میهمان و میهمانی

میهمان و میهمانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: میهمان و میهمانی در قرآن - میهمان و میهمانی در معارف و سیره نبوی - میهمان و میهمانی در معارف و سیره فاطمی - میهمان و میهمانی در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

داشتن دستی گشاده، سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته و میهمانداری و میهمان‌نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه جوانمردی است که در آموزه‌های دینی ما خصلتی شایسته و پسندیده به شمار می‌آید.

تشویق به میهمان‌پذیری

میهمان‌نوازی و پذیرایی از میهمان از ویژگی‌های بارزی است که در سیره رسول خدا (ص) بسیار بر آن تأکید شده است. پیامبر خدا (ص) میهمان را راهنمای بهشت و هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده و فرموده است: "هرگاه خداوند برای قومی خیر اراده بکند، به سویش هدیه می‌فرستد"؛ ‌ گفتند: "آن هدیه چیست؟" فرمود: "میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد".

همچنین از ایشان روایت شده است که فرمود: "تا وقتی که امتم، دوستی خود را بر یکدیگر آشکار و امانت را ادا کنند و از حرام خدا بپرهیزند و از میهمان، پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند، خیر و برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد، به خشکسالی مبتلا می‌شوند".

آن حضرت، پذیرایی از میهمان را کفاره گناهان مؤمن شمرده است. نقل شده است، روزی مردی به رسول خدا (ص) گفت: "پدر و مادرم فدایت! برنامه زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و برای رضای خدا پذیرایی می‌کنم"؛حضرت به او فرمود: "آفرین، آفرین، آفرین بر تو باد! جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی؛ خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است".

از دلایلی که بعضی مردم را از پذیرفتن میهمان بازداشته، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول خدا (ص) مهمان را باعث خیر و برکت معرفی می‌کرد و می‌فرمود: "خیر و برکت به خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود، سریع‌تر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، می‌رسد".

نکوهش خانه بی‌میهمان‌

پیامبر خدا (ص) خانه بی‌مهمان را دوست نداشت و می‌فرمود: "در خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود، ملائکه هم فرود نمی‌آیند" و کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند، سرزنش می‌کرد و می‌فرمود: "در کسی که میهمان نمی‌پذیرد، خبری نیست". و نیز می‌فرمود: « بئس القوم لا ینزلون الضیف»؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند.

مهمان‌دوستی؛ لطف خداوند به بندگان

رسول اکرم (ص) مهمان‌دوستی و مهمان‌نوازی را از الطاف خداوند به بندگان خاصش می‌دانست و می‌فرمود: "جز مؤمن پرهیزگار، کسی پذیرایی از میهمان رادوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند". نقل شده است، روزی، پیامبر خدا (ص) از کنار مردی گذشت که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر (ص) را میهمان نکرد؛ اما وقتی از کنار زنی عبور کرد که او تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای خاتم انبیا (ص) سر برید. پس پیامبر (ص) به اصحاب فرمود: "به این دو نفر بنگرید؛ به راستی که این قبیل خصلت‌ها به دست خداست و به هر کس که بخواهد، خوی نیک می‌دهد"..

تشویق افراد به پذیرفتن دعوت مؤمن

پذیرفتن دعوت مسلمانان از سنت‌های رسول خدا (ص) است که در سیره و گفتار آن حضرت، به شدت به آن توجه و تأکید شده بود. آن حضرت، خطاب به تمامی مسلمان می‌فرمود: "به حاضر و غایب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمانان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد، بپذیرند که این عمل از دیانت است" او نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب می‌دانست و می‌فرمود: "اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفندی دعوت کنند، می‌پذیرم و این، جزو دین است".

البته نکته مهم آن است که پیامبر (ص) از نپذیرفتن دعوت شخص مؤمن داشت؛ و گرنه به فرموده خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقان و فاسقان منع شده‌اند؛ چنانکه آن حضرت به ابوذر چنین توصیه فرموده بود: « لَا تَأْكُلْ‌ طَعَامَ‌ الْفَاسِقِينَ‌!».

رعایت رضای الهی در میهمانی‌ها

به مهمانی رفتن و پذیرش مهمان باید تنها برای رضای خدا و برای تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن صورت گیرد و به دلیل ریا، طمع ورزی و... ؛ رسول خدا (ص) نیز در توصیه‌های خود به ابوذر فرمود: "ای ابوذر! به کسی که او را برای رضای خدا دوست داری، از غذای خود بخوران و از غذای کسی که برای خدا تو را دوست دارد، بخور!".

آداب میهمان‌نوازی

روایات بسیاری از رسول خدا (ص) درباره تکریم و تعظیم‌ شأن میهمان نقل شده و در حدیثی آمده است: "هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید میهمانش را گرامی بدارد".

