تعاون در خانواده

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تعاون است. تعاون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تعاون در قرآن - تعاون در نهج البلاغه - تعاون در معارف دعا و زیارات - تعاون در خانواده - تعاون در معارف و سیره نبوی - تعاون در فقه اسلامی - تعاون در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

زندگی خانوادگی پایگاه حکمرانی برای زن یا مرد نیست، بلکه کانون همکاری و تعاون و همراهی است؛ و تعاون و همکاری در خانواده از مصادیق مهم و والای فرمان الهی به تعاون و همکاری در امور نیک و هر آن چیزی است که یک مجموعه انسانی را به سمت کمال و رشد می‌برد: ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾.

زندگی مشترک به عمل مشترک و یاری یکدیگر معنا می‌یابد که زن و مرد مکمل یکدیگرند و در پرتو همکاری است که بار زندگی مشترک را بهتر می‌توان حمل کرد و سختی‌ها را راحت‌تر تحمل نمود. بی‌گمان مدیریت مبتنی بر همکاری و همیاری مدیریتی کاراتر و موفق‌تر است، زیرا توان افراد با در کنار هم قرار گرفتن و همیاری افزایش جدی می‌یابد و میزان آسیب‌پذیری و شکنندگی افراد به شدت کاسته می‌شود. امام صادق (ع) فرموده است: «إِذَا لَمْ تَجْتَمِعِ الْقَرَابَةُ عَلَى ثَلَاثَةِ أَشْيَاءَ تَعَرَّضُوا لِدُخُولِ‏ الْوَهْنِ‏ عَلَيْهِمْ‏ وَ شَمَاتَةِ الْأَعْدَاءِ بِهِمْ وَ هِيَ تَرْكُ الْحَسَدِ فِيمَا بَيْنَهُمْ لِئَلَّا يَتَحَزَّبُوا فَيَتَشَتَّتَ أَمْرُهُمْ وَ التَّوَاصُلُ لِيَكُونَ ذَلِكَ حَادِياً لَهُمْ عَلَى الْأُلْفَةِ وَ التَّعَاوُنُ لِتَشْمِلَهُمُ الْعِزَّةُ».

پیشبرد اهداف خانواده جز در پرتو همکاری همه‌جانبه به درستی محقق نمی‌شود، و این‌گونه زندگی کردن، پاس داشتن حقوق یکدیگر و مطلوب حق زیستن است. علی (ع) فرموده است: «التَّعَاوُنُ‏ عَلَى‏ إِقَامَةِ الْحَقِّ أَمَانَةٌ وَ دِيَانَةٌ».

همکاری در خانه نزد پیامبر چنان مهم شمرده شده که درباره آن تمجیدهایی شگفت نموده است. از علی (ع) دراین‌باره روایت شده است که گفت: [روزی] رسول خدا (ص) بر ما وارد شد درحالی‌که فاطمه بر سر دیگ غذا بود و من عدس پاک می‌کردم. فرمود: ای ابوالحسن! گفتم: بله ای رسول خدا. فرمود: از من بشنو و من جز آن‌چه پروردگارم مرا بدان فرمان داده است نمی‌گویم. هیچ مردی به همسرش کمک نمی‌کند مگر اینکه در ازای هر موی بدنش برایش عبادت یک سال باشد که روزهایش به روزه و شب‌هایش به نماز شب بگذرد و خدای متعال ثواب صابران را به او بخشد... ای علی! هرکه خدمت به خانواده را عار نداند و از آن سرباز نزند بی‌حساب وارد بهشت شود... ای علی! خدمت به خانواده کفاره گناهان کبیره است، و آتش خشم خداوند را خاموش می‌سازد و چنین کسی به پاداش همکاری‌اش، نیکویی‌ها و درجه‌های بهشتی نصیبش خواهد شد. ای علی! به خانواده‌اش خدمت نمی‌کند مگر کسی که به مقام صدّیق یا شهید رسیده باشد و یا کسی که خداوند خیر دنیا و آخرت را برای او بخواهد..

به نظر می‌رسد این سخن، سخنی تعلیمی- انگیزشی است. این‌گونه تعابیر و نظایر آن در جهت برانگیختن مردان به کمک در خانه است، به ویژه در جامعه آن روز که فرهنگ همکاری در خانه جاری نبود؛ و رسول خدا (ص) با بیان مشوق‌هایی این‌چنین جامعه را تعلیم می‌دهد و برمی‌انگیزد. همچنین روایت شده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «إِذَا سَقَى الرَّجُلُ امْرَأتَهُ المَاءَ أُجِرَ».

