رفاعة بن زید قینقاعی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث رفاعة بن زید قینقاعی است. رفاعة ‌بن زید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رفاعة بن زید قینقاعی در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نام او در بیشتر منابع، رفاعة بن زید بن تابوت قینقاعی ثبت شده است؛ ولی برخی منابع، نام وی را با افتادگی یا جابه‌جایی، رفاعة بن تابوت، زید بن تابوت یا زید بن رفاعة بن تابوت ثبت کرده‌اند.

برخی تفاسیر، علت نزول برخی آیات را به پدر وی زید بن تابوت نسبت داده‌اند، در حالی که در منابع تاریخی، هیچ گزارشی از زید به ثبت نرسیده و احتمالاً برخی افتادگی‌ها، انگیزه نقل این گزارش‌ها در منابع تفسیری شده است.

منابع تاریخی، اطلاع چندانی درباره رفاعه به دست نمی‌دهند، جز آنکه همه سیره‌نویسان وی را جزو یهودیان و دشمنان برجسته پیامبر (ص) نام برده‌اند که پس از آنکه ناچار شد اسلام بیاورد، در شمار منافقان درآمد. به نظر، رفاعه پس از تبعید قبیله‌اش بنی‌قینقاع از مدینه در سال دوم هجری، مسلمان شده و به طایفه عبداللّه‌بن ابی، یعنی بنی‌حارث از خزرج از همپیمانان پیشین بنی‌قینقاع پیوسته است، از این‌رو در برخی گزارش‌ها به او نسبت انصاری داده‌اند.

رفاعة بن تابوت، پس از پذیرش اسلام در اعزام‌های پیامبر (ص) شرکت نکرد و در سال چهارم هجری، در گفت‌وگویی با عبداللّه ‌بن ابی ناراحتی خود را از تبعید بنی‌نضیر از مدینه ابراز داشت.

در سال ششم هجری، هنگامی که رسول خدا (ص) برای رویارویی با بنی‌مصطلق به نبرد با آنها رفته بود از دنیا رفت. مشهور است هنگام بازگشت پیامبراکرم (ص) به مدینه طوفانی درگرفت که حضرت آن را به خبر مرگ رفاعه تعبیر کرد و او را پناهگاه منافقان دانست. این خبر برای عبدالله بن ابی که در آن اعزام حضور داشت، بسیار سخت و اندوهبار بود. این گزارش که وی در سال نهم به رغم فراخوان عمومی پیامبر (ص) برای اعزام تبوک، در کنار دیگر منافقان در مدینه ماند، نادرست است.

رفاعة بن زید قینقاعی در شأن نزول

1. بر اساس روایت ابن اسحاق، رفاعه از یهودیانی بود که از روابط نزدیک خود با انصار بهره گرفت و آنها را از کمک‌های مالی به مسلمانان باز می‌داشت و پیامد آن را فقیر شدن می‌دانست، که در این باره آیه ﴿الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾ نازل شد. در این آیه خدا عذابی خوارکننده را در انتظار کسانی می‌داند که از نیکی به دیگران بخل ورزیده و مردم را نیز به بخل دعوت می‌کنند.
2. برپایه گزارشی، یثربیانی که پیش از اسلام با رفاعه رابطه نزدیکی داشتند، پس از مسلمان شدنشان، از رفاعه فاصله گرفتند؛ ولی در پی اسلام آوردن رفاعه، آنان دوباره روابط صمیمانه خود را با رفاعه از سر گرفتند و در پی نزول آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِيَاءَ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾ مسلمانان از برقراری روابط نزدیک با وی منع شدند؛ البته با توجه به اسلام وی در سال دوم بعید است که این آیه درباره وی نازل شده باشد، زیرا این سوره از سوره‌هایی است که در اواخر دوره ۱۰ ساله مدینه نازل شده است و احتمالاً این آیه را مفسران بر وی تطبیق کرده‌اند.
3. گفته‌اند که عادت جاهلی بر این استوار بود وقتی کسی برای حج محرم می‌شد، از در خانه خارج یا وارد نمی‌شد، بلکه از پشت بام یا روی دیوار یا سوراخ دیوار به خانه درمی‌آمد و رفاعة بن تابوت در حال احرام از در خانه بیرون آمد. در این هنگام، آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ نازل شد و از مسلمانان خواست از این کار دست بردارند؛ البته این شأن نزول چندان پذیرفتنی نیست، زیرا پیامبر (ص) در سال‌های زندگی رفاعه در مدینه، آهنگ حج نکرد، در حالی که طبق این گزارش آن حضرت نیز احرام داشت و عازم حج بود.
4. آلوسی از سدی نقل می‌کند که آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾ خطاب به رفاعة بن زید بن تابوت و مالک بن صیف از بزرگان یهود نازل شده است. در آیه خداوند اهل کتاب را در صورت ایمان نیاوردن، به مسخ شدن تهدید کرده است.

برخی شأن نزول‌ها نیز با نام زید بن تابوت پدر رفاعه در منابع تفسیری انعکاس یافته است.

1. در شأن نزول آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ﴾ آمده است که برخی مسلمانان از یهود درباره پیامبری حضرت محمد (ص) و نیز اموری دیگر پرسیدند؛ اما زید بن تابوت و دیگر علما و بزرگان یهود، مطالب تورات در این زمینه را پنهان کردند و گفتند چیزی در این ‌باره در کتاب ما نیامده است؛ آن‌گاه آیه نازل شد و خبر داد که خدا آنان را لعنت می‌کند و هر نفرین کننده‌ای نیز آنان را نفرین می‌کند.
2. در تفسیر آیه ﴿مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ زید بن تابوت را از یهودیانی دانسته‌اند که به آیات الهی کفر ورزیدند. خدا در این آیه این گروه از یهودیان را به کیفری سخت از جانب خدایی شکست‌ناپذیر و انتقامگیر وعده می‌دهد.
3. مفسران گفته‌اند که آیات ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالإِنجِيلُ إِلاَّ مِن بَعْدِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ هَاأَنتُمْ هَؤُلاء حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلاَ نَصْرَانِيًّا وَلَكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ خطاب به بزرگان یهود و نصارای نجران فرود آمده‌اند که هریک ادعا می‌کردند ابراهیم (ع) بر کیش آنان بوده است. در این آیات، خدا آنان را به اندیشه فرا می‌خواند که چگونه ابراهیم (ع) یهودی یا مسیحی بوده است، در حالی که بسیار پیش‌تر از ظهور این دو آیین می‌زیسته است. مقاتل در تفسیرش زید بن تابوت را کنار دیگر رؤسای یهود معرفی می‌کند که در این زمینه گفت‌وگو می‌کردند
4. در تفاسیر از کلبی و ابن عباس نقل شده است که ۶ تن از بزرگان یهود از جمله زیدبن تابوت، نزد پیامبر (ص) آمدند و مدعی شدند که خدا با آنان پیمان بسته است که به پیامبری هیچ‌کس ایمان نیاورند، مگر زمانی که یک قربانی مقبول درگاه خدا بیاورد و از حضرت خواستند که او نیز چنین کند، تا بدو ایمان آورند. در پاسخ اینان آیه ﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ نازل شد. در این آیه، خدا برای نشان دادن دروغ ادعایشان از آنها می‌پرسد پیش از این، پیامبران ادله آشکار و آنچه را خواسته بودید برایتان آوردند؛ اگر راست می‌گویید، چرا آنان را کشتید.
5. از ابن عباس نقل شده است که گروهی از یهود که زیدبن تابوت هم در میانشان بود، هنگامی‌که پیامبر (ص) آنان را از عذاب الهی بیم و هشدار می‌داد، از او خواستند که ایشان را چنین بیم ندهد؛ به این ادعا و دلیل که پسران خدا و دوستان اویند، پس اگر بر آنان خشم هم گیرد، مانند خشم پدر بر پسرش خواهد بود و به زودی این خشم رخت برمی‌بندد. در پی این گزافه‌گویی‌ها بود که آیه ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾ نازل شد. خدا در این آیه با رد ادعای یهود، آنان را مخلوق‌های الهی دانسته و بیان می‌دارد که خدا هرکه از آنان را بخواهد می‌آمرزد و هر که را بخواهد کیفر می‌دهد و حکومت آسمان‌ها و زمین و آنچه که در آنهاست، از آنِ اوست و همه به سویش باز خواهند گشت.
6. طبری ذیل آیه ﴿لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ﴾ که درباره منافقان در اعزام تبوک در سال ۹ هجری نازل شده، از منافقانی از جمله زید بن تابوت قینقاعی نام برده است. این آیه اشاره دارد که این گروه در پی فتنه‌جویی برآمدند و کار را بر پیامبر (ص) وارونه ساختند، تا اینکه خدا به رغم میل آنان حق را آشکار ساخت. برخی مفسران در تفسیر این آیه و دو آیه پیش از آن، رفاعة بن تابوت را ذکر کرده‌اند که همان رفاعة بن زید بن تابوت است؛ ولی با توجه به مرگ رفاعة بن زید بن تابوت در سال ۶ هجری، نمی‌توان وی را از منافقان نبرد تبوک در سال ۹ هجری برشمرد.

منابع

1. حاج‌امینی، حمید، مقاله «رفاعة بن زید»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۴