از مصادیق تکریم میهمان، غذا خوردن همراه میهمان است؛ رسول خدا (ص) در این باره می‌فرمود: "هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند، پس با مهمانش غذا بخورد". همچنین فرموده است: "هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد، میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای (حجابی) نخواهد بود".

خاتم انبیا (ص) میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی کرده؛ زیرا ممکن است باعث شود که میهمان خجالت بکشد و زودتر از غذا خوردن دست بردارد. همچنین رسول خدا (ص) میزبان را از اموری که باعث زحمت افتادن میهمان می‌شود بازداشته است و می‌فرماید: "میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا اینکه او را عصبانی کنید؛ پس اگر او را عصبانی کنید، به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند، خدا بر او خشم می‌گیرد". به خدمت گرفتن میهمان هم از امور دیگری است که رسول خدا (ص) به شدت از آن نهی کرده است؛ آن بزرگوار به خدمت گرفتن میهمان را دلیل سبکی عقل می‌دانست و از آن نهی می‌کرد.

تهیه خلال دندان میهمان، یکی از حقوق میهمان بر میزبان است و این مطلب، از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول خدا (ص) بدان اشاره می‌فرماید. آن حضرت، بدرقه میهمان را هم از حقوق مهمان بر میزبان دانسته است و می‌فرماید: "از حقوق میهمان، این است که او را تا در منزل بدرقه کنی".

آداب میهمانی

میهمانی، دو طرف دارد: میهمان و میزبان و میهمان نیز در قبال میزبان، وظایفی دارد که پسندیده است آن را به بهترین وجه رعایت کند. از اموری که شایسته مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد و رسول خدا (ص) میهمانان را از گرفتن روزه [مستحبی] مگر با اجازه میزبان برحذر داشته، آن را باعث هدر رفتن زحمات میزبان می‌دانست.

نقل شده است، روزی آن حضرت به خانه یکی از یاران خویش رفت و هنگامی که سفره غذا گسترده شد، یکی از حاضران از خوردن غذا خودداری ورزید و گفت: "من روزه‌ام"؛ پس پیامبر خدا (ص) به او فرمود: "برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی؟! روزه‌ات را [که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر". ‌ از موارد دیگری که رسول خدا (ص) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند، همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هاست. رسول خدا (ص) در این باره فرموده است: "هر گاه به مهمانی دعوت شدید، فرزندان خود را [که دعوت نشده‌اند] همراه نبرید که این، کاری حرام و عملی غاصبانه است".

حد میهمانی

پیامبر اکرم (ص) میهمانی را سه روز می‌دانست و می‌فرمود: "مهمانی، سه روز است و افزون بر آن، حق نیست؛ بلکه صدقه‌ای است که صاحب‌خانه می‌پردازد" در روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است: "هیچ مسلمانی حق ندارد نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد" گفتند: "چگونه او را به گناه می‌اندازد؟" ‌فرمود: "آن قدر در خانه میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق کند".

به سختی نیفتادن در مهمانی

از سفارش‌های مهم رسول خدا (ص)، به سختی نیفتادن میهمان و میزبان در مهمانی است. در سیره آن بزرگوار، میزبان تا آنجا که به سختی نیفتد، موظف است وسایل آسایش میهمان را تأمین کند؛ چنانکه از سلمان فارسی نقل شده است: « انَّ لَا نَتَكَلَّفُ لِلضَّيْفِ مَا لَيْسَ عِنْدَنَا وَ انَّ نقدم اليه مَا حَضَرٍ». میهمان نیز باید که با رویی گشاده، پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. در این باره از پیامبر خدا (ص) چنین نقل شده است: "از بزرگواری مرد، آن است که آن‌چه برادرش نزد او می‌گذارد، بپذیرد و سختگیری نکند".

همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم (ص) فرمود: "برای میزبان همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد، کم شمارد و برای میهمانان نیز همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارد، کم بشمارند".

مهمان‌دوستی خاتم انبیا (ص)

نقل شده است، پیامبر خدا (ص) در یکی از سفرها به خواندن نماز مشغول بود که عده‌ای سواره آمدند و حال رسول اکرم (ص) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستودند و گفتند: "اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم؛ سلام ما را به او برسانید". آنها این سخنان را گفتند و رفتند؛ وقتی پیامبر (ص) از خواندن نماز فارغ شد، غضبناک شد و فرمود: عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و به من سلام می‌فرستند؛ اما شما آنها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آنها پذیرایی نمی‌کنید... ؟"‌.

مهمان‌دوستی خاتم انبیا (ص)

نقل شده است، پیامبر خدا (ص) در یکی از سفرها به خواندن نماز مشغول بود که عده‌ای سواره آمدند و حال رسول اکرم (ص) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستودند و گفتند: "اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم؛ سلام ما را به او برسانید". آنها این سخنان را گفتند و رفتند؛ وقتی پیامبر (ص) از خواندن نماز فارغ شد، غضبناک شد و فرمود: عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و به من سلام می‌فرستند؛ اما شما آنها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آنها پذیرایی نمی‌کنید... ؟".

روایاتی درباره آداب مهمانی پیامبر (ص)

نقل شده است، رسول خدا (ص) با فروتنی تمام، دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت کسانی را پذیرفته بود که گاه غذای سفره‌شان نانی جو و دنبه‌ای بو گرفته بود؛ اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کرد و می‌فرمود: "اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند، خواهم پذیرفت". سختگیری در سیره حضرتش جایی نداشت و می‌فرمود:« لَا أُحِبُ‌ الْمُتَكَلِّفِينَ‌». ‌

1. اجازه گرفتن از میزبان برای میهمان بی‌دعوت : روایت شده است، روزی گروهی از ساکنان مدینه پیامبر خدا (ص) را همراه پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی دعوت کردند. پیامبر اکرم (ص) هم دعوت آنها را پذیرفت و به میهمانی رفت. پیامبر (ص) در بین راه شخص دیگری را دیدند که او هم از اصحاب ایشان بود و آن شخص نیز همراه رسول خدا (ص) و یارانش به راه افتاد تا اینکه به نزدیکی خانه میزبان رسیدند. پس در این هنگام، پیامبر خاتم (ص) به آن شخص فرمود: "این گروه، شما را دعوت نکرده‌اند؛ اینجا بمان تا ما حضور شما را به آنها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم...". ‌
2. پاداش دادن به میزبان‌: از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است: روزی ابوالهیثم انصاری غذایی تهیه و پیامبر خدا (ص) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. وقتی یاران پیامبر (ص) از خوردن غذا فارغ شدند، رسول اکرم (ص) به همراهان فرمود: "به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید!"‌ گفتند: "چگونه به او ثواب برسانیم؟"‌ فرمود: "هنگامی که میهمان، به خانه میزبان وارد شود و غذایش را بخورد و نوشیدنی‌هایش را بنوشد، برای او دعای خیر بکند که همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود".
3. کراهت از حضور در مهمانی خاص ثروتمندان‌: رسول خدا (ص) از حضور در میهمانی مخصوص توانگران نهی فرموده است و آن بزرگوار، خود، کراهت داشت میهمان شخصی شود که فقط ثروتمندان را دعوت کرده و نیازمندان را دعوت نکرده بود.

آثار اجتماعی مهمان‌داری

1. استحکام روابط اجتماعی: کسی که دوست و برادر خود را مهمان کند، صمیمیت و محبت بین آنها بیشتر می‌شود.
2. از بین رفتن کینه‌ها: با دوستی و مهمانی کینه‌ها از بین می‌رود و قلب‌ها به هم نزدیک می‌شود. کسی که سفره مهمانی پهن می‌کند، در عمل، حسن نیت و رفتار نیک خود را به نمایش میگذارد و به طرف اعلام می‌کند که شما را از صمیم قلب دوست میدارم و عضوی از خانواده‌ام حساب می‌کنم. طرف مقابل نیز وقتی سر سفره میزبان می‌نشیند و نان و نمک او را میخورد، باید به او بی‌احترامی نکند و در هر شرایطی احترام‌اش را نگه دارد.
3. زیاد شدن دانش و تجربه: در مهمانی‌ها معمولاً بحث‌های گوناگونی مطرح می‌شود که چه بسا مطالب بسیار سودمندی است و بر تجربه‌های انسان میافزاید، به ویژه اگر در جلسه‌ای مهمانی اهل علم و افراد با تجربه وجود داشته باشند.

اقسام مهمان

مهمان دو نوع است:

1. مهمانی که بدون دعوت آمده باشد. در مورد چنین مهمانی انسان باید بسیار دوستانه رفتار کند. و هر چه در خانه دارد برایش آماده کند. در روایتی از امام صادق(ع) آمده ست: اگر برادرت خانه شما آمد، هر چه در خانه داری، برایش آماده کن.
2. مهمانی که دعوت شده باشد. در این نوع مهمانی انسان باید در حد توان از او پذیرایی کرده، به وی اهمیت بدهد. امام صادق(ع) می‌فرماید: اگر مهمانی را دعوت کردی، برای تهیه غذا و امثال آن تلاش کن و غذای خوبی آماده نما .