همچنین زنی که به شوهرش در اداره خانه و گردش امور آن یاری می‌دهد و پذیرای کارهایی می‌شود، در منظر پیامبر اکرم (ص) این لطف او سخت گران‌بها و مورد عنایت خداست، چنان‌که آن حضرت فرموده است: «أَيُّمَا امْرَأَةٍ رَفَعَتْ مِنْ بَيْتِ زَوْجِهَا شَيْئاً مِنْ مَوْضِعٍ‏ إِلَى‏ مَوْضِعٍ‏ تُرِيدُ بِهِ صَلَاحاً نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهَا وَ مَنْ نَظَرَ اللَّهُ إِلَيْهِ لَمْ يُعَذِّبْهُ».

راه و رسم پیامبر اکرم (ص)

رسول خدا (ص) با تمام گرفتاری‌ها و مشغله‌های سیاسی و اجتماعی، و هدایت و رهبری مردم، در خانه حضوری جدی داشت؛ و این‌گونه نبود که آن امور، حضرتش را از رسیدگی به خانواده و وقت‌گذاری برای اهل خانه بازدارد و یا موجب کاستی در روابط درون خانوادگی و میان اعضایی شود. حسین (ع) از امیر مؤمنان (ع) درباره برنامه و وضع پیامبر (ص) در داخل خانه پرسش کرد و علی (ع) چنین فرمود:«وَ كَانَ إِذَا أَوَى إِلَى مَنْزِلِهِ جَزَّأَ دُخُولَهُ ثَلَاثَةَ أَجْزَاءٍ جُزْءاً لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ جُزْءاً لِأَهْلِهِ وَ جُزْءاً لِنَفْسِهِ ثُمَّ جَزَّأَ جُزْءَهُ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ فَيَرُدُّ ذَلِكَ‏ عَلَى‏ الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ لَا يَدَّخِرُ أَوْ قَالَ لَا يَدَّخِرُ عَنْهُمْ شَيْئاً».

برنامه زندگی پیامبر اکرم (ص) چنین بود و جالب آن است که آن حضرت از آن وقتی که به خانواده خود اختصاص می‌داد چیزی را به دیگران اختصاص نمی‌داد و آن‌وقت از آن ایشان بود، و وقتی را که به خودش اختصاص داشت میان خود و مردم تقسیم می‌کرد. مشخص است که رسول خدا (ص) به وقت‌گذاری در خانواده و در خدمت اهل خانه بودن و همکاری در امور خانه چه اهمیتی داده است. قاضی عیاض آورده است که از قول عایشه، حسن، ابو سعید و جز اینان درباره همکاری پیامبر در خانه چنین نقل شده است: «كَانَ فِي بَيْتِهِ فِي مِهْنَةِ أهْلِهِ يَفْلِي ثَوْبَهُ وَيَحْلِبُ شَاتَهُ وَيَرْقَعُ ثَوْبَهُ وَيَخْصِفُ نَعْلَهُ وَيَخْدِمُ نَفْسَهُ وَيَقُمُّ البَيْتَ وَيَعْقِلُ الْبَعِيِرَ ويَعْلِفُ نَاضِحَهُ وَيَأْكُلُ مَعَ الْخَادِمِ وَيَعْجِنُ مَعَهَا وَيَحْمِلُ بَضَاعَتَهُ مِنَ السُّوقِ».

این موارد بیانگر گستره همکاری پیامبر در امور خانه است؛ و این میزان همکاری از سوی انسانی است که در مقامات معنوی و مراتب کمال انسانی به جایی رسیده است که هیچ انسانی بدان مقامات و مراتب دست نیافته است، و انسانی که سخت درگیر هدایت و مدیریت بوده است؛ و با وجود این، همکاری‌اش در خانه تا این پایه بوده است. در جامعه‌ای که مردان در خانه حکومت می‌کردند، پیامبر خدا (ص) در خانه خدمت می‌کرده است، و در این امر چنان بی‌پیرایه و عادی رفتار کرده است که مایه شگفتی است؛ همچون یک انسان عادی. از عایشه سؤال شد: «مَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَعْمَلُ فِي بَيْتِهِ»..

گفت: «کَانَ یَخِیطُ ثَوْبَهُ و یَخْصِفُ نَعْلَهُ وَ یَعْمَلُ مَا یَعْمَلُ الرِّجَالُ فِي بُیُوتِهِمْ».

رسول خدا (ص) کارهای شخصی‌اش را خود انجام می‌داد و هرگز در خانه فرمان‌فرمایی ننمود و دوست می‌داشت که به اهل خانه کمک کند و در کارها آنان را یاری نماید. آن حضرت باوجود داشتن خدمتکار، به جز کارهای شخصی‌اش کارهایی از امور خانه را نیز عهده‌دار می‌شد. ابن شهرآشوب دراین‌باره آورده است: «وَ كَانَ‏ يَخْصِفُ‏ النَّعْلَ‏ وَ يَرْقَعُ الثَّوْبَ وَ يَفْتَحُ الْبَابَ وَ يَحْلُبُ الشَّاةَ وَ يَعْقِلُ الْبَعِيرَ فَيَحْلِبُهَا وَ يَطْحَنُ مَعَ الْخَادِمِ إِذَا أَعْيَا».

امام صادق (ع) نیز فرموده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَحْلُبُ‏ عَنْزَ أَهْلِهِ‏».

طبیعی است که صورت کار کردن در خانه و همکاری نمودن در خانواده تغییر می‌کند، ولی اصل همکاری در امور خانه ثابت است؛ و مشخص است که پیامبر اکرم (ص) چه رویکردی به این اصل داشته و چگونه آن را پاسداری نموده است.

پیام‌آور خوبی‌ها، کار در خانه را امری تحمیلی نمی‌دید. کارهای شخصی‌اش را در خانه خود انجام می‌داد و آن را به کسی تحمیل نمی‌کرد. وقتی از عایشه درباره رفتار و عملکرد رسول خدا (ص) در خانه پرسش شد گفت: «[کَانَ] يَفْلِي ثَوْبَهُ وَيَحْلُبُ شَاتَهُ وَيَخْدُمُ نَفْسَهُ».

از برخی خبرها چنین برمی‌آید که آن والاترین انسان، در کارهای خانه بیش از همه به خیاطی علاقه داشته و آن را بیش از کارهای دیگر انجام می‌داده است، چنان‌که سیره‌نویسان دراین‌باره آورده‌اند: «كَانَ يَخِيطُ ثَوْبَهُ، وَيَخْصِفُ نَعْلَهُ، وَ کَانَ أَکْثَرُ عَمَلِهِ فِي بَیْتِهِ الْخِیَاطَةَ».

از مجموعه خبرهایی که از رفتار و سلوک آن خاتم پیام‌آوران الهی در خانه نقل شده است، می‌توان دریافت که آن حضرت در خانه اهل همه‌گونه کمک و همکاری بوده است. در خبری از عایشه آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللهِ (ص) يَعْمَلُ عَمَلَ البَيْتِ وَأَكْثَرُ مَا يَعْمَلُ الْخِيَاطَةُ».

تأکید رسول خدا (ص) بر همکاری در امور خانه

رسول خدا (ص) بر همکاری در امور خانه تأکید می‌کرد و آن را تعلیم می‌نمود. در خبری چنین آمده است: «دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَلَى عَلِيٍّ فَوَجَدَهُ هُوَ وَ فَاطِمَةَ (س) يَطْحَنَانِ فِي الجاروش [الْجَاوَرْسِ‏] فَقَالَ النَّبِيُّ (ص) أَيُّكُمَا أَعْيَا فَقَالَ عَلِيٌّ فَاطِمَةُ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهَا قُومِي يَا بُنَيَّةِ فَقَامَتْ وَ جَلَسَ النَّبِيُّ (ص) مَوْضِعَهَا مَعَ عَلِيٍّ (ع) فَوَاسَاهُ فِي طَحْنِ الْحَبِّ».

رسول خدا (ص) خود خرید نیازهای خانواده را انجام می‌داد و چنان نبود که این کار را در شأن خود نبیند؛ و بدین ترتیب به پیروان خود می‌آموخت که چه راه و رسمی را دنبال کنند. دراین‌باره از قول عایشه نقل شده است که گفت: «وَكَانَ لَا يَمْنَعُهُ الْحَيَاءُ أَنْ يَحْمِلَ بِضَاعَتَهُ مِنْ السُّوقِ إلَى أَهْلِهِ».

ابوهریره گوید روزی همراه رسول خدا (ص) وارد بازار شدم، پس حضرت نزد بزازان رفت و شلواری به چهار درهم خرید. در میان بازاریان قپان‌داری بود که کالاها را وزن می‌کرد. رسول خدا (ص) به او فرمود: «اِتَّزِنْ وَ أَرْجِحْ». یا «زِنْ و أَرْجِحْ» سنگین‌تر وزن کن! قپّان‌دار گفت: این سخنی است که من از هیچ‌کس نشنیده‌ام. ابو هریره گوید به او گفتم: در نادانی و جفای تو در دینت همین بس که پیامبرت را نمی‌شناسی. پس قپان را پرت کرد و دست پیامبر را کشید تا بر آن بوسه زند. رسول خدا (ص) دست خود را پس کشید و فرمود: «مَا هَذَا؟ إِنَّمَا يَفْعَلُ هَذَا الْأَعَاجِمُ بِمُلُوكِهَا، وَلَسْتُ بِمَلِكٍ، إِنَّمَا أَنَا رَجُلٌ مِنْكُمْ». این چه کاری است؟ بی‌گمان این رفتار ایرانیان با پادشاهانشان است، و من پادشاه نیستم، من فقط مردی از خودتان هستم. پس وزن کرد و سنگین‌تر وزن نمود و رسول خدا (ص) شلوار را گرفت. ابوهریره گوید من پیش رفتم تا آن را بگیرم و برای پیامبر حمل کنم. حضرت فرمود: «صَاحِبُ الشَّيْءِ أَحَقُّ بِشَيْئِهِ أَنْ يَحْمِلَهُ، إِلَّا أَنْ يَكُونَ ضَعِيفًا يَعْجِزُ عَنْهُ فَيُعِينُهُ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ».

صاحب کالا خود سزاوارترین کس در حمل کالایش است مگر آن‌که ناتوان از حمل آن باشد که در این صورت برادر مسلمانش یاری‌اش کند.

رسول خدا (ص) چنین بود و نیازهای خانواده‌اش و خودش را خود تهیه می‌کرد و خود حمل می‌نمود، و با این رفتار به پیروانش می‌آموخت که چنین زیست کنند.

راه و رسم اوصیای پیامبر (ص)

برترین تربیت‌شدگان مدرسه پیامبر (ص) اصل همکاری در امور خانه را پاس می‌داشتند و بر آن پایداری می‌ورزیدند. هشام بن سالم از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمود: «كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) يَحْتَطِبُ وَ يَسْتَقِي وَ يَكْنُسُ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ (س) تَطْحَنُ‏ وَ تَعْجِنُ‏ وَ تَخْبِزُ».

علی (ع) و زهرا (س) کارهای خانه را به خوبی میان خود تقسیم کرده بودند و با همکاری کامل زندگی می‌کردند؛ نمونه‌ای کامل و باطراوت. آنان از زندگی مشترک و همکاری در اداره زندگی لذت می‌بردند و بدان می‌بالیدند. در خبری آمده است: عَلِيٌ (ع) کَانَ یَحْمِلُ التَّمْرَ وَ الْمِلْحَ فِي ثَوْبِهِ وَ یَدِهِ وَ یَقُولُ: لَا یَنْقُصُ الْکَامِلُ مِنْ کَمَالِهِ مَا جَرَّ مِنْ نَفْعٍ إِلَی عِیَالِهِ

علی (ع) و زهرا (س) کارهای خانواده را به‌طور کامل میان هم تقسیم کرده بودند و با همکاری یکدیگر زندگی را پیش می‌بردند، چنان‌که در حدیث امام باقر (ع) آمده است: «ضَمِنَتْ لِعَلِيٍّ (ع) عَمَلَ الْبَيْتِ وَ الْعَجِينَ وَ الْخُبْزَ وَ قَمَّ الْبَيْتِ وَ ضَمِنَ لَهَا عَلِيٌّ (ع) مَا كَانَ خَلْفَ الْبَابِ نَقْلَ‏ الْحَطَبِ‏ وَ أَنْ‏ يَجِي‏ءَ بِالطَّعَامِ‏»

همکاری در امور خانه بیانگر اموری چند است، از جمله:

1. نشانه برجسته‌ای در علاقه و دوستی،
2. روشی کارا برای مدیریت خانواده،
3. عاملی مهم در پیوند و همدلی زن و مرد،
4. نمودی روشن برای مسئولیت‌پذیری،
5. و راهکاری اساسی در ایجاد توازن و تعادل در نظام خانواده.

پرسش مستقیم

1. جایگاه و اهمیت همکاری در امور خانه چیست؟ (پرسش)
2. سیره پیامبر خاتم در همکاری امور خانه چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