بدارد گناه شمرده است: «وَ أَسْتَغْفِرُكَ مِنْ كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيْرِ ذِكْرِكَ وَ مِنْ كُلِّ رَاحَةٍ بِغَيْرِ أُنْسِكَ وَ مِنْ كُلِّ سُرُورٍ بِغَيْرِ قُرْبِكَ وَ مِنْ‏ كُلِّ شُغُلٍ‏ بِغَيْرِ طَاعَتِكَ‏»؛ «بارالها از هر لذتی به غیر یاد تو و از هر آسایشی به غیر اُنس تو، و از هر شادمانی به غیر قرب تو، و از هر مشغولیتی به غیر طاعت تو آمرزش می‌طلبم».

زیارت امین‌الله

مرحوم شیخ عباس قمی این زیارت را در نهایت اعتبار می‌داند. همو از علامه مجلسی نقل می‌کند که این زیارت از جهت متن و سند بهترین زیارت‌هاست که باید در روضه‌های مقدس و در جوار مرقد ائمه(ع) بر آن مواظبت شود.

زیارت امین‌الله با سلام به امیرالمؤمنین آغاز و در ضمن آن گوشه‌ای از فضائل و فداکاری‌های آن حضرت در جهت اعتلای دین بیان می‌شود: «أَشْهَدُ أَنَّكَ جَاهَدْتَ‏ فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ‏، وَ عَمِلْتَ‏ بِكِتَابِهِ‏، وَ اتَّبَعْتَ‏ سُنَنَ نَبِيِّهِ(ص)» ؛ «گواهی می‌دهم که تو در راه خدا جهاد کردی و حق جهاد در دین خدا را به جا آوردی و دستورهای کتاب خدا را به کار بستی و سنت‌های رسولش -درود خدا بر او و خاندانش - را پیروی کردی».

پس از آن امام سجاد(ع) به مناجات با خدای بزرگ می‌پردازد و درخواست‌های خویش را از وی می‌طلبد. این درخواست‌ها الگویی از انسان مطلوب و کمال‌یافته از نظر اسلام را ترسیم می‌نماید. اطمینان به تقدیر الهی، رضایت به قضای حق، اشتیاق و حرص به یاد خدا و دعا، محبت اولیای الهی، محبوبیت در نزد اهل زمین و آسمان، شکیبایی در هنگام نزول بلا، شکر نعمات خدا، اشتیاق به لقای خداوند، توشه‌گیری از تقوا، تبعیت از سنت‌ها و آداب زندگی اولیای معصوم الهی و دوری از اخلاق دشمنان خدا و سرانجام پرداختن به حمد و ثنای خدا به جای اشتغال به امور غفلت‌زای دنیوی چیزهایی هستند که امام سجاد(ع) از خدای بزرگ می‌طلبد. این مناجات‌ها با ذکر اوصاف حمیده خداوند در بخشش بندگان و انعام و احسان به آنان ادامه پیدا می‌کند و در پایان حضرت از خدای خویش به حق خمسه طیبه برآورده شدن حاجاتش را می‌طلبد. در بخشی از این زیارت می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ إِنَّ قُلُوبَ الْمُخْبِتِينَ إِلَيْكَ وَالِهَةٌ وَ سُبُلَ الرَّاغِبِينَ إِلَيْكَ شَارِعَةٌ وَ أَعْلَامَ‏ الْقَاصِدِينَ‏ إِلَيْكَ‏ وَاضِحَةٌ»؛ «بار خدایا دل‌های خاشعان و خداترسان در تو واله و حیران است و راه‌های مشتاقانت به جانب تو باز است و نشانه‌های آنان که آهنگ تو را دارند روشن و واضح است».

خطبه امام سجاد در شام

وقتی کاروان اسرای کربلا وارد شام شد اهل‌بیت را به زندان بردند. یزید امام زین‌العابدین(ع) را به مسجد فرا خواند و خطیبی را‌طلبیده و به بالای منبر فرستاد. آن خطیب به امیرالمؤمنین(ع) و امام حسین(ع) بسیار ناسزا گفت و در مقابل معاویه و یزید را مدح بسیار کرد. امام سجاد(ع) ندا کرد و فرمود: «ای خطیب! برای خشنودی مخلوق خدا را به خشم آوردی؛ جای خود را در جهنم مهیا بدان». پس از آن حضرت از یزید رخصت‌طلبید که بالای منبر رود و مطالبی بیان کند که موجب خشنودی خداوند و اجر حاضران گردد. با اصرار حاضران یزید اجازه داد و امام شروع به سخنرانی کرد. آن حضرت پس از حمد و ثنای الهی و درود و صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت او(ع) خطبه‌ای در نهایت فصاحت و بلاغت ادا کرد که باعث سرازیر شدن اشک از چشم‌های حاضران می‌شد.

در واقع این سخنرانی در آن فضای تاریک، جرقه روشنگری در مورد قیام امام حسین(ع) و پرده‌برداری از ماهیت زشت حکومت اموی بود. به گواهی تاریخ پس از سخنان امام یکی از دانشمندان یهود که در مجلس حاضر بود در مورد امام سجاد(ع) پرسش کرد و یزید او را معرفی نمود. پس از آنکه معلوم شد جوان سخنران نوه پیامبر اسلام است، آن عالم یهودی به شدت بر یزید اعتراض کرد تا جایی که یزید دستور داد او را با توهین و ضرب و شتم از مجلس بیرون کنند. در این سخنرانی حضرت به معرفی پدران گرامی‌اش و ذکر فضایل آنها می‌پردازد تا جایی که یزید از شورش مردم به هراس می‌افتد و به مؤذن خویش دستور می‌دهد که با گفتن اذان کلام امام را قطع کند. خطبه امام این‌گونه آغاز می‌شود: «ای مردم خداوند به ما شش خصلت عطا فرموده و ما را به هفت ویژگی بر دیگران فضیلت بخشیده است. به ما علم، بردباری، سخاوت، فصاحت، شجاعت و محبت در قلوب مؤمنین را ارزانی داشت. اوست که ما را بر دیگران برتری داد به اینکه پیامبر بزرگ اسلام محمد(ص) و صدّیق (امام علی(ع) و طیّار (جعفر طیار برادر امیرالمؤمنین(ع) و شیر خدا و شیر رسولش (حمزه) و دو سبط این امت (امام حسن و حسین(ع) از ما هستند».

مسند امام سجاد(ع)

در دهه‌های اخیر به همت پژوهشگر توانا مرحوم علامه شیخ عزیزالله عطاردی مجموعه سخنان امام سجاد(ع) در قالب یک اثر دو جلدی تحت عنوان "مسند الامام السجاد(ع)" به زیور طبع آراسته شده است. نصوص مربوط به امامت آن حضرت، سیرت و فضائل، احوال و جریانات زندگی ایشان، اصحاب و یاران و معارف رسیده از ایشان در زمینه‌های گوناگون مثل تفسیر قرآن و ادعیه مختلف از جمله مطالب این مجموعه است که نظر به اهمیت این اثر آن را در خاتمه مقاله اضافه کردیم. در باب علم، آن حضرت فرموده است: «إِنَّ أَفْضَلَ‏ الْأَعْمَالِ‏ مَا عُمِلَ‏ بِالسُّنَّةِ وَ إِنْ قَلَّ»؛ «برترین اعمال، کاری است که مطابق با سنت (نبوی) باشد حتی اگر اندک باشد»..

منابع

1. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه