تفسیر اجتهادی در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفسیر اجتهادی است. تفسیر اجتهادی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفسیر اجتهادی در علوم قرآنی - تفسیر اجتهادی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - تفسیر اجتهادی در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

تفسیر عقلی – اجتهادی

هرگونه تلاش عقلانی و به‌کارگیری قوه فهم و درایت را برای کشف مقاصد آیات، تفسیر عقلی و یا اجتهادی می‌نامند. در این روش، مفسر سعی می‌کند با استفاده از قواعد ادبی، اعراب و بلاغت و توجه به معانی حقیقی و مجازی کلمات و عبارات، سبب و شأن نزول آنها، دقت در تناسب آیات و جملات و سیاق کلام، تطبیق آیات بر حوادث و واقعیاتِ آشکار و پنهان هستی، شرح و بسط عبارات مبهم، جَری و تطبیق، توسعه مفهومی، و تعیین مصداق‌های قابل تطبیق بر الفاظ و سیاق و سازگار با قرائن، آیات را شرح و تفسیر کند. در این روش، به احتمالات معنایی و تفصیل و تحلیل قضایا به صورت مستوفا برای قابل فهم کردن آنها توجه می‌شود. در این روش همچنین از کلمات و عبارات دارای معنای محسوس، به حقایق نامحسوس و معنوی پی برده می‌شود. گویا، تأویل و نیز تعبیر از زمره همین رهیافت‌ها است. البته منظور از تأویل در اینجا به دست آوردن مراد کلام و غایت چیزی است؛ نه تأویل‌های صوفیانه و خارج از چارچوب فهم متعارف. در این روش، نقل، یاور عقل برای رسیدن به معنا و مقصود کلام است؛ نه بیش‌تر.

تفسیر عقلی فقط استدلال عقلانی نیست، بلکه بهره‌گیری از مبنای عقلانی و در نتیجه تبیین آیات بر اساس آن مبنا نیز هست. عقل، آموخته‌های خود را بر اساس مسلمات و موازین قطعی عقلانی تجزیه و تحلیل می‌کند و ناسازگاری یافته‌های بیرونی با این مسلمات را تفسیر یا توجیه می‌کند؛ مثلاً آیاتی که حمل آنها بر معانی ظاهری، با مبانی عقلی سازگار نیست - و بلکه گاهی به ظاهر در تضاد است - بر معنایی حمل می‌شود که عقلانی و قابل فهم شود. مثلاً آیاتی که در آنها به نحوی از رؤیت خدا، عضو جسمانی داشتن و جابه‌جایی او سخن گفته شده است، به این دلیل که این امور با ذات غیرمتناهی و مجرد خداوند منافات دارد، به گونه‌ای تفسیر می‌شود که با آن مبنا سازگار باشد. از سخنان نقل شده از امام علی(ع) برمی‌آید که آن حضرت از روش عقلانی برای تفسیر قرآن، بیش از روش‌های پیشین استفاده کرده است. اگرچه نمی‌توان همه آنچه را که به عنوان تفسیر عقلی از امام علی(ع) نقل شده، به‌کارگیری عقل در فهم آیات دانست، می‌توان ادعا کرد که در این تلاش‌ها نوعی تدبر و اجتهاد وجود دارد و به هر حال با عنوان «تفسیر عقلی» سازگارتر است؛ هر چند برخاسته از علم موهوب باشد. موارد ذیل را می‌توان نمونه‌هایی از تفسیر عقلی آیات دانست که در چند بخش ارائه می‌شود.

تطبیق و تعیین مصداق

تطبیق یعنی خارج کردن آیات از ابهام و کلی‌گویی، و منطبق کردن آنها با واقعیات هستی، حوادث، اقوام و انسان‌هایی خاص. تطبیق آیات بر واقعیت‌ها ممکن است به حوادثی از تاریخ گذشته، حوادث عصر نزول و یا به واقعیاتی از عالم تکوین مربوط باشد. این نوع تفسیر، کوششی عقلانی برای تبیین و عینی و ملموس کردن مفهوم آیات است. به عنوان نمونه، امام در تفسیر آیه ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ﴾ فرموده است: خورشید، سیصدوشصت مشرق و سیصدوشصت مغرب دارد. روزی که خورشید در آن طلوع می‌کند دیگر به آنجا بازنمی‌گردد، مگر در آینده، و روزی که در آن غروب می‌کند به آن بازنمی‌گردد، مگر در آینده.