امیرمؤمنان(ع) فرمود: هر کس سفره احسانی بچیند و مردم را به مهمانی دعوت کند و نظرش فخرفروشی و نشان دادن شکوه‌مندی خود باشد، خداوند او را روز قیامت با رویی سیاه به محشر می‌آورد.

انواع مهمانی‌ها

1. مهمانی‌های حرام: شرکت کردن در مهمانی‌هایی مانند خوردن شراب، غیبت، ظلم و ستم و لهو و لعب، که در آنها گناه انجام میگیرد، حرام است.
2. مهمانی‌های مستحب: که در روایات تعدادی از مصادیق مهمان‌های مستحب بیان شده است که در ذیل اشاره می‌شود:
   1. حج: وقتی انسان از حج بر می‌گردد، مستحب است ولیمه بدهد.
   2. ازدواج: وقتی انسان ازدواج نماید، مستحب است مهمانی بدهد.
   3. منزل: یکی از سعادت مرد در دنیا این است که خانه وسیعی داشته باشد. وقتی این نعمت بزرگ نصیب کسی شد مستحب است ولیمه بدهد و مؤمنان را دعوت کند.
   4. فرزند: هنگامی که خداوند به انسان فرزندی عطا کند، مستحب است جشن بگیرد و مردم را دعوت کند.
   5. ختنه: وقتی انسان فرزندش را ختنه کند، مستحب است ولیمه بدهد.
   6. بازگشت از سفر: هر گاه انسان از سفر بر می‌گردد مستحب است، در حد توان مختصر ولیمه‌ای ترتیب داده، خویشاوندان و دوستان خود را دعوت کند. رسول گرامی اسلام می‌فرماید: ولیمه در چهار چیز است: عروسی، هنگام تولد فرزند، که برای او عقیقه می‌کنند و به مردم طعام می‌دهند، موقع ختنه کردن فرزند و بازگشت از سفر.

مهمانی بدون تکلف

در حدیث نبوی آمده است انسان نباید آن‌چه در توانش نیست، با سختی برای مهمان فراهم کند: «لَا يَتَكَلَّفَنَّ أَحَدٌ لِضَيْفِهِ مَا لَا يَقْدِرُ». شرط مهم مهمانی کردن، داشتن توان برای انجام دادن این کار است. باید توجه داشت اتفاق دو نوع است: واجب و مستحب. تهیه کردن رزق خانواده بر انسان واجب و مهمانی دادن مستحب است. انسان نباید واجب را قربانی مستحب کند و بگوید: ترک واجب کرده و سنت به جا آورده‌ام؛ زیرا چراغی که به خانه رواست بر مسجد حرام است. انسان در قدم اول باید به فکر آسایش خانواده خود باشد، آن‌گاه اگر توان لازم را برای مهمانی داشت به این مهم بپردازد. متأسفانه امروزه مهمانی‌ها در حد متعارف و معمولی نیستند. بسیاری از مردم رزق دو ماهه خانواده‌شان را در یک مهمانی مصرف کرده، بعد در خانه سخت‌گیری می‌کنند. این کار به هیچ وجه پسندیده نیست. علاوه بر این، بیشتر مهمانی‌ها جنبه ریایی دارد تا جنبه خدایی، پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «هر کس به خاطر ریا و خودنمایی مهمانی بدهد، خداوند فردای قیامت از صدید جهنم به او می‌خوراند و آن غذا در درونش آتش می‌شود تا زمانی که قیامت تمام شود».

حارث اعور - یکی از اصحاب خاص امیرمؤمنان(ع)- خدمت حضرت رسید و عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! دوست دارم در خانه ما با خوردن غذا، مرا سرافراز فرمایی. حضرت فرمود: من این مهمانی را می‌پذیرم، اما به شرطی که در این مهمانی خود را به زحمت نیندازی. آن‌گاه به خانه حارث تشریف برد. او تکه نانی خالی برای حضرتش آورد. چون شروع به خوردن آن کرد، حارث با نشان دادن چند درهم که در گوشه لباسش پنهان کرده بود، گفت: اگر به من اجازه دهید با این پولی که دارم چیزی غیر از نان برای شما تهیه کنم؟ امام فرمود: این نان در خانه‌ات موجود بود (تهیه آن تکلفی نداشت) اما تهیه چیز دیگر مایه تکلف و اسباب زحمت برای شماست و من به شرط عدم تکلف دعوتت را پذیرفتم. ما باید از سیره بزرگان دین خود پند گیریم تا آن چه داریم در طبق اخلاص بگذاریم و در زندگی سخت نگیریم

جستارهای وابسته

• اطعام

پرسش مستقیم

آداب مهمان‌داری در گفتار و رفتار پیامبر خاتم چگونه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم