جفر در کلام اسلامی
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- امامان معصوم(علیهم السلام) همواره بر این حقیقت پای فشرده اند که دانش آنان از پدرانشان و سرانجام از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ارث رسیده است و بخشی از این انتقال به کمک صحیفه‌هائی همچون "جفر" و "جامعه" و مصحف فاطمه(سلام الله علیها) صورت پذیرفته است و پیشوایان معصوم(علیهم السلام)، بسیاری از خبرهای غیبی خود را به این کتاب‌ها مستند ساخته اند.[۱] در روایات فراوانی که در آنها سخن از منابع علم امامان(علیهم السلام) به میان آمده است، نام و اوصاف برخی از این کتب به چشم می خورد که هر یک حاوی پاره‌ای از علوم غیبی‌اند.[۲]
جفر و چیستی آن
- بر اساس روایات این کتاب یکی از معروفترین منابع[۳] و کتب نزد امامان(علیهم السلام) است، منتها روایات در عین اتفاق بر نام، در دو جهت اختلاف دارند: یکی در صفات ظاهری این کتاب و اینکه چند ذراع است و جنسش از چیست؟ آیا پوست بز است یا میش یا گاو یا شتر و یا چیز دیگر؟ و اینکه چه رنگی دارد؟ کوچک است یا بزرگ؟ بر روی خودش، آن علوم نوشته شده یا آنکه جفر نام ظرفی است که کتب حاوی علوم غیبی در آن قرار دارد؟ و...؛ دوم در منشأ و محتوا و اینکه آیا جفر عیناً همان الواح حضرت موسی(ع) است و یا ترجمه آنها به عربی، و یا همان‌ها به ضمیمه انجیل حضرت عیسی(ع) و زبور حضرت داوود(ع) و یا اینها همه به ضمیمۀ همۀ کتب انبیاء پیشین؟ و یا اینکه اصلاً جفر ربطی به کتب انبیاء سلف نداشته و علوم غیبی دیگری در آن وجود دارد که مخصوص پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بوده و به امیرالمؤمنین(علیه السلام) تعلیم داده‌اند؟ و آیا فقط حاوی حکمت علمی و دستورات فقهی و اخلاقی است یا معارف نظری هم در آن یافت می‌شود؟[۴] جفر به معنای مخزنی از چرم است، حاوی علوم انبیا و اوصیاء و گذشتگان از بنی اسرائیل. [۵] جفر از نشانه ها و اختصاصات امامت بوده[۶] و اکنون نزد امام زمان(علیه السلام) است.[۷] آنچه مهم است علومی است که جفر دربردارندۀ آن است.[۸]
محتوای جفر بر اساس روایات
- روایات، محتوای خاصی برای این کتاب بیان کرده اند مانند:
- جفر حاوی "عِلْمُ الأَوَّلِينَ وَ الاخِرِين" است: امام صادق(علیه السلام) برای ابوحمزۀ ثمالی جریان مفصل الواح حضرت موسی(ع) بعد از رحلتش و نحوه رسیدن آن به دست مبارک پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و کیفیت فراگیری امیرالمؤمنین(علیه السلام) محتویات آنها را بیان داشته و در پایان می‌فرماید:[۹] «رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین(علیه السلام) امر فرمود که الواح را استنساخ نماید، و ایشان آنها را در پوست گوسفندی نوشت و آن جفر است و در آن است علم اولین و آخرین، و آن نزد ماست و ... .»[۱۰]
- علم حوادث گذشته و آینده تا روز قیامت در جفر است: "عِلْمِ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَ الرَّزَايَا وَ عِلْمِ مَا كَانَ وَ مَا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة"[۱۱]:[۱۲] در روایتی سدیر صیرفی می گوید:[۱۳] من و مفضل بن عمر و داوود بن کثیر رقی و ابوبصیر و ابان بن تغلب بر مولایمان امام صادق(علیه السلام) وارد شدیم ... سپس فرمودند: «وای بر شما، من امروز صبح در کتاب جفر نگریستم و آن کتابی است مشتمل بر علم منایا و بلایا و رزایا و علم آنچه در گذشته بوده و آنچه در آینده تا روز قیامت به وقوع خواهد پیوست، که خداوند مخصوص گردانیده به آن محمد(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام) بعد از وی را ... .»[۱۴]
- برخی از روایات دیگر جفر را حاوی "جَمِيع الْعُلُوم" وصف می‌کنند: حسن بن فضال نقل می کند امام رضا(علیه السلام) فرمودند:[۱۵] امام نشانه هایی دارد ... و جفر اکبر و جفر اصغر که جمیع علوم در آنهاست نزد وی است.»[۱۶]
- برخی از روایات هم جفر را شامل "عِلْمُ النَّبِيِّينَ وَ الْوَصِيِّينَ وَ عِلْمُ الْعُلَمَاءِ الَّذِينَ مَضَوْا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ"[۱۷] دانسته‌اند:[۱۸] ابوبصیر می گوید بر امام صادق(علیه السلام) وارد شده عرض کردم:[۱۹] فدایت شوم سؤالی دارم، آیا کسی در اینجا هست که سخنم را بشنود؟ امام صادق(علیه السلام) پرده بین خود و اتاق دیگر را بالا زده و درون آن را نگریسته و فرمودند: ای ابو محمد از آنچه در نظر داری سؤال نما. عرض کردم: فدایت شوم، شیعیانت حدیثی نقل می‌نمایند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) بابی تعلیم نمود که از آن، هزار باب گشوده می‌شود؟ امام صادق(علیه السلام) فرمود: ای ابو محمد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به علی(علیه السلام) هزار باب آموخت که از هر بابش هزار باب گشوده می‌شود ... سپس مدتی سکوت نموده و بعد فرمود: همانا جفر نزد ماست و آنان چه می‌دانند که جفر چیست. پرسیدم: جفر چیست؟ فرمود: ظرفی از پوست‌های دباغی شده است که در آن علم انبیاء و اوصیاء و علم علمای گذشته بنی اسرائیل وجود دارد.»[۲۰]
چیستی جامعۀ علی(علیه السلام)
- جامعه: جامعه کتابی است مخصوص علی(علیه السلام) به طول هفتاد زراع و در آن کلیۀ حوادث عالم تا پایان به طریق رمز نوشته شده است و اولاد آن حضرت به آن کتاب حکم می‌کنند.[۲۱] از این کتاب با نام صحیفۀ علی(علیه السلام) یا کتاب علی(علیه السلام) نیز یاد می‌شود.[۲۲] این کتاب بعد از امیرالمؤمنین(علیه السلام) به امامان بعدی یکی پس از دیگری منتقل شده و اکنون نزد امام زمان(علیه السلام) است.[۲۳]
- ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) روایت می کند حضرت فرمودند:[۲۴] «ای ابومحمد! جامعه نزد ما است و آنها چه می‌دانند جامعه چیست؟» عرض کردم: "قربانت گردم! جامعه چیست؟" فرمود: «صحیفه‌ای است با طول هفتاد ذرع به ذرع رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و املای آن حضرت از دهان مبارکش و دست خط علی(علیه السلام). هر حلال و حرام و هر چیزی که مردم به آن نیاز داشته باشند؛ حتی دیه خراش‌های کوچک، در آن است.» امام با دستش به من زد و فرمود: ای ابومحمد! به من اجازه می‌دهی؟ عرض کردم: قربانت گردم من در اختیار شما هستم. هرچه می‌خواهید بکن. حضرت همچون کسی که خشمگین است، دست مرا نیشگون گرفت و فرمود: حتی دیه این، عرض کردم: به خدا این علم است. فرمود: این علم است؛ ولی نه همه علم.»[۲۵]
چیستی مصحف فاطمه(سلام الله علیها) و محتوای آن
- از دیگر منابع معرفتی اهل بیت(علیهم السلام) که دربردارندۀ اخبار غیبی و وقایع نسبت به زمان آینده است و توسط جبرئیل بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله) عرضه و توسط امیرالمؤمنین(علیه السلام) نگاشته شده است مصحف حضرت زهرا(سلام الله علیها) است.[۲۶] این کتاب نیز مانند جفر و جامعه جزء میراث انحصاری امامان(علیهم السلام) است.[۲۷] بر اساس روایات این کتاب حاوی علوم بسیار است که نزد امامان(علیهم السلام) موجود است. با استفاده از روایات برخی از مجموع مواردی که در این کتاب وجود دارد عبارتند از: مقام عظیم پیامبر(صلی الله علیه و آله)، آیندۀ ذریۀ حضرت زهرا(سلام الله علیها)، حوادثی که رخ خواهد داد، نام های اوصیا و انبیا، اسامی پادشاهان و پدران آنها، وصیت حضرت زهرا(سلام الله علیها) و اینکه احکام شرعی و نیز چیزی از قرآن در آن نیست و ... .[۲۸] مصحف فاطمه(سلام الله علیها) ميراثى ارزشمند است كه نزد امامان معصوم(علیهم السلام) دست به دست گشته است.[۲۹]
- حماد بن عثمان می گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم مصحف فاطمه(سلام الله علیها) چیست؟ فرمود: هنگامی که خداوند متعال پیامبرش را قبض روح فرمود، آنچنان حزن شدیدی بر فاطمه(سلام الله علیها) وارد شد که جز خدا نمی‌داند. پس خداوند فرشته‌ای را نزد او فرستاد که غمش را تسلیت داده با او سخن گوید، او نزد امیرالمؤمنین(علیه السلام) شکایت نمود، آن حضرت فرمود: هرگاه آن را احساس نموده و صدا را شنیدی به من بگو. پس فاطمه(سلام الله علیها) او را از آمدن فرشته آگاه گردانید. پس امیرالمؤمنین(علیه السلام) تمامی آنچه را که می‌شنید، می‌نوشت تا آنکه از آن مصحفی پدید آمد. سپس فرمود: آگاه باش که در آن هیچ چیزی از حلال و حرام نیست، ولی در آن علم همۀ چیزهایی است که در آینده واقع خواهد شد.[۳۰]
- باید دانست روایات در مورد جفر و جامعه و مصحف فاطمه(سلام الله علیها) به مقداری است که مورد تایید علمای اهل سنت نیز قرار گرفته است.[۳۱]
- نتیجه اینکه سه کتاب جفر و جامعه و مصحف حضرت زهرا(سلام الله علیها) از جمله منابع علوم امامان(علیهم السلام) هستند.
منابع
هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
امام خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲
مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل
موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی
- عظیمی، محمد صادق، سیر تطور موضوع گستره علم امام در کلام اسلامی
محمدزاده نقاشان، الهام و نیرومند، رضا، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه- شیخ‌زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا
- فائز باقری، سید محمد، بررسی علم اولیای الهی
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات
سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه- پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا
بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت- عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین
شیرازی، سید محمد، شب‌های پیشاور
گنجی، حسین، امام‌شناسی
نمازی شاهرودی، علی، علم غیب
تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
پانویس
- ↑ ر.ک. عسکری امام خان، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ افتخاری، سیدابراهیم، بررسی مقایسه ایی شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص 62 ـ 66؛ شیخ زاده، قاسم علی، رابطۀ علم غیب امام حسین(علیه السلام) و حادثۀ عاشورا، ص 67 ـ 71؛ نیرومند، رضا، مرتضوی، سیدمحمد، محمدزاده، الهام، رابطۀ الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص 140؛ پارسانسب، گل افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، ص 38
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170
- ↑ ر.ک. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائرالدرجات، ص 44 ـ 50
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج 2، ص 392 ـ 396؛ عرفانی، محمدنظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص 183
- ↑ ر.ک. غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. سبحانی، سیدمحمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص 99 ـ 130؛ باقری، سیدمحمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص 116 ـ 129
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص ۱۹۴
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170؛ افتخاری، سیدابراهیم، بررسی مقایسه ایی شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص 62 ـ 66
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، ج 2، ص 353
- ↑ ر.ک. نمازی شاهرودی، علی، علم غیب، ص 110
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة للحجة، ص 167
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170؛ افتخاری، سیدابراهیم، بررسی مقایسه ایی شئون امامت در مکتب قم و بغداد، ص 62 ـ 66؛ باقری، سیدمحمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص 116 ـ 129
- ↑ حرعاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات،ج ۵ ،ص ۳۴۴
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 239
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170
- ↑ كلینی، قم، نشر دارالحدیث ، ج۱ ،ص 239
- ↑ ر.ک. مظفر، محمدحسین، پژوهشی در باب علم امام، ص 79 ـ 82؛ بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ پارسانسب، گل افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، ص 38
- ↑ ر.ک. شیرازی، سیدمحمد(سلطان الواعظین)، شب های پیشاور، ص 214 ـ 215
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج 2، ص 392 ـ 396؛ سبحانی، سیدمحمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص 99 ـ 130؛ افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائرالدرجات، ص 44 ـ 50؛ باقری، سیدمحمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص 116 ـ 129؛ اکبری راد، طیبه، جمشیدی، فاطمه، بررسی مفهوم علم و کیفیت انتقال آن در احادیث، ص 98
- ↑ ر.ک. سبحانی، سیدمحمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص 99 ـ 130
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 239
- ↑ ر.ک. مظفر، محمدحسین، پژوهشی در باب علم امام، ص 79 ـ 82؛ خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج 2، ص 392 ـ 396؛ عسکری امام خان، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص 85؛ شیخ زاده، قاسم علی، رابطۀ علم غیب امام حسین(علیه السلام) و حادثۀ عاشورا، ص 67 ـ 71؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص 147؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ عرفانی، محمدنظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص 183؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص 66؛ گنجی، حسین، امام شناسی، ج 1، ص 172؛ باقری، سیدمحمد فائز، بررسی علم اولیای الهی، ص 116 ـ 129؛ رنجبر، جواد، کنکاشی در کیفیت علم و سرچشمه های علم امام، صفحه؟؟؟
- ↑ ر.ک. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی، ج 2، ص 392 ـ 396؛ سبحانی، سیدمحمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص 99 ـ 130
- ↑ ر.ک. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائرالدرجات، ص 44 ـ 50
- ↑ ر.ک. افقی، داوود، بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائرالدرجات، ص 44 ـ 50
- ↑ ر.ک. سبحانی، سیدمحمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص 99 ـ 130
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص 85، بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص 147؛ عسکری امام خان، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟؟؟؛ موسوی، سیدعلی، تبیین و گسترۀ علم امام از دیدگاه علامۀ طباطبایی و امام خمینی، ص 45؛ شاکر، محمدتقی، منابع علم امام در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش 6، ص 179؛ رستمی، محمدزمان، آل بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟؟؟؛ بیابانی اسکویی، محمد، امامت، ص 147
- ↑ ر.ک. بخارایی زاده، سیدحبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل، کتاب و سنت، ص 163 ـ 170