برخی بر این عقیده‌اند که این کلام امیرمؤمنان(ع) اشاره دارد به کرؤیت زمین و اینکه زمین به ۳۶۰ درجه تقسیم شده و هر درجه دارای مشرق و مغرب است. قرآن‌پژوهان این‌گونه تفسیر را نوعی «تفسیر اشاری» دانسته‌اند. نیز می‌توان آن را «تفسیر علمی» نام‌گذاری کرد. در هر صورت، از شقوق تفسیر اجتهادی و عقلی است. در مواردی، آیات قرآن بر حوادث، اشخاص و موضوعات و مفاهیم حمل شده‌اند. در این نوع تفسیر، آیات از حالت کلی و عام در آمده و مصداق خارجی یافته‌اند؛ مثلاً امام در آیه ﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا﴾، «حسنه» را که به معنای هر چیز خشنود کننده (حالی و مالی و بدنی) است، بر حُب اهل بیت(ع) تطبیق کرده است و نیز در آیه ﴿وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ﴾، «سیئه» را که عمل زشت است، بر بُغض اهل بیت(ع) تطبیق نموده است. همچنین در ﴿غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ﴾ «غاسق» را بر شب منطبق دانسته، در حالی که معنای لغوی غاسق، «شدت تاریکی شب» است. نیز در آیه ﴿وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ﴾ «ماعون» را زکات معنا کرده‌اند؛ ولی «ماعون» از ریشهٔ «مَعَن» به معنای «قلت» و ماعون به معنای «کم‌بها» است.

در مثال‌های زیر نیز امام علی(ع) این آیات را بر مصادیق و موارد خاص حمل کرده است:

۱. در آیه ۲۴ سوره نساء، ﴿الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ﴾، زنانِ مشرک شوهردار معرفی شده‌اند. این تفسیر به این دلیل است که در این آیه، «المحصنات» در ردیف زنانی قرار گرفته‌اند که ازدواج با آنان حرام شده است. در آیه ۲۵ همین سوره، ذکر ﴿الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ﴾ می‌تواند قرینه باشد بر اینکه النساء در آیه پیشین، در مقابل زنان مؤمن است و شامل آنان نمی‌شود. شاید دلیل دیگر، مسلم بودن حرمت ازدواج با زنان شوهردار مؤمن در میان مسلمانان و شک در جواز ازدواج با زنان مشرکان بوده و خداوند به این ترتیب این تردید را از میان برداشته است. همچنین وجود عبارت ﴿إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ بلافاصله پس از عبارت ﴿الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ﴾ نیز می‌تواند به عنوان قرینه، این تفسیر را موجه نماید.

۲. امام در آیه ﴿يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ «رحمت» را نبوت دانسته است؛ زیرا رحمت خداوند عام است و همه را دربر می‌گیرد؛ پس رحمت یادشده در آیه، باید خاص باشد.

۳. امام در پاسخ به پرسشی درباره آیه ﴿الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ﴾ جواب داده است که مراد، ولی، بلکه همسر است. اما ذکر ﴿بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ﴾ به دلیل قراین موجود در آیات قبل است که درباره طلاق و ازدواج سخن گفته و در همه آنها خطاب به مردان است.

۴. در آیه ﴿فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾، ﴿شَطْرَ﴾ به معنای سمت و جهت دانسته، در حالی که این واژه در لغت، به معنای نصف، جزء و وسط است. بیان این معنا از سوی امام شاید به دلیل وجود خود کلمه «شطر» باشد وگرنه می‌بایست گفته شود الی المسجد الحرام. وجود این قرینه باعث شده که لغویان نیز با استناد به آن، «شطر» را «جهت» معنا کنند.

۵. امام در تفسیر آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ﴾ نه با استفاده از خود آیه، بلکه با بهره‌گیری از اطلاعات بیرونی، فرد احتجاج کننده را «نمرود» معرفی کرده است.

۶. در آیه ﴿أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ﴾ «سُحت»، «رشوه» تفسیر شده است.

۷. در آیه ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ﴾ منظور از عمل صالح، انجام فرایض دینی و منظور از توفیه پاداش، انجام دادن بی‌کم و کاست دانسته شده است.

۸. در آیه ﴿لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾، «نعیم» بر حجت خدا، خرما و آب خنک، اهل بیت(ع)، و امنیت و عافیت تطبیق شده است.

۹. در تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا﴾ می‌فرماید: موسی و هارون بالای کوهی رفتند و هارون در آنجا وفات یافت. بنی‌اسرائیل گفتند برادرت را کُشتی؛ چون او ما را بیش‌تر از تو دوست داشت و به موسی از تو مهربان‌تر بود. آنان با این سخن موسی را آزردند.

۱۰. در تفسیر «حین»، در آیه ﴿تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا﴾ فرموده است: «حین، شش ماه است».

۱۱. امام در تفسیر آیه ﴿وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ﴾ مراد از «مستضعفون» را قریش، و مراد از «الناس» را سایر عرب‌ها دانسته‌اند.

۱۲. از امام سؤال شد که در آیه ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى...﴾ «ذوی القربی» کیستند؟ فرمود: به خدا سوگند که مراد از ذوی القربی ماییم، و آنان، همان کسانی‌اند که خداوند نامشان را همنشین نام خود و پیامبرش کرده است».

۱۳. امام آیه ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا﴾ را بر مورد مخاطره‌آمیز حمل کرده، می‌فرماید: «آیه، درباره حاکمان عادل و فروتن و سایر قدرتمندان است».

۱۴. امام منظور از ﴿الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ﴾ را پیرمردی دانسته که از گرفتن روزه ناتوان است.

۱۵. ﴿النَّازِعَاتِ غَرْقًا﴾، ملائکه قابض ارواح کافران تفسیر شده است.

۱۶. منظور از ﴿رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ﴾ حمزه، عبیده و جعفر دانسته شده است.

۱۷. شراب و طعام در آیه ﴿فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ﴾ آب میوه و انجیر دانسته شده است.

۱۸. العالمین در سوره حمد، جماعتی از مخلوقات (جمادات و حیوانات) دانسته شده است.

۱۹. صراط در آیه ﴿وَإِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ﴾ به «ولایت» تطبیق شده است.

۲۰. اشاعه فحشا در ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا﴾ به عمل کسانی تفسیر شده است که اگر با چشم خود از مؤمنی چیزی مشاهده کنند و یا با گوش خود کلامی از او بشنوند، آن را بازگو می‌کنند و باعث شکست و تباهی او می‌شوند.

۲۱. امام درباره علم غیب اعطا شده از سوی خداوند به بندگان برگزیده خود در تفسیر آیه ﴿فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ فرموده است: «آنان، پیامبر(ص) و جانشینان برگزیده خدایند؛ کسانی که خداوند دربارهٔ ایشان فرموده است: ﴿فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ﴾. نام آنها را با نام خود و رسولش همنشین کرده و اطاعت آنان را بر بندگان واجب کرده است».

توسعه مفهومی و الغای خصوصیت

در سخنان نقل شده از امام علی(ع) گاه می‌بینیم که لفظ یا عبارتی در مفهومی وسیع‌تر از معنای لغوی، و حتی عرفی، به کار می‌رود. در این کاربرد، لفظ یا جمله، فارغ از زمان و مکان و یا شیء مورد نظر، رساننده مفهومی عام‌تر است و قیود و صفات مربوط، به این دلیل که خصوصیتی ندارند، نادیده گرفته می‌شوند و مفاد عام آن به موارد دیگر سرایت می‌کند. چنین فرایندی در معناشناسی «جری و تطبیق»، «توسعه مفهومی» و یا «الغای خصوصیت از موارد» نام دارد. چنین نگاهی به قرآن، همان‌گونه که در سیره پیامبر(ص) و معصومان(ع) نیز آمده است، قرآن را به عنوان متنی زنده و پاسخ‌گو به تحولات زمان در جایگاهی والا می‌نشاند. از امام باقر(ع) چنین نقل شده است: «لَوْ أَنَّ الْآيَةَ إِذَا نَزَلَتْ فِي قَوْمٍ ثُمَ مَاتَ أُولَئِكَ الْقَوْمُ مَاتَتِ الْآيَةُ لَمَا بَقِيَ مِنَ الْقُرْآنِ شَيْ‌ءٌ وَ لَكِنَّ الْقُرْآنَ يَجْرِي أَوَّلُهُ عَلَى آخِرِهِ مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ...». اقتضای جهانی بودن یک کتاب هم همین است. چنین کتابی باید بتواند تا پایان عالم به قوم و ملتی پاسخی مناسب دهد و برای همه دوران‌ها و سرزمین‌ها پیامی مناسب داشته باشد. در کلمات امیر مؤمنان(ع) نمونه‌های این شیوه تفسیری فراوان دیده می‌شود. موارد ذیل نمونه‌هایی از آنها است:

1. امام مفهوم «نصیب» را در آیه ﴿وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا﴾ عام دانسته و آن را شامل سلامتی و توانایی و فراغت و جوانی و نشاط دانسته است که باید با آنها توشه آخرت فراهم آورد. این آیه درباره قارون است. قوم وی به او سفارش می‌کردند که از امکانات دنیایی‌اش برای دست‌یابی به پاداش آخرت بهره بگیرد.
2. در آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾ فرموده است: «سوداکنندگان جان با خدا، کسانی‌اند که در راه امر به معروف و نهی از منکر به قتل می‌رسند». می‌دانیم که این آیه درباره امام علی(ع) است؛ هنگامی که در بستر پیامبر(ص) خوابید و خطر مرگ را به جان خرید.
3. در تفسیر آیه ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾ فرموده است: «مراد از والدین آن دو تن‌اند که دانش پراکندند و حکمت بر جای گذاشتند و مردم به اطاعت از آنان فرمان داده شده‌اند».

تحلیل مفاهیم

ارائه معنایی قابل فهم و قانع کننده برای اندیشه‌ها، و به عبارت دیگر، وضوح بخشیدن به مفهوم یا موضوعی مبهم، امری عرفی و عقلانی و شیوه‌ای مهم و کارآمد در معناشناسی است. این شیوه در تحلیل آیات قرآن کریم از جایگاهی ویژه برخوردار است. در چنین روشی مفسر تلاش می‌کند تا از آیات، تصویری قابل درک برای مخاطب ارائه دهد و آن را همگانی کند و نیز زوایای پنهان آن را بنمایاند. در میان تفسیرهای قرآن، بسیارند تفاسیری که نه اساس لغت و یا قاعده ادبی و یا شأن نزول، بلکه بر اساس موشکافی بر مفهوم و موضوع و شرح و تفصیل زوایای پنهان آیات نگارش یافته‌اند. در سخنان امیرمؤمنان(ع) نیز چنین روشی مشاهده می‌شود؛ مثلاٌ امام در آیه ﴿وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا...﴾ «فساد» را ظلم و سوء سریره دانسته است. بر همین اساس گاهی واژه‌ای به دلیل وجود قرینه و یا سیاق، معنای لغوی خود را در آیه از دست می‌دهد و معنایی پیدا می‌کند که با ساختار آیه سازگار و نیز قابل قبول و قابل فهم باشد. مثلاً واژه «کفر» که در لغت به معنای «پوشاندن چیزی» و در اصطلاح، به معنای «عقیده ناصواب و باطل» است، از سوی امام، بیزاری و برائت معنا شده است: از امام سؤال شده است که منظور از «کفر» در آیه ﴿ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ﴾ چیست؟ امام جواب داد: «الكفر في هذه الاية، البرائة». آن‌گاه نظایری چون ﴿كَفَرْنَا بِكُمْ﴾ را شاهد می‌آورد. به دست آوردن معنایی غیر رایج از واژه‌ای مثل کفر، به این دلیل است که هیچ یک از معناهای لغوی و اصطلاحی، تصویر روشن و قابل فهمی از آیه ارائه نمی‌دهد. به علاوه وجود قرینه ﴿َيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا﴾ نیز به تأیید این معنا، کمک می‌کند. شاید همین قراین باعث شده است که برخی از لغت‌دانان نیز با ذکر این آیه، کفر را برائت نیز معنا کنند. طُریحی در ذیل واژه کفر نوشته است: الكفر في كتاب الله على خمسة أوجه... الخامسة كفر البرائة و عليه قوله تعالى: كفرنا بكم.

در ذیل به چند مورد دیگر از تفسیر آیات به شیوه «تحلیل مفهوم» اشاره می‌کنیم:

1. امام در ذیل آیه ﴿وَإِذْ يَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا﴾، فرموده است: «آیا می‌دانید استکبار چیست؟ ترک اطاعت از کسی که به اطاعت او امر شده است؛ بالا بردن کسی است که خود از دیگران می‌خواهد که از او پیروی کنند».
2. شخصی از امام می‌پرسد: «خدا حامل عرش است یا عرش حامل خدا؟» امام جواب می‌دهد: «خدا». سپس نظر سؤال کننده را با آیه‌ای که در آن حامل عرش، فرشتگان معرفی شده‌اند ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ...﴾ تنافی می‌داند. امام استدلال می‌کند که چون خداوند، پدیدآورنده و نابودکننده همه چیز و استمراربخش حیات و سرمنشأ همه چیز است، نمی‌توان عرش را که خدا بر آن استقرار دارد، مانند استقرار انسان‌ها بر تخت‌ها دانست. ظاهراً بر همین اساس، در کلام دیگری فرموده است: عرش، آن‌گونه که تصور می‌کنی که هیئت تخت را دارد، نیست... و استواری خدا بر عرش مانند بودن چیزی بر روی چیزی [در عالم ماده] نیست.
3. امام در تفسیر آیه ﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾ فرموده است: مراد از وجه، در این آیه دین است؛ زیرا محال است چیزی از خداوند زایل شود و تنها صورت او باقی بماند. خداوند بزرگ‌تر و گرامی‌تر از این است.
4. درباره نعمت‌های ظاهری و باطنی در آیه ﴿وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً﴾ فرموده است: «نعمت ظاهری، اسلام و هر رزقی است که خدا تفضل کرده است [در ظاهر]، و نعمت باطنی، پوشاندن گناهان و بدی‌های شما است».
5. درباره «صمد» در تفسیر آیه ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾ فرموده است:

نه اسم است و نه جسم؛ نه مانند دارد و نه مشابه؛ نه صورت دارد و نه مثال؛ نه حدی دارد و نه محدوده‌ای؛ نه موضوع است و نه مکان؛ نه کیف است و نه اَین؛ نه اینجا است و نه آنجا؛ نه پر است و نه خالی؛ نه نشسته است و نه ایستاده؛ نه سکون است و نه حرکت؛ نه تاریک است و نه روشن؛ نه روحانی است و نه جسمانی؛ هیچ جایی از او خالی نیست و جایی او را دربر نمی‌گیرد؛ نه رنگی دارد و نه بر قلبی خطور می‌کند و نه بویی دارد. خدا هیچ یک از این صفات را ندارد.

1. در تفسیر آیه ﴿لَمْ يَلِدْ﴾ فرموده است: «اگر بزاید، موروث و نابودشدنی است و اگر زاده شود، خدای صاحب (شریک) خواهد بود». در کلام دیگری از آن حضرت نقل شده است که زاد و ولدش موجبِ تناهی او می‌گردد.
2. شخصی از امام درباره آیه ﴿لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا﴾ می‌پرسد و اینکه چگونه کافران راهی بر مؤمنان ندارند، در حالی که آنان می‌جنگند و بر مؤمنان چیره می‌شوند، امام می‌فرماید: «آیه درباره داوری خداوند در قیامت است و خداوند در آنجا، کافران را بر مؤمنان برتری نمی‌دهد».
3. در تفسیر «لقاء الله» در آیه ﴿مَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ﴾ فرموده است: «یرجو»، به معنای «یؤمن» است، و مراد از آمدن اجل، پاداش و عقاب است. مراد از لقاء الله رؤیت نیست، بلکه لقاء، تجدید حیات است.
4. امام در تفسیر آیه ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾، عالمان را کسانی دانسته است که گفتار و کردارشان با یکدیگر سازگار باشد وگرنه، عالم به حساب نمی‌آیند.
5. از امام سؤال شد: «اولیاء الله در آیه ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ کیانند؟» امام جواب داد: «قومی که عبادتشان برای خدا خالصانه است؛ در باطنِ دنیا نظر می‌کنند، وقتی دیگران به ظاهر آن چشم دوخته‌اند».
6. امام در تفسیر آیه ﴿فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ﴾، فرمود: «زبد، سخن ملحدان است که در قرآن نقل شده است. آن سخن نابود و باطل می‌شود و آن‌چه برای مردم سود دارد، تنزیل حقیقی است که باطل به آن راهی ندارد».
7. در تفسیر «الله» فرموده است: «الْمَعْبُودُ الَّذِي يَأْلَهُ فِيهِ الْخَلْقُ وَ يُؤْلَهُ إِلَيْهِ»؛ «الله معبودی است که مردم درباره او متحیرند و به او پناه می‌برند».

منابع

1. مرادی، محمد، مقاله «روش تفسیر قرآن»، دانشنامه امام علی ج۱