تعاون در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تعاون است. تعاون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تعاون در قرآن - تعاون در نهج البلاغه - تعاون در معارف دعا و زیارات - تعاون در خانواده - تعاون در معارف و سیره نبوی - تعاون در فقه اسلامی - تعاون در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تعاون به معنای همیاری و هم پشت شدن از ریشه "ع ـ و ـ ن" به معنای نصرت دادن و کمک رساندن است. تعاون مصدر باب تفاعل از این ریشه و به معنای یکدیگر را کمک کردن است. صیغه‌های باب‌های افعال ﴿قَالَ مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا﴾، تفاعل ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و استفعال ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾ همچنین یک مورد صفت مشبهه ﴿قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَلَا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ﴾ از این ماده در قرآن به کار رفته است. واژه‌هایی چون "ظهیر" ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا﴾، ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾، "اجتماع" ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ و "انتصار" ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾ نیز با مفهوم تعاون، نزدیکی معنایی دارند.

انسان‌ها از دیرباز در جهت تسهیل کارها یا عملی ساختن کارهایی که انجام آنها به صورت فردی ناممکن بوده، یا برای صرفه جویی در وقت و هزینه، با هم تعاون و همکاری می‌کردند. از منظر جامعه شناختی، تعاون هنگامی رخ می‌دهد که میان اشخاص و گروه‌هایی که هدف آنان پیوند چند فعالیت، کمک رسانی متقابل و انجام کاری به طور مشترک است، تعامل اجتماعی پدید آید.

از نیمه قرن ۱۹ میلادی نیز نوعی فعالیت تعاونی در زمینه اقتصاد شکل گرفت و به گسترش شرکتهای تعاونی انجامید. شرکت تعاونی، مفهومی نوین و سازمان، مؤسسه یا شرکتی متشکّل از افراد داوطلبی است که نیازهای مشترک و اهداف اقتصادی معیّن داشته، تأمین نیازهای خود را از طریق تعاونی آسان‌تر می‌دانند و سهم و حقوق هریک از اعضا در شرکت و در اداره آن مساوی است. یک مؤسسه تعاونی برخلاف یک شرکت تجارتی، سازمانی است که وضع افراد در آن، برابر و همه آنها در اتّخاذ تصمیم نسبت به سیاست عمومی تعاونی مزایایی یکسان دارند. در قرآن به مفهوم نوین تعاون اشاره‌ای نشده و تنها برخی مبانی اخلاقی و فرهنگی آن تأیید شده است.

تعاون و همکاری در جامعه عربی قبل از اسلام به سبب عمق فردگرایی مطلق در میان آنان، کم‌رنگ بوده است. آنان تنها در برابر همخون خود نرمش نشان می‌دادند و تنها برای مصالح شخصی خود با دیگر قبایل همپیمان شده، آنان را یاری می‌دادند. پیمان‌های آنان غالباً مرتبط با امور جنگی بود و تا زمانی امتداد می‌یافت که مصالحشان پا‌برجا بود. پیامبر (ص) در جهت امت سازی، کوشید تا مبانی فکری و اخلاقی تعاون را بین مسلمانان پدید آورد و برای این منظور از روشهای گوناگونی استفاده کرد؛ مانند دعوت مردم به یکتاپرستی و ایجاد اُخوّت ایمانی و دینی بین آنها ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ که همه مسلمانان را چونان پیکری واحد می‌کرد و خوشی و ناخوشی هر فردی را با خوشی و ناخوشی دیگران برابر قرار می‌داد؛ همچنین دعوت به تعاون و همکاری در تقوا و نیکوکاری و نهی از تعاون بر تجاوز و گناه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و نهی از تعاون با مجرمان ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ﴾ نیز امر به رعایت عدالت ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ و اجرای برخی راهکارهای عملی در این زمینه، مانند انعقاد پیمان برادری و مساعدت بین گروه‌های مهاجر و انصار ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾.

غیر از موارد پیش گفته، گاه در قرآن از تعاون به عنوان راهکاری کمکی در انجام کارهای دشوار یاد شده است. ﴿قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا﴾، ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا﴾ در برخی موارد نیز از باب تعجیز به تعاون اشارت رفته است که اگر همه انسان‌ها جمع شده، جنیان نیز به یاری آنان بیایند، نمی‌توانند مانندی برای قرآن بیاورند. ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾، ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾، ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾.

از دیدگاه قرآن مسلمانان با هم برابر: ﴿ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ و برادر: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ﴾ و چونان پیکری واحدند: ﴿كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾ و باید بر اساس "برّ و تقوا" همدیگر را یاری دهند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ ظاهر این آیه، وجوب تعاون بر‌اساس برّ و تقواست. مفسران تقوا را به اطاعت از اوامر و نواهی خداوند تفسیر کرده و در تبیین معنای برّ به آیه ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ استناد کرده‌اند که مصادیق برّ را چنین برمی‌شمرد: ایمان به خدا، قیامت، فرشتگان، قرآن و پیامبران، انفاق مال خود به رغم علاقه به آن به خویشاوندان، یتیمان، مسکینان، واماندگان در راه، سائلان و بردگان، برپایی نماز، پرداخت زکات، وفا به عهد، و استقامت و پایداری در برابر بیماریها و محرومیت‌ها و در میدان جنگ.

برخی برّ و تقوا را مطابق سیاق آیه به معنای بخشش و چشم پوشی گرفته‌اند، زیرا پیش از دعوت به همیاری بر‌اساس برّ و تقوا، از خصومت مسلمانان با کسانی سخن می‌رود که آنان را در سال حدیبیه از عمره بازداشتند. بعضی برّ را به معنای اطاعت از اوامر خدا و تقوا را پرهیز از منهیات و برخی دیگر برّ را به معنای راستگویی یا دوری از منهیات یا اسلام، و تقوا را به معنای سنت دانسته‌اند. برخی نیز هر دو واژه را به یک معنا گرفته و تکرار را برای تأکید دانسته‌اند. به نظر گروهی دیگر از همراه آمدن برّ و تقوا این است که برّ به رضایت مردم اشاره دارد و تقوا به رضایت الهی و در تعاون و همیاری با مردم هر دو باید لحاظ شوند. نیکوکاری و تقوا سبب ایجاد همکاری و ترجیح نفع عمومی بر سود شخصی است، از این رو قرآن‌کریم با هدف از بین بردن فردگرایی و منفعت‌طلبی در میان اعراب جاهلی، به انتقاد از این بینش غیر ایمانی پرداخته که کمک به دیگران را خسارت و زیان می‌شمرد: ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.، بر همین اساس اهتمام و مطلوب مؤمنان هماره نفع شخصی نیست، بلکه گاه خود به چیزی نیازمندند؛ ولی دیگران را بر خویش مقدم می‌دارند: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾،﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾

در قرآن به مصادیقی دیگر از تعاون نیز اشاره شده است؛ مانند "ماعون": ﴿ فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَن صَلاتِهِمْ سَاهُونَ الَّذِينَ هُمْ يُرَاؤُونَ وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ﴾ قرض دادن، عمل خیر، عاریه دادن وسایل خانه و زکات جزو مصادیق "ماعون" یاد شده‌اند که بازگشت معنایی همه آنها به همیاری و تعاون‌است. آیه‌ای دیگر از گروهی از انصار که مهاجران را پناه داده و بدانان در برابر مشرکان یاری رساندند با عنوان "مؤمنان راستین" یاد می‌کند: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾. آیه‌ای دیگر مؤمنان را چنین می‌ستاید که در کارها با هم مشورت و همفکری کرده، از روزی خود انفاق می‌کنند و در برابر ظلمْ یکدیگر را یاری می‌رسانند: ﴿وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾.

اهمیت تعامل و همیاری انسان‌ها در حلّ و رفع مشکلات یکدیگر از آیات ناظر به فلسفه تحریم ربا نیز‌ به خوبی برمی‌آید. (در نکوهش ربا و ذکر عذاب بر‌آن نک: ﴿الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُواْ الصَّلاةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ ﴾.

رباخواری که با توجه‌به چشم پوشی از سود حاصل از جریان یافتن پول در فعالیت‌های اقتصادی، عملی در ظاهر منطقی به‌نظر می‌رسد، در این آیات ستم به دیگران تلقی شده‌است. در مقابل، بخشش و کمک به دیگران تحت‌ عنوان انفاق ﴿وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾، ﴿قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾، ﴿وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ صدقه ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ﴾، ﴿إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾ و وام بدون ربا (قرض‌الحسنه) مورد سفارش و ترغیب است: ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾، ﴿إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾، ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ قرض دادن نیکو در راه خدا، به قرض دادن از مال حلال، وام دادن بدون منت و آزار و به قرض دادن با رضایت خاطر تفسیر شده است.

قرآن همان‌گونه که خواهان پیشی گرفتن مؤمنان در کارهای نیک ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ و تعاون و همیاری بر‌اساس برّ و تقواست، آنان را از همکاری در راه گناه و تعدی بازمی‌دارد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾

برخی مفسران با توجه به سیاق آیه، ﴿الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾ را به انتقام و تلافی تفسیر کرده‌اند. بعضی دیگران با تعمیم آن، "اثم" را به معنای گناهکاری و "عدوان" را به معنای تجاوز از حدود الهی دانسته‌اند. گروهی نیز اثم را به معنای کفر و عدوان را به معنای بدعت یا ظلم دانسته‌اند. برخی نیز اثم را در ارتباط با خدا، یا خدا و مردم و عدوان را تنها به ستم به مردم تفسیر کرده‌اند. دستور رعایت تقوای الهی در انتهای آیه، تأکیدی بر دوری جستن از همیاری با ظالم در راه گناه و تعدی است، زیرا تقوا، مسلمانان را از تعدی از حدود الهی و ظلم به دیگران باز‌می‌دارد. در آیه‌ای دیگر نیز پس از سفارش مؤمنان به گروه‌سازی و تعاون و همیاری در سختی و راحتی، امر به تقوا و پرهیزگاری آمده‌ است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾.

صبر به معنای تحمل و شکیبایی فردی در گرفتاریها و اطاعت خداوند است و مصابره به معنای شکیبایی گروهی‌است. به طور قطع صبر و پایداری گروهی همراه با تعاون و همیاری آسان‌تر خواهد بود. مرابطه نیز طبق تفسیری به معنای تشکیل گروههای همکاری و تعاونی است. از آنجا که هدف از تعاون باید سعادت دنیا و آخرت باشد در پایان آیه به پرهیزگاری و تقوای الهی سفارش شده است. طبق آیات دیگر، خداوند کسانی را که براساس گناه و تجاوز همکاری کنند، بازخواست می‌کند: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ تظاهر به معنای تعاون و هم‌پشت شدن و "ظهیر" به معنای معاون و پشتیبان و یاری‌رسان است. ﴿وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا﴾، ﴿إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾. ظهیر: ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا﴾، ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾. اهمیت تعامل اجتماعی با دیگران از دیدگاه اسلامی چنان است که مسلمان نه تنها باید از معاونت با ظالم بپرهیزد، بلکه باید دیگران را نیز از ظلم کردن باز دارد، بر همین اساس پیامبراعظم (ص) فرمودند: برادر مؤمنت را، خواه ظالم یا مظلوم، یاری‌رسان؛ مظلوم را با حمایت از او و ظالم را با بازداشتن او از ستمکاری.

تعاون در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

تعاون از ماده عون، به معنی یاری و پشتیبانی کردن یکدگر آمده است. در این مدخل منظور آیاتی است که پیامبر از تعاون با مشرکین در امری از سوی خداوند منع شده است و یا دیگران از تعاون بر علیه پیامبر و دعوت او منع شده‌اند.

1. ﴿وَمَا كُنْتَ تَرْجُو أَنْ يُلْقَى إِلَيْكَ الْكِتَابُ إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ ظَهِيرًا لِلْكَافِرِينَ﴾
2. ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾
3. ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا﴾

نکات: در این آیات:

1. پیامبر از تعاون و همکاری با کافران نهی شده است: ﴿فَلَا تَكُونَنَّ ظَهِيرًا لِلْكَافِرِينَ﴾
2. تعاون برخی از زنان پیامبر با همدیگر علیه آن حضرت مطرح گردیده است: ﴿وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ﴾
3. پشتیبانی و تعاون جبرئیل و ملائکه و صالح مؤمنین به محمد در مقابل تعاون برخی زنان پیامبر علیه آن حضرت ذکر گردیده است: ﴿فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ﴾
4. تعاون جمعی از غیر مسلمانان با پیامبر در آوردن قرآن، تهمت کافران علیه پیامبر و قرآن مطرح شده است: ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ﴾.

تعاون در دانشنامه معاصر قرآن کریم

تعاون از ریشه «ع - و - ن» به معنای نصرت دادن و کمک رساندن است، تعاون مصدر باب تفاعل و به معنای همکاری و یا یکدیگر را یاری کردن است.

در قرآن تعاون به همان معنای لغوی آمده است. واژه‌هایی چون «ظهیر» ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا﴾، ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾، ﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا﴾ و «انتصار» ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾ با مفهوم تعاون نزدیکی معنایی دارند. در دو قرن اخیر نوعی فعالیت‌های تعاونی در زمینه اقتصادی شکل گرفت و به گسترش شرکت‌های تعاونی انجامید. یک مؤسسه تعاونی، سازمانی است که وضع افراد در آن برابر و همه آنها در اتخاذ تصمیم نسبت به سیاست عمومی مؤسسه حق یکسانی دارند. در قرآن به این مفهوم نوین تعاون اشاره‌ای نشده، اما این‌گونه تعاونی‌ها اگر به قصد انجام کارهای سالم اقتصادی شکل گیرد مصداقی از نیکی است که خداوند در قرآن، تعاون و همکاری در آن را سفارش نموده است.

در قرآن، تعاون ضد «تنازع» است ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾. تعاون کلمه کانونی کلماتی از قبیل برّ، تقوا، اثم و عدوان است و مجموعاً یک «میدان معناشناختی» را تشکیل می‌دهند که بیانگر یکی از آموزه‌های اساسی قرآن در زمینه اخلاق اجتماعی است.

این کلمه ۲ بار در قرآن به کار رفته است: ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾. خداوند در ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ مصادیق برّ را چنین بر می‌شمرد: ایمان به خدا، قیامت، فرشتگان، قرآن و پیامبران، انفاق مال خود (به رغم علاقه به آن) به خویشاوندان، یتیمان، مسکینان، واماندگان در راه، درخواست‌کنندگان و بردگان، برپایی نماز، پرداخت زکات، وفا به عهد و استقامت و پایداری در برابر بیماری‌ها و محرومیت‌ها و نیز، در میدان جنگ. البته قرآن در مقام حصر مصادیق نیکی در این موارد نیست و همان طور که خورشید و ماه در جریان هستند قرآن هم در جریان است و هر زمانی بشر به مصادیق جدیدی از نیکی پی می‌برد. با توجه به این آیه فهمیده می‌شود که خداوند جامعه اسلامی را به تعاون در امور عبادی، اقتصادی، سیاسی و نظامی فراخوانده است. ظهور آیه در امور عبادی، اقتصادی و نظامی آشکار است. لزوم تعاون در امور سیاسی، با توجه به این نکته آشکار می‌شود که حکومت نوعی عهد و پیمان بین مردم و حاکمان است. برخی برّ و تقوی را مطابق سیاق آیه به معنای بخشش و چشم‌پوشی گرفته‌اند؛ زیرا پیش از دعوت به همیاری بر اساس برّ و تقوا از دشمنی مسلمانان با کسانی سخن می‌رود که آنان را در سال حدیبیه از عمره باز داشتند. بعضی برّ را به معنای اطاعت از اوامر خدا و تقوا را پرهیز از منهیات دانسته‌اند .

تعاون در جامعه عربی قبل از اسلام به سبب روحیه قبیله‌گرایی تنها در بین افراد یک قبیله وجود داشته است. افراد یک قبیله تنها برای مصالح قبیله خود با دیگر قبائل هم‌پیمان می‌شدند و آنها را یاری مینمودند و پیمان‌های آنان غالباً مربوط به امور جنگی بود.

اعراب قبل از اسلام، بیشتر دنبال منفعت شخصی و قبیله‌ای بودند و کمک به دیگران را خسارات می‌شمردند. از این خداوند در اشاره به آنان می‌فرماید: ﴿وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.

پیامبر (ص) در جهت ساختن جامعه‌ای متعالی کوشید تا روحیه تعاون را بین مسلمانان پدید آورد و برای این منظور از روش‌های گوناگونی استفاده کرد؛ مانند برادر دانستن مؤمنان و فرمان به اصلاح بین آنان ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾، دعوت به همکاری در تقوا و نیکوکاری و پرهیز از تعاون بر گناه و تجاوز ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، معرفی پیامبران به عنوان کسانی که با مجرمان همکاری نمی‌نمایند ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ﴾ و اجرای برخی راهکارهای عملی در این زمینه مانند انعقاد پیمان برادری و همکاری بین مهاجرین و انصار ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾

از منظر جامعه‌شناختی، تعاون هنگامی رخ می‌دهد که میان اشخاص و گروه‌هایی که هدف آنان پیوند چند فعالیت، کمک‌رسانی متقابل و انجام کاری به طور مشترک است، تعامل اجتماعی پدید آید. از آنجا که اسلام به مسائل اجتماعی حیات آدمی اهتمام خاص دارد و تعاون در قوام و دوام و تکامل اجتماع نقش محوری دارد؛ بر این اساس قرآن در راستای ایجاد فرهنگ تعاون و تعالی آن گام‌های اساسی برداشته است. مانند امر به تعاون در خوبی‌ها ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى﴾، نهی از همکاری در بدی‌ها ﴿وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾، امر به پرهیز از نافرمانی خداوند در دستورش به تعاون در خوبی‌ها و عدم همکاری در بدی‌ها ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ﴾، تهدید به عذاب شدید در صورت انجام ندادن این امور ﴿وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ترک تعاون در خوبی‌ها و انجام تعاون در بدی‌ها را گناه شمردن؛ زیرا تهدید به عذاب شدید، نشانه بزرگی گناه است. خداوند در این فرایند هم درصدد ایجاد روحیه تعاون و تعالی آن است و هم ایجاد پشتوانه اجرایی برای آن.

قرآن در راستای ایجاد جامعه‌ای که تعاون بر آن حاکم باشد، ابعاد کوچک و بزرگ تعاون را مدنظر دارد، بعد کوچک آن نسبت به کسانی است که در نمازشان سهل‌انگار هستند. می‌فرماید: ﴿وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ﴾، «ماعون» عنوان عامی برای اثاثیه منزل است و اصل آن بنابر نظر صحاح اللغه «معونة» به معنای «ابزار کمک‌دهنده» است. بنابراین آیه خواندن نماز، بدون تصمیم بر امدادرسانی به نیازمندان را، غفلت از حقیقت نماز داشته است.

ابعاد بزرگ تعاون نیز از این آیه استفاده می‌شود آنجا که می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾. «ربط» به معنای پیوند است بنابراین ﴿رَابِطُوا﴾ دلالت بر لزوم پیوند و ارتباط بین افراد جامعه دارد. بی‌تردید تعاون یکی از بهترین مصادیق پیوند و ارتباط بین افراد یک جامعه است. بنابراین تفسیر مرابطه، عبارت است از وصل نمودن نیروها و راهکار عملی وصل نمودن نیروها تعاون می‌باشد. قرآن درصدد ایجاد فرهنگ تعاون است. مسلمانان با عمل به این آموزه قرآنی و توسعه آن در بخش‌های گوناگون دینی، سیاسی و اقتصادی، می‌‌توانند گامی عملی در جهت تحقق جامعه مدنی بردارند.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. معموری، محمد جواد، مقاله «تعاون»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷
3. عصیانی، علی رضا، مقاله «تعاون»، دانشنامه معاصر قرآن کریم